19 საუკუნეში თურქეთიდან და ირანიდან ათასობით სომხური ოჯახის გადმოსახლების შემდეგ ირავანი ნელი–ნელ სომხურ ქალაქად იქცა. 1870 წელს აქ სულ 12 ათასი კაცი ცხოვრობდა , ასე ,რომ შუშაზეც კი პატარა იყო. ამ მიზეზით სომეხი ლტოლვილები სამუშაოს ბაქოში ეძებდნენ. (Lourie, Yerevan’s Phenomenon, p. 177-178).
სომხების ირანიდან გადმოსახლების მთავარი მიზანი რუსეთის აზერბაიჯანელებით დასახლებული ტერიტორიების „გაქრისტიანება„ , ანუ უფრო სწორად „გასომხება„ იყო. XIX საუკუნის 30–იანი წლების დასაწყისში „ამიერკავკაიის „ადმინისტრაციული შემადგენლობის „ განსაზღვრისათვის სენატორების პ.ი.კუტიაისოვისა და ი.ი. მეჩნიკოვის ამ ტერიტორიაზე ჩამოსვლა სწორედ რომ, ამ მიზანს ემსახურებოდა. მათ სურდათ „ამ რეგიონში მცხოვრებნი მართმადიდებლური რელიგიით განემსჭვალათ და გამაცოცხლებელი ჯვარი ისლამის ნანგრევებზე აეღორძინებინათ“ ,რისთვისაც „ ამ ტერიტორიის მაცხოვრებლებს „სთავაზობდნენ„ –აიძულებდნენ,რომ რუსულად ეგრძნოთ, ეფიქრათ და ელაპარაკათ “,
სომხეთის პრეზიდენტმა სერჟ სარქისიანმა სრულიად სასცილო, ყოველივე მეცნიერულ და ისტორიულ ფაქტებს მოკლებული განცხადება გააკეთა. მისი თქმით ყარაბაღის მოსახლეობა ათასწლების მანძილზე „მხოლოდ სომხებისაგან„ , შესდგებოდა „თურქულ–მუსლიმანურმა„ ტომებმა კი მხოლოდ XVIII საუკუნის მეორე ნახევარში იწყეს აქ გადმოსახლება .
…რუსეთმა 1826 წელს კავკასიის მიერთების პროცესი წამოიწყო.იმ დროის რუსული დოკუმენტების საფუძველზე ყარაბაღში 90 ათასი კაცი ცხოვრობდა. იქ ერთი დიდი ქალაქი და 600 სოფელი იყო და მათგან მხოლოდ 150 –ში ცხოვრობდნენ სომხები. მეცხრამეტე საუკუნის დასასრულს აღნიშნული ტერიტორიებიდან ადგილობრივი მოსახლეობის იძულებით გადასახლების შედეგად მათი ადგილ–მამულები სომხებს დარჩათ და ამ მიწების ძირითად მაცხოვრებლებად იქცნენ.1823–1830 წლებში რუსებმა აღნიშნულ მიწებზე 130 ათასზე მეტი სომეხი გადმოასახლეს და მათ ადგილობრივთა სახლ–კარი,მიწები დაურიგეს იმ მიზნით,რომ ისინი რუსეთის იმპერიას მხარს დაუჭერდნენ.
სომხები, რომელთაც თავიაანთი ზრახვები რუსეთის მხარდაჭერით განახორციელს , მიუხედეავად იმისა რომ კავკასიაში ჩამოსულნი არიან, ამ უძველეს და მდიდარ ტერიტორიაზე დამკვიდრებისა და სახელმწიფოს შექმნის მიზნით მრავალ გვარ თაღლითობას და სიცრუეს მიჰყეს ხელი.
ამის შესახებ რუსი ისტორიკოსები ი. დიაკონოვი და ნ. შავროვი ასე წერდნენ: „ უძველესი სომხები, დაახლოებით ჩვენს ერამდე პირველ ათწლეულში, მდინარე ფარათის ზედა ხეობაში გამოჩნდნენ.( ი.დიაკოვი , სომეხი ხალხის პირველად ისტორია,ერევანი 1968 ,237 გვ.)
“XX საუკუნის დასაწყისში ამიერკავკასიაში მცხოვრებ 1 მლნ. 300.000 სომეხისაგან 1 მილიონზე მეტი ამ რაიონის მკვიდრნი არ იყვნენ :ისინი ჩვენს მიერ იყვნენ ჩამოსახლებულნი.„ (ნ.შავროვი ამიერკავკასია რუსული ინტერესებისათვის ახალი საფრთხე. სანქტ–პეტერბურგი 1911,61 გვ.)
„სომხები,ძირითადად მუსლიმანი მემამულეების მიწებზე იყვნენ დასახლებულნი„ – წერდა დრამატურგი და დიპლომატი ა.გრიბოედოვი თავის „ სომხების ირანში ჩვენს მხარეებში გადმოსახლება – შესახებ ჩანაწერები„ (ა.გრიბოედოვი რჩეული თხზულებები , II c., მოსკოვი , 1977, გვ.. 399-444).
ის რომ სომხები კავკასიაში აბორიგენებად არ გვევლინებიან ,თავის დროზე ამის შესახებ თვით სომეხი მეცნიერებიც წერდნენ.
ისტორიკოსი ბ. იშხანიანი თავის ნაწარმოებში „კავასიელი ხალხი„ წერს: ანტიკურ ხანაში სომხების სამშობლო –დიდი სასომხეთი მცირე აზიაში, ანუ რუსეთის გაპირა ტერიტორიაზე მდებარეობდა„ (ბ. იშხანიანი .კავკასიელი ხალხი. 1916, გვ.18 )ჰ
ყურადღება მივაქციოთ ცნობილი მეცნიერის, საბჭოთა სომხეთის მეცნიერებათა აკადემიის პირველი პრეზიდენტის ი. ორბელიანის შენიშვნას:„ ახლანდელი ყარაბაღი შუა საუკუნეებში ალბანეთის ერთი ნაწილი იყო, შემდეგ სომეხმა ფეოდალებმა იგდეს ხელთ“ (ი. ორბელიანი, რჩეული თხზულებები,ერევანი,1963, გვ.358)
სომხების ვინაობისა და ფორმირების შესახებ უფრო ზუსტად სწერს სომეხი მეცნიერი მანუკ აბეგიანი :„ სომეხი ხალხის წარმოშობის, როდის და საიდან ,რა გზით ჩამოვიდნენ აქ (ერევანის მიწებზე) , ვინ იყვნენ უწინ და რომელ ტომებს განეკუთვნებოდნენ, მის ენაზე და ეთნიკურ შემადგენლობაზე ვინ როგორი გავლენა იქონია? ჩვენ ,ამისი დამადასტურებელი არავითარი ნათელი და ზუსტი მტკიცებულობები არ გაგვაჩნია.„ (მ. აბეგიანი, სომხური ლიტერატურის ისტორია,ერევანი,1975 ,გვ.11)
(ვ.არზუმანლი, ვ. ჰაბიბოღლი, ქ. მუხტაროვი „1918 წ. ხოცვა“)
1918 წლის 23 თებერვალს სამხრეთ კავკასიის პირველი მთავრობა -ამიერკავკასიის სეიმი შეიქმნა. მაგრამ სეიმის შემადგენლობაში შესულ აზერბაიჯანელ, სომეხ და ქართველ ფრაქციების შორის შიდა და გარე პოლიტიკის ძირითად საკითხებთან დაკავშირებით სერიოზული აზრთა სხვაობის არსებობა გამოაშკარავდა.
ლამაზი ქვის მოზაიკით მორთული ქელბეჯერის რაიონის ისტორიულ–მხარეთმცოდნეობის მუზეუმი გახსნილი იქნა 1979 წელს ,რომელიც მოლლა ვალი ვიდადის ქუჩაზე მდებარეობდა. მუზეუმის ბინა მოიცავდა 900 კვ.მ. ფართს, რომელიც ერთი დერეფნის, 3 კაბინეტისა და 9 საგამოფენო დარბაზისაგან შესდგებოდა. მუზეუმს 30 ათასზე მეტი ექსპონატი ჰქონდა ,რომლებიც აგრეთვე მუზეუმში ინახებოდა.
1993 წლიდან „მთიანი ყარაბაღის დეფაქტო რესპუბლიკის„ საგარეო საქმეთა მინისტრის მრჩეველი არსენ მალიქ–შახნაზაროვის „მთიანი ყარაბაღის ფაქტები სიცრუის წინააღმდეგ„ (Нагорный Карабах: факты против лжи) სახელწოდების წიგნი 2009 წელს ,3000 ტირაჟით მოსკოვის ერთ–ერთ გამომცემლობა “Volşebnıy Fonar” –ში გამოიცა .
