Ռուսաստանի հովանավորության ներքո ցանկացած գործեր իրականացնող հայերը, չնայած Կովկասում որպես եկվոր ժողովուրդ լինելուն, այս հնագույն ու հարուստ տարածաշրջանում հիմնավորվելու, պետություն ստեղծելու համար դիմել են ամեն տեսակ խարդախության, բանսարկության ու խարդավանքի:
Այդ մասին ռուս պատմաբաններ Ի. Դյակոնովն ու Ն. Շավրովը ասել են հետևյալը. «Հին հայերը, երևան են եկել մոտովորապես մեր թվարկությունից առաջ, առաջին հազարամյակում Եփրատ գետի վերին հովտի տարածքում»: (Ի. Դյակոնով. Հայ ժողովրդի նախնական պատմությունը, Երևան, 1968, էջ 237):
«XX-րդ դարի սկզբին Անդրկովկասում ապրող 1 մլն 300.000 հազ. հայերից 1 մլն-ից ավելը չեն եղել այդ տարածաշրջանում տեղի բնակիչներ, նրանք այստեղ վերաբնակեցվել են մեր կողմից» (Ն. Շավրով. Անդրկովկասում ռուսական շահերի համար նոր վտանգ. Սանկտ-Պետերբուրգ, 1911, էջ 61):
«Հայերը հիմնականում տեղավորվել են մահմեդական սեփականատերերի հողերում»,-ասող վեզիրի-մուխտար, դիվանագետ և դրամատուրգ Ա. Գրիբոեդովի «Հայերի Իրանից մեր գավառներ վերաբնակեցվելու մասին գրառումները» կարդալը բավական է: (Ա. Գրիբոեդով. Ընտիր երկեր, հատոր II, Մոսկվա, 1977, էջ 399-444):
Հայերի Կովկասի նախաբնիկ ժողովուրդ չլինելու մասին ժամանակին հայ գիտնականները իրենք են խոստովանել:
Պատմաբան Բ. Իշխանյանը «Կովկասի ժողովուրդները» գրքում գրում է. «Անտիկ ժամանակներում հայերի իսկական հայրենիքը եղող Մեծ Հայաստանը գտնվում էր Փոքր Ասիայում, այսինքն Ռուսաստանից հեռու» (Բ. Իշխանյան, Կովկասի ժողովուրդները, Պետերբուրգ, 1916 թ. էջ 18):
Ուշադրություն դարձնենք հայտնի գիտնական, Հայստանի ԽՍՀ ԳԱ-ի առաջին նախագահ Ի. Օրբելլիի գրառումներին. «Ներկայիս Լեռնային Ղարաբաղը եղել է միջին դարերի Ալբանիայի մի մասը, հետագայում զավթվել է հայ ֆեոդալների կողմից» (Ի. Օրբելլի, Ընտիր երկեր, Երևան, 1963, էջ 358):
Հայերի ովքեր լինելը և որտեղ կազմավորվելը մեր կարծիքով առավել ճիշտ բնութագրել է հենց հայտնի հայ գիտնական Մանուկ Աբեղյանը. «Ովքե՞ր են հայ ժողովրդի նախնիները, ինչպես և երբ, որտեղից և որ ճանապարճներով են նրանք եկել այստեղ (Իրավանի հողերը գալով, հայ լինելուց առաջ և հետո որ ցեղերի հետ են հարաբերություններ հաստատել, ով ինչպե՞ս է ազդել նրա լեզվի, էթնիկական կազմի վրա: մեր ձեռքի տակ չկան դրանք ապացուցող պարզ ու ճշգրիտ փաստեր» Մ. Աբեղյան, Հայ գրականության պատմություն, Երևան, 1975, էջ 11):
(Վ. Արզումանլի, Վ. Հաբիբօղլու «1918 թ կոտորածները»):
