Ադրբեջանի XVIII -րդդարիերկրորդկեսիպատմությունըիրականումբաղկացածէանկախուկիսանկախպետականկառուցվածքների՝խանություններիպատմությունից: Ադրբեջնիտարածքումառաջինանկախխանություններիստեղծումըվերաբերումէ XVIII -րդդարի 40-ականթվականներին: ՆրանցիցմիքանիսըառաջացելենՆադիրշահիպետությանանկումիցհետո, մյուսները՝ձևավորվելենդեռՆադիրշահիտիրակալությանժամանակԻրանիդեմպայքարիարդյունքում:

Շաքիիխանությունը

ՇաքիիխանությանհիմնադիրնէՀաջիՉելեբիխանը (1743-1755): XVIII-րդդարի 40-ականթթ. վերջինվերածվելէհզորքաղաքականուժի: ԳաբալայիուԳուտկաշընիսուլթաններըստիպվածենեղելճանաչելՇաքիիխանությանիշխանությունը: 1751 թ. ՇաքիիխանըորոշժամանակովիրեներթարկեցնաևՂազախիուԲորչալուիգավառները: 1768 թ. միմյանցմիջևպայմանագիրկնքողՇաքիիուԳուբայիխաներըհարձակվեցինՇամախիիխանությանվրաևայնբաժանեցինիրենցտարածքներիմիջև: Շաքիքաղաքըխանությանմշակութայինկենտրոննէր:

Ղարաբաղիխանությունը

ՂարաբաղիխանությանհիմնադիրնէՋավանշիրիցեղերիցեղողՓանահալիխանը (1748-1763): ԱյդխանություննստեղծվելէԻրանիտիրակալությանհետպայքարիարդյունքումևամրապնդվելէ: ՆադիրշահիժառանգներիմիջևքաշքշուկներիցօգտվողՓանահալիխանըկարողացելէիրիշխանություննուազդեցությունըտարածելմինչևԱրդաբիլ: ԳյանջայիգործերինէլմիջամտողՓանահալիխանըկարողացելէայնտեղիշխանությանբերելիրմարդուն՝Զիյադօղլուազգիներկայացուցիչներիցմեկին: Փանահալիխանըընդարձակելովիրտարածքները, իրենէենթարկելՏաթևի, Սիսիանի, Ղափանի, Մեղրիիգավառները: ՓանահալիխանըբարձրադիրլեռանկողքինշինելէտվելփառահեղՓանահաբադիբերդըև 1755-1756 թթ. մայրաքաղաքըտեղափոխելէայնտեղ: Այդբերդըհետագայում, մոտակայքումգտնվողՇուշաքենդիանունովստացելէՇուշաանունը: Փանահալիխանիցհետոիշխանությանեկածորդին՝Իբրահիմխալիլխանըաշխատումէրմիավորելադրբջանականհողերը: ԻբրահիմխալիլխանըտարբերժամանակներումկարողացելէիրազդեցությունըտարածելնաևՆախչըվանի, ԳյանջայիուԹավրիզիվրա:

Գուբայիխանությունը

ԳուբայիխանությանհիմնադիրՀուսեյնալիխանը (1726-1758) դեռ 1726 թ. ռուս -ականիշխանությանմարմիններիկողմիցէնշանակվելայդպաշտոնին, ռուսականցարընրաննշանակելէԳուբայիխան: ՆրաօրոքՍալյաննուՌուդբարըենթարկվելենԳուբայիխանությանը: ԳուբայիխանությանառաջընթացըկապվածէՖաթալիխանիիշխանությանգալուհետ: Ֆաթալիխանինհաջողվելէ 1757 թ. Սալյանի, 1759 թ. Դերբերդի, 1766 թ. Բաքվի, 1768 թ. ՇամախիիևՋավադիխանություններըմիացնելԳուբայիխանությանը: XVIII-րդդարի 60-ականթթ. Գուբայիխանությունըտնտեսական, ռազմաքաղաքականտեսակետից

Ադրբեջանիմիշարքխանություններիցավելիառաջատարդիրքումէրևկարևորդերէրխաղումերկրիքաղաքականկյանքում:

 Լենքորանի (Թալիշի) խանությունը

Անկախությունըտեղացիխոշորֆեոդալներիցմեկըհանդիսացող՝ՍեյիդԱբբասբեկիկողմիցհայտարարվածայսխանությանքաղաքականևտնտեսականկենտրոնը՝բերդապարիսպներովշրջափակվածԼենքորանքաղաքնէր: ՍեյիդԱբբասխանիմահվանիցհետոգահբարձրացավ՝պատմությանմեջթալիշցիԳարախանինմանճանաչվողՋամալեդդինՄիրզաբեկը: Նրաօրոքպարզորոշերևումէր՝խանությանքաղաքականկայունությաննուտնտեսականզարգացմաննուղղվածգիծը:

Բաքվիխանությունը

1747 թ. ՆադիրԱֆշարիմահվանիցհետո, տեղացիֆեոդալներիցեղողՄիրզաՄուհամմեդաղանվտարեցԲաքվումշահիմտերիմՍելիմինևիրենանկախխանհռչակեց: (1747-1766):

Մյուսխանություններիհետհամեմատ, Բաքվիխանությունըռազմաքաղաքականտեսակետիցչէրտարբերվում: Նրատարածքըփոքրէեղել, լայնությունը 60 կմ, երկարությունը՝90 վերստ: ՈղջԱբշերոնիթերակղզուհետմեկտեղ, Բաքուքաղաքնու 39 գյուղերընրակազմումէին: ՄիրզաՄուհամմեդխանիժառանգորդներիօրոքԲաքվիխանությունըվասալականկախվածությանմեջընկավԳոբայիխանությունից: 1766 թՖաթալիխանըիրքրոջը՝ԽադիջաԲիքյայինկնությանտվեցբաքվեցիՄալիքՄուհամմեդխանինևդրանովապահովվեց՝ԲաքվիխանությանԳուբայիխանությունիցկախվածությունը:

Գյանջայիխանությունը

ԱյնստեղծվելէԳյանջայիբեյլերբեյություններիհիմանվրա: Այսբեյլերբեյությունները XVII-րդդարիցմինչև 1804 թ. կարճընդմիջումներովղեկավարվելենԳաջարներիտոհմիԶիյադլիներիցեղինպատկանողԶիյադօղլուներիկողմից: Գյանջանևռազմաքաղաքական, ևտնտեսականտեսակետիցկարևորնշանակությունէունեցել: Կազմավորմանսկզբից, այդխանությունըվերածվելէհարևանիշխողֆեոդալներիհարձակմաննշանակետի: Գյանջայիխաներըթշնամուդեմպայքարումստիպվածէինխարդավանքսարքելկամայս, կամէլմյուսուժեղթշնամումիջև:

Դերբենդիխանությունը

ԴերբենդիխանությանհիմնադիրՄուհամմեդհուսեյնխանըիրվայրագքաղաքականությամբարժանացելէրթեաշխատավորականզանգվածներիևթեֆեոդալականխավիմիշարքներկայացուցիչներիատելությանը: 1759 թ. ԴերբենդցիներիխնդրանքովԳուբայիՖաթալիխանըարշավանքէկատարու Դերբենդվրա: ԴերբենդցիներիօգնությամբքաղաքնանցնումէՖաթալիխանիձեռքը: Այդդեպքիցհետո, կարելիէասել, որԱդրբեջանիհյուսիսայինխանություններըՌուսաստանինմիացնելուցառաջ՝ԴերբենդիուԳուբայիխանություններըմիասնականմիպետությունկազմեցին:

Շամախիիխանությունը

Շամախիիխանություննստեղծվեց՝տեղականֆեոդալներիուքաղաքիմեծավորներիարտաքինուներքինթշնամիներիդեմտարածվճռորոշպայքարիարդյունքում: ՄիքանիդարՇիրվանշահերիպետությանմայրաքաղաքը, իսկհետագայումՇիրվանիբեյլարբեյներիկենտրոնըեղածՇամախիքաղաքը, մինչև XVIII -րդդարիվերջերըթետնտեսականևթեառևտրականտեսակետիցպահպանելէիրառավելությունը: Նադիրշահիպետությանանկումիցհետո, Շամախիիքաղաքականկյանքումարմատականփոփոխություններտեղիունեցան: Համեմատաբարփոքրտարածքումերկուխանությունստեղծվեց. ՄայրաքաղաքըԱղսունեղողՆորՇամախինևմայրաքաղաքըՇամախինեղող՝հինՇամախին: Շամախիումգոյությունունեցողերկիշխանությունըչէրկարողերկարժամանակշարունակվել: 1763 թ. ՀինՇամախիումամրապնդվողՄուհամմեդՍեյիդխանըառնելովՆորՇամախին, այնմիացրեցՀինՇամախուն: ԻսկՀինՇամախինդարձավնորխանությանկենտրոն: Սակայնդեպքերիընթացքըցույցտվեց, որՇամախինբացէհարևաններիհարձակումներիհամար: Ժամանակառժամանակտեղիունեցողհարձակումներըվնասհասցրեցիննրատնտեսականզարգացմանըև 1768 թ. այննվաճվեցԳուբայիՖաթալիխանիկողմից:

 Նախչըվանիխանությունը

ՆախչըվանիխանությունըստեղծվելէՔանգարլիցեղիղեկավարՀեյդարգուլուխանիկողնից:

ԽանությանուժեղացմանուհարձակումներիցպաշտպանելունպատակովՀեյդարգուլուխանը (1747-1763/64) իշխանությանսկզբնականշրջանումհենվումէրավելիուժեղեղողՂարաբաղիխանությանը: Հեյդարգուլուխանիմահվանիցհետո, մինչև 1787 թ. իշխանությանհամարպայքարիարդյունքումՆախչըվանիխանությունըթուլացավ, վերածվեց՝Խոյի, Ղարաբաղի, ԻրավանիխանություններիՔարթլի-ԿախեթիիթագավորությանևԻրանիմիջևչդադադարողպայքարիօբյեկտի:

Իրավանիխանությունը

ՍտեղծվելէՉուխուրսադբեյլարբեյությանհիմնավրա: Նադիրշահիսպանությունիցհետո, ԻրավանումԻրանիաղայությանդեմապստամբությունըգլխավորողտեղացիֆեոդալՄիրՄեհդիխանըիրենխանհռչակելով, հիմքդրեցանկախԻրավանիխանությանը: ՍակայնԻրավանիխանությունըչկարողացավներգրավելնախկինբեյլարբեյությանողջհողերը: ՆրամիմասըմտցվեցՆախչըվանիուայլխանություններիկազմիմեջ: ԽանությանմայրաքաղաքըԻրավանքաղաքնէր:

Ղարադաղիխանությունը

Ադրբեջանիհարավումտեղավորվածթույլխանություններիցմեկնէր: Նրահիմնադիրը՝քոչվորցեղերիցմեկիխելացիառաջնորդեղողՔյազիմխանը (1748-1755) հարևանիշխողֆեոդալներիհետհարաբեություններումզգույշքաղաքականությունէվարում, կարգավորելովերկրիներքինգործերը, զբաղվումէբարեկարգմանաշխատանքներով, երկրիկենտրոնըհանդիսացողԱհարումտարբերհասարակականշենքերէկառուցելտալիս: Ղարադաղիխանությունը 1782 թ. զավթվումէԽոյիուՂարաբաղիխանություններիմիացյալուժերիկողմից: Դրանիցհետո, խանությունըկարելիէասելկորցնումէիրանկախությունը:

Թավրիզիխանությունը

ՀիմնադիրնէեղելԴունբուլիտոհմինշանավորներկայացւցիչՆաջաֆգուլիխանը (1745-1780): ՆաամրապնդվելէԹավրիզումուրմիացիՖաթալիխանԱֆշարիակտիվօգնությանշնորհիվ: ԴրահամարէլորոշժամանակիընթացքումԹավրիզիխանությունըեղելէՈւրմիայիխանությունիցկախյալ: 1763 թ. ՖաթալիխանԱֆշարըԶենդիկողմիցպարտությանմատնվելուցհետո, Թավրիզիխանությունըլրիվանկախությունէստացել:

 Մարաղայիխանությունը

ՄարաղայիխանությունըհիմնվելէԱլիգուլիՄուգադդամխանիկողմից (1747-1750): ԱյնքանէլկարևորությունչունեցողայսխանությունըանկախէեղելմինչևԱղաՄուհամմեդշահԳաջարիիշխանությանգալը:

Արդաբիլիխանությունը

ԱրդաբիլիխանությանհիմնադիրըեղելէՇահսեվանտոհմիղեկավարՆազարալիխանը (1747-1783): Նրաիշխանությանօրոքխանությունըզարգացելէ: ՆազարալիխանըամուսնականդիվանագիտությանմիջոցովՂարաբաղիԻբրահիմխանիհետբարկամականկապերէհաստատելևբարիդարցիականհարաբերություններիմեջէրԼենքորանիխանությանհետ:

Ուրմիայիխանությունը

ՈւրմիայիխանությանղեկավարըԱֆշարներիտոհմիցեղողՖաթալիխանԱֆշարնէր (1747-1763): ԻրսահմաններնընդարձակելցանկացողխանըորոշժամանակաընթացքումկարողացավՀարավայինԱդրբեջանումբավականինտարածքներզավթել: 1763 թ. ՔերիմխանԶենդիկողմիցպարտությանմատնվելուցհետո, Ուրմիայիխանությունըկորցրեցիրնախկիննշանակությունը:

Խոյիխանությունը

ԽոյիխանությանառաջինտիրակալըեղելէՇահբազխանը (1747-1763): ՆաՆադիրշահիօրոքԽոյիվիլայեթիտիրակալէրնշանակվել: ԻսկՆադիրշահիմահվանիցհետոհայտարավելէԽոյիխանությանանկախտիրակալը: ԽաղաղքաղաքականությունվարողՇահբազխանըՖաթալիխանԱֆշարիհետբարեկամականկապերէրպահպանում:

Մակուիխանությունը

ՄակուիխանությանհիմնադիրըԲայաթտոհմիղեկավար, Նադիրշահիհրամանատարներիցմեկը՝ԱհմեդՍուլթաննէր (1747-1778): Շահիմահվանիցհետո, հայրենիքվերադարցողԱհմեդՍուլթանըՄակունհայտարարեցանկախխանություն, իսկիրեն՝խանությանտիրակալ: Խանությանմայրաքաղաքը՝երկուկողմերիցսարերովշրջապատվածՄակուքաղաքնէր: Մակուիխանություննիրմեջներառելէր 30 գյուղ:

Սարաբիխանությունը

ՍարաբիխանությունըստեղծվելէՇագագիտոհմիղեկավարԱլիխանիկողմից (1747-1786): Նադիրշահիմահվանիցհետո, խառնաշփոթություններիցօգտվողԱլիխանըիրտոհմիներկայացուցիչներիշրջանումիրենխանէհռչակել: ՎերոհիշյալխանություններիցբացիՔուռևԱրազգետերիմիացմանվայրումգոյությունէունեցելՋավադիխանությունըևՔուռգետիհովտումառկաէեղելևսմիփոքրխանություն՝Սալյանիխանությունը:

ՌուսատանիևԻրանիմիջևստորագրվածԳյուլիստանի (1813) ևԹուրքմենչայի (1828) պայմանգրերիհամաձայն, Ադրբեջանըբաժանվեցերկուկայսրություններիմիջև: ԱդրբեջամիՀյուսիսայինմասըմիացվեցՌուսաստանին, իսկհարավայինմասը՝Իրանին:

Պատմական ադրբեջանական պետություններ, Բաքու, 2012, էջ 148-154