1990-1992 թթ. Ադրբեջանի Լեռնային Ղարաբաղի տարածաշրջանը (մինչև 1991 թ.  Ադրբեջանի տարածքային-վարչական բաժանման հիման վրա Շուշայի, Խոջավենդի, Ասկերանի, Հադրութի, Աղդերեյի շրջանները և Խանքենդի քաղաքը, ընդհանուր տարածքը 4,4 հազ. քառ. կմ ) օկուպացվել է Հայաստանի զինված ուժերի կողմից: Դրա հետ մեկտեղ, այդ ժամանակաշրջանում Ադրբեջանի հանդեպ Հայաստանի ագրեսիայի արդյունքում Ղազախի շրջանի 7 գյուղերը (Բաղանիս-Այրում, Յուխարի Ասքիփարա, Աշաղի Ասքիփարաա, Խեյրիմլի, Գըզըլ Հաջիլի, Սոֆլու, Բարխուդարլի)  այրվել, թալանվել ու ավերվել են Հայաստանի զինված ուժերի կողմից: Օկուպացված տարածքներից 6,500 մարդ դարձել է հարկադիր վերաբնակ: Ներկայումս 699 քառ. կմ տարածք ունեցող Ղազախի շրջանի 75 բնակավայրերի շուրջ 8 տոկոսը օկուպացվել է:

 

Դրանից բացի, այդ ժամանակաշրջանում 5,368 քառ. կմ տարածք ունեցող Նախչըվանի Ինքնավար Հանրապետության 221 բնակավայրերից 1-ը, Սադարաքի շրջանի մի մասը ( 0,5%) Քյարքի գյուղը օկուպացվել է  (1990 թ. հունվարի 19-ին): Օկուպացված տարածքներից հարկադիր վերաբնակների թիվը կազմում է 347 մարդ:

 

1988-1993 թթ. ընթացքւմ, մոնոէթնիկ պետություն ստեղծելուն հասնող Հայաստանի զինված ուժերը,  օգտվելով  նրան հովանավորող պետությունների օգնությունից, օկուպացրեցել են  Լեռնային Ղարաբաղի տարածաշրջանի սահմաններից դուրս գտնվող և  նրա տարածքից 4 անգամ մեծ լինող՝ Լաչինի, Քելբեջարի, Աղդամի, Ֆիզուլիի, Ջեբրայիլի, Գուբադլիի և Զանգելանի շրջանները:   Բոլոր այդ տարածքնրը հայերի կողմից ենթարկվել են էթնիկական մաքրազտման: Այդ ժամանակաշրջանում Հայաստանի ռազմական ագրեսիայի արդյունքում 1 միլիոնից ավել մարդ (բնակչության ընդհանուր թվի 15%-ը) դարձել է փախստական ու հարկադիր վերաբնակ: Ադրբեջանի տարածքների ավելի քան 20 %-ը օկուպացվել է:

 

Աղդամի շրջան-Տարածությունը 1150 քառ. կմ (846,7 քառ կմ, այսինքն ընդհանուր տարածքի 77,4%-ը օկուպացման տակ է): Օկուպացված քաղաքների, ավանների ու գյուղերի թիվը- 1 քաղաք, 80 գյուղ: Ներկայումս Գուզանլի ավանն ու 10 գյուղերը-247 քառ. կմ, ընդհանուր տարածքի 22,6 %-ը Ադրբեջանի վերահսկողության տակ է և այդ տարածքներում  բնակեցվել է  90 հազարից ավել մարդ (37 հազ. տեղի բնակիչներ, 53 հազ. հարկադիր վերաբնակներ): Ֆիզուլիի շրջան- Տարածությունը 1390 քառ. կմ (1112 քառ. կմ-ն օկուպացման տակ է): Օկուպացված քաղաքներ, ավաններ և գյուղեր-1 քաղաք, 1 ավան, 58 գյուղ: 1994 թ. Հորադիզ ավանը և 22 գյուղերը- 600 քառ կմ տարածքը ազատվել է օկուպացիայից և գտվում է Ադրբեջանի վերահսկողության տակ: Նոր կառուցված 12 ավաններում ու 21 գյուղերում բնակեցվել է 114 452 մարդ (64545 տեղի բնակիչներ, 50 հազ. հարկադիր վերաբնակներ):

Թերթերի շրջան-Ադրբեջանի Հանրապետության Միլլի Մեջլիսի 13 հոկտեմբերի 1992 թ. թիվ 327 որոշմամբ վերացվել է Ադրբեջանի Հանրապետության Աղդերեյի շրջանը: Այդ որոշման համաձայն, վերացված Աղդերեյի շրջանի կազմում ընդգրկված Աղդերե քաղաքը և շրջանի 13 գյուղերը (Ումուդլու, Զեյլիկ, Մեծշեն, Մոհրաթաղ, Աղաբայալանջ, Մաղավուզ, Ակոբ Քամարի,  Մինգրելսկ, Ներքին Հորաթաղ, Կուսապետ, Ջանյաթաղ, Դեմիրլի, Գյուլյաթաղ) և նրանց պատկանող հողատարածքները ընգրկվել են Թերթերի շրջանի վարչական կազմի մեջ և ներկայումս գտնվոմ են օկուպացման տակ:

Խոջավենդի շրջան-Ներկայումս Ադրբեջանի վերահսկողության տակ է Լեռնային Ղարաբաղի տարածաշրջանի Խոջավենդի շրջանի միայն Ներգիզթեփե կոչվող մասը  (114 քառ կմ):

Ինչպես բոլոր ժամանակներում, հայերի կողմից իրագործված այս օկուպացիոն քաղաքականությունը ևս ուղեկցվել է զանգվածային կոտորածներով:  Այսպես, 1988-1993 թթ. Հայաստանի ռազմական ագրեսիայի արդյունքում սպանվել է 20 000  ադրբեջանցի, 100 հազարից ավել մարդ վիրավորել է, իսկ 50 հազար մարդ տարբեր աստիճանի վնասվածքներ ստանալով, դարձել է հաշմանդամ: Հակամարտության ընթացքում 4853 մարդ անհետ կորել է, նրանցից 1357-ը ազատվել է գերությունից, իսկ 783-ը դեռ գտնվում է Հայաստանում գերության մեջ: Կարմիր Խաչի Միջազգային Կոմիտեի տեղեկատվության համաձայն, 439 մարդ մահացել է գերության մեջ:

Էլչին Ահմեդով

Ստրատեգիա.ազ