Ժամանակագրություն

1978 թ. Ղարաբաղում վերաբնակվելու 150 ամյակը նշող հայերը 10 տարի հետո բացահայտելով իրենց ստոր նպատակները՝ իբր այդ հողերի նախկին տերերը լինելու մասին կեղծ փաստարկներով ու ապացույցներով սկսեցին աղմուկ   բարձրացնել ողջ աշխարհում:

1987 թ. հոկտեմբերին  իբր Իրավան քաղաքի էկոլոգիական տեսակետից ախտոտման դեմ կազմակեպված ցույցերի ժամանակ, ԼՂԻՄ-ի Հայաստանին միացնելու մասին կոչերը հնչեցվեցին և  մեծ թվով ստորագրություններ հավաքվեցին:

Մինչև 1988 թ. սկիզբը գաղտնի գործունեութուն ծավալող «Ղարաբաղ» կոմիտեն  Իրավանում, իսկ  նրա ստորաբաժինը  հանդիսացող «Կռունկ» կազմակերպությունը Խանքենդիում   սկսեցին բացահայտ գործունեություն ծավալել:

1988 թ. փետրվարի 20-ին ԼՂԻՄ-ի Ժողովրդական պատգամավորների խորհրդի արտահերթ նիստը՝ մարզի Ադրբեջանի կազմից հանելու և Հայաստանին միացնելու վերաբերյալ որոշում է ընդունել:

1988 թ. փետրվարի 24-ին ԼՂԻՄ–ի Ասկերանի շրջանում երկու ադրբեջանցի երիտասարդներին հրազենով սպանելը ավելի արագացրեց դեպքերի զարգացումը:

1988 թ. հուլիսի 15-ին  Հայաստանի ԽՍՀ-ի Գերագույն Խորհուրդը ԼՂԻՄ-ի Ժողովրդական պատգամավորների խորհրդի խնդրանքով՝ Լեռնային Ղարաբաղի Հայաստանի կազում միավորելուն համաձայնություն տալը   իսկ  1989 թ. դեկտեմբերի 1-ին Հայաստանի Գերագույն Խորհրդի՝ ԼՂԻՄ-ի Հայաստանին միացնելու մասին որոշումներից հետո, ավելի ուժեղացավ ինքնավար մարզի տարածքից ադրբեջանցիներին ցանկացած ճանապարհով վտարելու գործընթացը:

 

 

 

1990 թ. հունվարի 20-ին մեր երկրի հանդեպ տարածքային հավակնություններ առաջ քաշող Հայաստանի ագրեսորական գործողութունների և նախկին ԽԱՀՄ–ի ղեկավարության  նրանց հովանավորելու հետևանքով  զայրացած,  Բաքվի փողոցներն ու հրապարակները դուրս գալով՝ իր ադարացի բողոքն արտահայտող ժողովրդական լայն զանգվածների հանդեպ խորհրդային բանակի մարտական ստորաբաժանումների օգտագործելը բերեց արյունալի ողբերգության:

1990 թ. հունվարի 21-ին Մոսկվայում Ադրբեջանի ներկայացուցչութան շենքում Հեյդար Ալիևի վճռական հայտարարության արձագանքը լսեց ողջ աշխարհը: Նրա աշխարհի աչքի առջև խստորեն դատապարտեց իր  ժողովրդի ողբերգության համար պատասխանատվություն կրոներին:

 

1991 թ. վերջերից սկսած, հայերի բացահայտ վարած ագրեսիվ քաղաքականության արդյունքում օկուպացվեցին Ինքնավար մարզի ադրբեջանցիներ ապրող բնակավայրերը՝ Քերքիջահանը, Գարադաղլին, Մալիբեյլին, Գոշչուլարը և մյուսները:

1992 թ. հայճական զինված զորամիավորումների Ադրբեջանի տարածքներում անցկացրած գործողությունների աշխարհագրությունը էլ ավելի ընդարձակվեց և հանրապետության շրջանները սկսեցին մեկը մյուսի ետևից օկուպացվել:

 

1992 թ. փետրվարո 26-ին Խոջալու քաղաքի օկուպացման ժամանակ գազանաբար սպանվեց  600-ից ավել մարդ, 120 հոգի անհետ կորավ, 1300-ից ավել մարդ գերի վերցվեց:

 

1992 թ. փետրվարին Եվրոպայի Անվտանգության ու Համագործակցության Պայմանագրի շրջանակներում  (ԵԱՀՊ) մեկնարկել է՝ հայ-ադրբեջանական հակամարտության կարգավորման շուրջ միջնորդական գործընթացը:

 

1992 թ. մարտի 24-ին ԵԱՀՊ-ի Արտաքին գործերի խորհրդի Հելսինկիում անցկացված լրացուցիչ ժողովում Մինսկում  ԵԱՀՊ-ի հովանավորության ներքո՝  հնարավորին չափ կարճ ժամանկաշրջանում  ճգնաժամի ԵԱՀՊ-ի սկզբունքների, պարտավորությունների ու ժամկետների հիման վրա խաղաղ ճանապարհով կարգավորման ուղղված բանակցությունների համար ֆորումը ապահովող Լեռնային Ղարաբաղի վերաբերյալ խորհրդաժողով կանչելու մասին որոշում ընդունվեց:

1992 թ. մայիսի 8-ին Շուշան օկուպացվեց հայ զավթիչների կողմից: Շուշայի օկուպացման հետ մեկտեղ, փաստորեն ողջ Վերին Ղարաբաղը անցավ հայերի վերահսկողության տակ:

1992 թ. մայիսի 17-18-ը  Հայաստանի և Ադրբեջանի Լեռնային Ղարաբաղի տարածաշրջանի միջև տեղակայված Լաչինը անցավ թշնամու ձեռքը:

1992 թ. ամռանը Ադրբեջանը  թեև հաջող ռազմական գործողություն իրականացրեց ճակատամերձ գոտում, հատկապես Գյուլիստան և Աղդերե ուղղությամբ, սակայն այդ գործընթացը չշարունակվեց մինչև վերջ:

1993 թ. ապրիլի 2-ին օկուպացվեց Լեռնային Ղարաբաղի տարածքից դուրս  գտնվող Քելբեջարը:

1993 թ. հուլիսի 23-ին հայերի կողմից օկուպացվեց Աղդամի շրջանը:

1993 թ.  օգոստոսի 23-ին Հայաստանի զինված ուժերի կողմից օկուպացվեցին Ջեհբրայիլի ու Ֆիզուլիի շրջաները:

 

1993 թ. օգոստոսի 31-ին Հայաստանի զնված ուժերը օկուպացրեցին Գուբադլիի շրջանը:

 

1993 թ. հոկտեմբերի 29-ին Հայաստանի զնված ուժերը օկուպացրեցին Զանգելանի շրջանը և որը դարձավ Հայաստանի բանակի ճակատային գոտում վերջին զավթողական գործողությունը:

 

1993 թ.  ի պատասխան  Ադրբեջանի տարածքների օկուպացման, ՄԱԿ-ի Անվտանգության Խորհրդի կողմից  ընդունված բանաձևերը մեկ անգամ ևս հաստատեցին՝ Ադրբեջանի Հանրապետության և  տարածաշրջանի մյուս պետությունների ինքնիշխանությանը, տարածքային ամբողջականությանն ու միջազգային սահմանների անձենմխելիությանը հարգելը:

 

1994 թ. մայիսի 12-ին Հայաստանի և Ադրբեջանի միջև հրադադարի  վերաբերյալ համաձայնագիր ստորագրվեց:

 

1994 թ. դեկտեմբերի 5-6-ը Բուդապեշտում անցկացվող ԵԱՀՊ-ի գագաթնաժողովում կառույցի շրջանակներում բոլոր միջնորդական ջանքերի  փոխկապակցման համար Մինսկի կոնֆերանսի համանախագահության ինստիտուտի ստեղծման մասին որոշում ընդունվեց:

 1996 թ. դեկտեմբերի 2-3-ը անցկացված ԵԱՀԿ-ի Լիսաբոնի գագաթնաժողովում Մինսկի խմբի համանախագահները և ԵԱՀԿ-ի գործող նախագահը առաջարկեցին՝  ղարաբաղյան հակամարտության  կարգավորման հիմնարար սկզբունքները, սակայն Հայաստանը չընդունեց այդ առաջարկները և դարձավ ԵԱՀԿ-ի անդամ 54 պետությունների շրջանում այդ սկզբունքներին դեմ քվեարկող միակ պետությունը: ԵԱՀԿ-ի գործող նախագահը հանդես եկավ վերոհիշյալ  սկզբունքներն իր մեջ ներառող հայտարարությամբ: Այդ սկզբունքներ հետևյալն են.

-Ադրբեջանի Հանրապետության և Հայաստանի Հանրապետության տարածքային ամբողջականությունը.

-Լեռնային Ղարաբաղի  իր ինքնորոշման իրավունքին հենվող պայմանգրով որոշված և Ադրբեջանի կազմում նրան ամենաբարձր ինքնակառավարման կարգավիճակ տալու իրավական կարգավիճակը.

– Լեռնային Ղարաբաղը և նրա ողջ բնակչության անվտանգությունը, այդ թվում կանոնադրության ժամկետները բոլորի կողմից կատարելու հետ կապված փոխադարձ պարտավորությունների վերաբերյալ երաշխավորություն.

1997 թ. ստեղծվեց Ֆրանսիայից, Ռուսաստանից և ԱՄՆ-ից բաղկացած համանագահական ինստիտուտը (1992 թվականից Մինսկի կոնֆերանսում նախագահել են Իտալիան (1992-1993), Շվեյցարիան (1994), Ռուսաստանը (1995) և Ֆինլանդիան (1995-1996):

1997 թ. հունիսի 1-ին համանախագահները տարածաշրջան կատարած այցերի  ներկայացրել է համանախագահնրըղարաբաղյան հակամարտության կարգավորման վերաբերյալ բազմակողմանի պայմանգրի նախագիծը: Այդ նախագծի համաձայն, զինված հակամարտությունը դադադրեցվելու է և Լեռնային Ղարաբաղի կարգավիճակի վերաբերյալ համաձայնագիր է կնքվլու: Չնայած վերոհիշյալ փաստաթղթերի էության  հետ կապված ադրբեջանական կողմի կառուցողական խորհրդակցություններ սկսելուն պատրաստ լինելուն, հայկական կողմը կտրականորեն հրաժարվել է առաջարկվող մոտեցմումից:

 

1997 թ. սեպտեմբերի 19-23-ը  համանախագահները տարածաշրջան կատարած  այցի ժամանակ հակամարտության՝ «փուլային լուծման» վրա  հիմնվող նոր առաջարկություն  են ներկայացրել: Այդ առաջարկությունների համաձայն,  սկզբնական փուլում նախատեսվում էր՝ 6 շրջանների օկուպացիայից ազտվելը, ԵԱՀԿ-ի խաղաղություն ստեղծելու գործողությունների սկսելը, փախստականների ազատված տարածքներ վերադառնալը և հակամարտության տարածաշրջանում հիմնական ենթակառուցվածքների վերականգնումը: