Ամերիկայի Միացյալ Նահանգների պետական քարտուղար, հարգելի պարոն, Քոլին Փաուել.

 Մինսկի խորհրդաժողովի  հարգելի  համանախագահներ.

 Հանդիպման հարգելի մասնակիցներ.

 Տիկնայք ու պարոնայք.

Պարոն պետքարտուղար, նախ և առաջ, շնորհակալություն եմ հայտնում, ինձ Ամերիկայի Միացյալ Նահանգներ հրավիրելու համար:  Այստեղ ցուցաբերված հյուրընկալության և մեր աշխատանքների համար լավ պայմաններ ստեղծելու համար շնորհակալություն եմ հայտնում Ամերիկայի Միացյալ Նահանգների  կառավարությանը, Ki Uest քաղաքի իշխանության մարմիններին և այս հանդիպման բոլոր կազմակերպիչներին:

Այս հանդիպման հատուկ բնույթը կայանում է նրանում, որ առաջին անգամ Մինսկի խումբը այնպիսի մի ձևաչափով է հավաքվել, որ ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի համանախագահները, Հայաստանի և Ադրբեջանի նախագահները, հանդիպման մյուս մասնակիցների հետ մեկտեղ, հայ-ադրբեջանական, ղարաբաղյան հակամարտության խաղաղ ճանապարհով կարգավորման հարցը քննարկում են այսպիսի ձևաչափով:

Դժբախտաբար, ավելի վաղ նման ձևաչափով հանդիպումներ չեն անցկացվել: Մինչև այժմ հաջողությունների չհասնելու պատճառներից մեկն էլ երևի հենց սա է: Հուսով եմ, որ այս հանդիպումը դրական դեր կխաղա 12 տարուց ավել շարունակվող հակամարտության լուծման հարցում:

Հայ-ադրբեջանական, ղարաբաղյան հակամարտության պատմությունը բավականին լավ հայտնի է Համաշխարհային Հանրությանը: Առանց չափազանցության կարող եմ ասել, որ այս հակամարտությունը աշխարհում երկար ժամանակ իր լուծումը չստացած հակամարտություններից մեկն է:

 Դրա համար էլ օգտվելով առիթից, ուզում եմ կարճ խոսել և որոշ մտքեր արտահայտել հակամարտության կարգավորմանը խոչընդոտող հիմնական պատճառների վերաբերյալ:

 Հայտնի է, որ այս հակամարտությունը ստեղծվել է կապված՝  Ադրբեջանի պատմական հողը հանդիսացող Լեռնային Ղարաբաղն իրեն միացնելու ձգտող Հայաստանի տարածքային հավակնությունների հետ: 1988 թ. այս հակամարտությունն սկսվելու ժամանակ, Հայաստանը և Ադրբեջանը որպես միութենական հարապետություններ, գտնվում էին Խորհրդային Միության կազմում: Սակայն Խորհրդային Միության ղեկավարության Ադրբեջանի հանդեպ անարդար դիրքորոշումը, միգուցե հակամարտությունը կանխել չցանկանալու արդյունքում, հակամարտությունը աճելով՝ վերածվեց պատերազմի:

Ուզում եմ ընդգծել, որ 1923 թ. Ադրբեջանի կողմից  Լեռնային Ղարաբաղի տարածաշրջանին ինքնավար մարզի կարգավիճակ է տրվել և մարզը լիովին օգտվում  էր իր ինքնավարության իրավունքներից: Դրա համար էլ հակամարտության առաջանալու համար չկար ոչ մի օբյեկտիվ պատճառ: Հակամարտությունն սկսվելու ժամանակ Լեռնային Ղարաբաղում 185 հազար մարդ էր ապրում: Նրանց 74 տոկոսը կազմում էին հայերը, 25,2 տոկոսը՝ ադրբեջանցիները:

Հայաստանը հարևան երկրի հանդեպ տարածքային հավակնության ջանքեր գործադրելով, նախ Լեռնային Ղարաբաղի անջատողական, ահաբեկչական զինված ուժերին հրահրեց հակադրության, իսկ հետո ինքը ռազմական ագրեսիա սկսեց Ադտբեջանի հանդեպ:

Լեռնային Ղարաբաղն ամբողջույամբ ընկավ  անջատողականների և Հայաստանի զինված ուժերի լրիվ վերահսկողության տակ: Նրանք այստեղից ողջ ադրբեջանցիներին, շուրջ 50 հազար մարդկանց արտաքսելով, էթնիկական մաքրում  իրականացրեցին: Այդ բոլորն ուղեկցվում էր սպանություններով ու բռնությամբ: Իսկ Խոջալու քաղաքի բնակիչները՝ ադրբեջանցիները  ցեղասպանության ենթարկվեցին:

 Հայաստանի զինված ուժերը  օկուպացնելով  Լեռնային Ղարաբաղը, ռազմական գործողություններ իրականացրեցին նրա սահմաններից դուրս,  բռնազավթեցին նաև Ադրբեջանի յոթ շրջանները:

 Այսպիսով, մինչև 1993 թ. Ադրբեջանի տարածքների 20 տոկոսը բռնազավթվեց և այդ տարածքները մինչև այժմ գտնվում են  Հայաստանի զինված ուժերի օկուպացման տակ: Այդ տարածքներում ամեն ինչ ավերվել,  թալանվել ու գետնին է  հավասարեցվել, 900-ից ավել մեծ ու փոքր բնակավայրեր, 600-ի մոտ դպրոց, 250 բժշկական հիմնարկություն, բոլոր թանգարաները, պատմական ու մշակութային հուշարձանները ոչնչացվել են:

 Հակամարտության ընթացքում Ադրբեջանի 30 հազար  քաղաքացիներ մահացել են, 200 հազարից ավել  մարդ վիրավորվել, հազարավոր մարդիկ գերի են ընկել ու անհայտ կորել են: Մոտ մեկ միլիոն  ադրբեջանցիներ, այսինքն երկրի յուրաքանչյուր 8 քաղաքացիներից  մեկը զրկվել է իր հողից և արդեն իններորդ տարին է,  անհանդուրժելի ծանր պայմաննաերում ապրում  է վրաններում: Այդ վրաններում ամբողջությամբ նոր սերունդ է ծնվել ու մեծացել:

 Այսօր  աշխարհում հնարավոր չէ հանդիպել՝ մի պետության կողմից մյուս պետության տարածքները բռնազավթելու, այնտեղ զանգվածայի էթնիկական մաքրում իրագործելու երկրորդ օրիանակի: Ցավոք սրտի, Համաշխարհային Հանրությունը լուռ դիտում է այս ողբերգությունը: Իսկ  Ադրբեջանի՝ ագրեսորին  սանձելու օրինական պահանջները չեն աջակցվում:

 Իննը տարի առաջ, 1992 թ. մարտի 24-ին ԵԱՀԿ-ի Նախարարների Խորհուրդը Հելսինկիում գումարված իր արտակարգ ժողովում՝ հայ-ադրբջանական, ղարաբաղյան հակամարտության բազմակողմանի կարգավորման հասնելու համար՝ Մինսկի խորհրդաժողովի անցկացման վերաբերյալ որոշում է ընդունել: Դրանով էլ հակամարտության կարգավորման վերաբերյալ միջազգային կազմակերպություն է ստեղծել: Խորհրդաժողովի մանդատը, բանակցությունների գործընթացի կառուցվածքը բացահայտող այդ որոշումը շատ մեծ նշանակություն ունի:

 1993 թ. ՄԱԿ-ի Անվտանգության Խորհուրդը մի քանի անգամ քննարկել է՝ Հայաստանի զինված ուժերի կողմից Ադրբեջան տարածքների օկուպացման հարցերը: Չորս բանաձև է ընդունվել՝ ապրիլի 30-ի թիվ 822,  հուլիս 29-ի թիվ 853, հոկտեմբերի 14-ի թիվ 544 և նոյեմբերի 11-ի՝ թիվ 874 բանաձևերը:

 Այդ բանաձևերում  ՄԱԿ-ի Անվտանգության Խորհուրդը վճռականորեն պահանջվում է՝ Ադրբեջանի բռնազավթված տարածքներից Հայաստանի զինված ուժերի շուտափույթ և առանց պայմանի դուրս գալը,  ինչպես նաև փախստականների ու բռնի տեղահանվածների իրենց մշտական բնակավայրեր, իրենց հայրեի հողեր վերադանալու համար հնարավորություն ստեղծելը:  ՄԱԿ-ը միանշանակ աջակցել է Ադրբեջանի Հանրապետության ինքնիշխանությանը, հաստատաել է Լեռնային Ղարաբաղի տարածաշրջանի Ադրբեջանին պատկանելը: Անվտանգության Խորհուրդը միևնույն ժամանակ աջակցել է նաև Մինսկի խմբի միջնորդական գործունեությանը:

 Սակայն այս բոլոր բանաձևերը  չեն կատարվել և ՄԱԿ-ի Անվտանգության Խորհուրդը մինչև այժմ չի հետևել իր որոշումների կատարմանը:

1994 թ. դեկտեմբերին ԵԱՀԿ-ի Բուդապեշտում անցկացված գագթնաժողովում՝ հայ-ադրբեջանական, ղարաբաղյան հակամարտության հետ կապված ԵԱՀԿ-ի գործունեության ինտենսիվացման վերաբերյալ որոշում է ընդունվել: ԵԱՀԿ-ի անդամ եկրների ղեկավարները որոշել են հակամարտության փուլային կարգավորման բնույթը և ԵԱՀԿ-ի Մինսկի խմբին հանձնարարել են՝ հակամարտության կասեցման վերաբերյալ համաձայնագիր պատրաստել: Այդ համաձայնագիրը պետք է իր մեջ ներառի՝ բոլոր կողմերի համար հակամարտության հիմնական հետևանքների վերացնելը և հիմք պետք է դառնա Մինսկի խորհրդաժողովի անցկացմանը: Հակամարտության գոտում խաղաղության ապահովման համար որոշում է կայացվել նաև՝ ԵԱՀԿ-ի բազմազգ ուժերի տեղակայման վերաբերյալ:

 1996 թ. ԵԱՀԿ-ի Լիսաբոնի գագաթնաժողովում որոշվել է հակամարտության կարգավորման բազային բանաձևը: ԵԱՀԿ-ի անդամ բոլոր երկրները, բացի Հայաստանից, աջակցել են օրինագծի  երեք հիմնական սկզբունքներին: Այդ սկզբունքներն իրենց մեջ ներառում էին՝ Ադրբեջանի Հանրապետության տարածքային ամբողջականոթյան ապահովումը, երաշխիք տալով՝ Լեռնային Ղարաբաղի ողջ բնակչության անվտանգությանը, Ադրբեջանի կազում Լեռնային Ղարաբաղին ամենաբարձր ինքնավարության կարգավիճակ տրամադրելը:

 Այսպիսով,  միջազգային հանրությունը  որոշել է կարգավորման իրավական բազան, հնարավորություններ ստեղծել  բանակցությունների վարման համար և որոշել միջնորդների պարտականությունները:

 ԵԱՀԿ-ի Լիսաբոնյան հանդիպումից հետո, Մինսկի խմբի համանախագահները աշխարհի երեք ամենամեծ պետություններն  են՝ Ռուսաստանը ԱՄՆ և Ֆրանսիան:

Մենք մեծ հույսեր ենք կապում այդ երկրների հետ և հուսով ենք, որ նրանց ջանքերի շնորհիվ կվերականգնվի Ադրբեջանի տարածքային ամբողջականությունը և փախստականները կվերադառնան իրենց մշտական բնակավայրերը: Սակայն, ցավոք սրտի, առայժմ այս բոլորը չեն իրագործվել: Հայաստանը ՄԱԿ-ի և ԵԱՀԿ-ի ընդունած որոշումներից ոչ մեկը չի կատարում:

Մինսկի խմբի համանախագահները հայ-ադրբջանական, ղարաբաղյան հակամարտության կարգավորման վերաբերյալ երեք առաջարկություն են ներկայացրել: Նրանց 1997 թ. հունիսին ներկայացրած առաջին առաջարկությունը նախատեսում էր հակամարտության փաթեթային լուծումը, իսկ 1997 թ. հոկեմբերին ներկայացրած երկրորդ առաջարկությունը նախատեսում էր հակամարտության փուլային կարգավորումը: 1998 թ. նոյեմբերին համանախագահները տվել էին նոր, երրորդ՝ «ընդհանուր պետություն» բանաձևի վերաբերյալ առաջարկությունը:

 Ադրբեջանը համանախագահների առաջին և երկրոդ առաջարկությունները ընդունել է որպես հիմք բանակցային գործընթացի վարման համար, չնայած, որ առաջարկությունների որոշ պահանջները հակասում էին միջազգային իրավական նորմերին  ու սկզբունքներին: Այն ամբողջությամբ չէր ապահովում Ադրբեջանի տարածքային ամբողջականությունը: Նույնիսկ նման իրավիճակում էլ Հայաստանը հրաժարվեց ընդունել այդ առաջարկությունները և բացահայտ ապակառուցողական դիրքորոշում ցուցադրեց:

 Համանախագահների  «ընդհանուր պետություն» առաջարկությունը մենք չընդունեցինք: Ոչ մի միջազգային իրավական հիմք չունեցող «ընդհանուր պետություն» հասկացությունը նկատի է առնում՝  Լեռային Ղարաբաղի որպես անկախ պետություն և տարածքային կառույց, նրան տալիս է՝ Ադրբեջանի հետ իրավասար «ընդհանուր պետության» սուբյեկտի կարգավիճակ: Այս առաջարկը լիովին հակասում է միջազգային իրավունքի նորմերին ու սկզբունքներին: Ադրբեջանը զրկվում է իր տարածքների մի մասից և փաստորեն օրինականացվում է Հայաստանի կողմից ադրբեջանական հողերի բռնազավթումը:

 Մենք կարծում ենք, որ ԵԱՀԿ-ի Մինսկի խմբի հաանախագահները առաջնորդվելով միջազգային իրավական սկզբունքներով, պետք է ավելի արդյունավետ ազդեին հակամարտութան շուտափույթ կարգավորմանը,  ջանքեր պետք է գործադրեին Ադրբեջանի տարածքային ամբողջականության վերականգնմանը, փախստականների իենց մշտական վայրերը վերադառնալու համար:  Ադրեջանի անբաժանելի մասը հանդիսացող Լեռնային Ղարաբաղին Ադրբեջանի կազմում ամենաբարձր աստիճանի ինքնավարության  կարգավիճակ կարող է տրվել:

 Ցավոք սրտի, համանախագահները հիմնականում զբաղվելով միջնորդական գործունեությամբ, միջազգային իրավական նորմերին  համապատասխան՝ անհրաժեշտ ազդեցություն չեն գործել բանակցությունների գործընթացի վրա: Հանձինս Ռուսաստանի, ԱՄՆ-ի և Ֆրանսիայի՝ ԵԱՀԿ-ի ղեկավարության հանդեպ մեր ունեցած   հույսերը առայժմ չի տալիս ակնկալվելիք արդյունքը:

 1999 թ. ապրիլից Վաշինգտոնում ԱՄՆ կառավարության նախաձեռնությամբ Հայաստանի և Ադրբեջանի նախագահների միջև անմիջական հանդիպումներ են սկսվել: Քոչարյանի հետ Ժնևում, Մոսկվայում, Ստամբուլում, Փարիզւմ, Մինսկում, Դավոսում, Յալթայում, ինչպես նաև մեր հանրապետության սահմանում բազմաթիվ հանդիպումներ ենք անցկացրել:

 Հայաստանի նախագաի հետ երկխոսության ժամանակ մենք հիմնականում զբաղվել ենք՝  հակամարտության շուտափույթ խաղաղ ճանապարհով

կարգավորման ու Հայաստանի և Ադրբեջանի միջև երկարաժամկետ ամուր խաղաղության ստեղծման համար երկկողմ փոխզիջումների փնտրման հարցերով: Ուզում եմ նշել, որ 1999 թ. վերջերին մենք մոտ էինք փոխզիջումներ կատարելուն: Սակայն շուտով Հայաստանը ետ կանգնեց ձեռք բերված համաձայնություններից:

 Ծանր բանակցությունների ընթացքում հայկական կողմը միշտ կոշտ ապակառուցողական դիրքորոշում է ցուցաբերել և այսօր էլ մնում է այդ դիրքորոշմանը: Հայաստանը՝  Ադրբեջանի տարածքների 20 տոկոսի օկուպացման և բանակցություններում այդ առավելությունից օգտվելու համար, մենք չենք կարողանում համաձայնության գալ Հայաստանի հետ: Հայաստանը ամեն կերպ աշխատում է պոկել Ադրբեջանի տարածքների մի մասը ու  միացնել իրեն և Լեռնային Ղարաբաղի համար հասնել անկախության կարգավիճակի:

 Ցավոք, մեր որոշումներից հանգստացող ԵԱՀԿ-ի Մինսկի խմբի համանախագահները բռնել են պասիվ սպասողական դիրքորոշում և նրանք իրենց գործունեությունը սահմանափակել են՝ «նախագահները ինչի վերաբերյալ համաձայնության գան, դա ընդունելի կլինի ԵԱՀԿ-ի համար» սկզբունքով:

 Իսկ մենք կարծում ենք, որ նախագահների հանդիպումը չի փոխարինում ԵԱՀԿ-ի Մինսկի խմբի համանախագահների գործունեությանը: Ընդհակառակը, դրանք փոխադարձաբար լրացնելով միմյանց, պետք է ապահովեն՝ հակամարտության վերջնական կարգավորման համար բանակցային գործընթացի առաջընթացը:

 Միջազգային իրավունքի նորմերի ու սկզբունքների, ՄԱԿ-ի կանոնադրության համապատասխան, ՄԱԿ-ին անդամագրված յուրաքանչյուր անկախ պետության տարածքային ամբողջականությունը, նրա սահմանների անձեռնմխելիութունը  պետք է ապահովվի  բոլորի և հատկապես՝ այս հակամարտության լուծման համար պատասխանավություն ստանձնած ԵԱՀԿ-ի կողմից: ԵԱՀԿ-ը և նրա  Մինսկի խումբը պետք է հիմնովին կատարեն  այս սկզբունքը, բազմակողմանի օգնություն ցուցաբերեն դրա հետևողական իրագործման  համար:

 Իսկ այսօր բանակցային գործընթացում ստեծված իրավիճակը վտանգավոր նախադեպ է ստեղծում միջազգային հարաբերություններում:

 Միջազգային հանրությունը՝ միջազգային իրավունքի նորմերն ու սկզբունքները իրականացնելու, դրանց ամրապնդումն ապահովելու փոխարեն, անվճռականություն է ցուցաբերում: Կասկածի տակ է դրվում միջազգային իրավունքի՝ տարածքային ամբողջականության անձեռնմխելության,  սահմանները չխախտելու մասին  ֆունդամենտալ նորմերն ու սկզբունքները և դրանով էլ Ադրբեջանական Հանրապետության Լեռնային Ղարաբաղի տարածաշրջանում ապրող 100 հազար հայերի պատճառով խարխլվում են միջազգային պրակտիկայի, միջազգային իրավունքի տասնամյակների ընթացքում  ձևավորված հիմքերը: Իսկ ռազմական ագրեսիայի ճանաչման արդյունքում ձեռք բերված խաղաղությունը, կայունությունը և անվտանգությունը չի կարող ամուր ու մշտական լինել:

Ես մեկնաբանելով հայ-ադրբեջանական, ղարաբաղյան հակամարտության մեջ առաջացած իրավիճակի պատմությունը, հայտարարում եմ, որ Ադրբեջանը հավատարիմ է՝ խաղաղության, 1994 թ. մայիսին ձեռք բերված հրադադարի ռեժիմի պհպանմանը: Մենք սրանից հետո էլ ջանքեր կգործադրենք հակամարտության խաղաղ ճանապարհով լովին կարգավորման համար:

 Դրա հետ մեկտեղ, կարծում եմ, որ ասածներս հնարավորություն է տալիս ձեզ՝ պատկերացնել մեր որքան ծանր վիճակում լինելը: Դրա համար էլ ես դիմում եմ ԵԱՀԿ-ի Մինսկի խմբի համանախագահներին՝ Ռուսաստանին, ԱՄՆ-ին, Ֆրանսիային, նրանց կոչ եմ անում ակտիվացնել իրենց ջանքերը՝ զինված հակամարտությանը վերջ դնելու, ամուր խաղաղություն ստեղծելու համար:

 Ապացուցման կարիք չկա, որ տարածքների 20 տոկոսը օկուպացման տակ գտնվող, հարյուր հազարավոր քաղաքացիները վրաններում ապրող Ադրբեջանը բոլորից շատ է շահագրգռված  հակամարտության դադարեցմամբ, խաղաղության տեղծմամբ: Պարզ է, որ Հայաստանի և Ադրբեջանի միջև խաղաղության ստեղծվելը բացառիկ նշանակություն կունենա ողջ Հարվային Կովկասում թե կայունության և թե անվտանգության համար:

 Մենք մեծ հույսերով ենք եկել այս հանդիպմանը և ակնկալում ենք ԵԱՀԿ-ի Մինսկի համանախագահների՝ Ռուսաստանի, ԱՄՆ-ի, Ֆրանսիայի ակտիվ ջանքեր գործադրելը, ինչպես նաև Հայաստանի Հանրապետության կառուցողական դիրքորոշում բռնելը:

 Շնորհակալություն ուշադրության համար: