XX-րդ դարի սկզբներին ազգային հարցի հիման վրա առաջացած հայ-ադրբեջանական հակամարտությունը և հայ ազգամոլների կողմից իրականացված էթնիկական մաքրազտման արդյունքում՝ ներկայիս Հայաստանի տարածքից ադրբեջանցի բնակչության մեծ մասը վտարվել է:
1918 թ. կեսերին Անդրանիկի գլխավորած հայկական զինված խմբավորումները մեծ դեր խաղացին՝ Զանգեզուրում մահմեդական բնակավայրերը ոչնչացնելու և տարածաշրջանի էթնիկակական մաքրազտման գործում:
Իր քաղաքական նպատակնեը հետապնդող բրիտանական հրամանատարությունը Անդրանիկին հնարավորություն չտվեց իր գործունեությունը ծավալելու Ղարաբաղում: Անդրանիկը Արևելյան Անատոլիայից, հատկապես Մուշի և Բիթլիսի վիլայեթներից իր հետ 30 հազար հայ փախստականներ էր բերել: Թուրքիայից եկած հայերի մի մասը մնաց Զանգեզուրում, իսկ մնացածները՝ հայկական պետության հիմնական շրջանները էթնիկակական առումով միակազմ դարձնելու նպատակով փոխարինեցին՝ Իրավանից ու Դարալագյազից վտարված մահմեդականներին: ԽՍՀՄ ԱԳ-ի Կովկասյան ազգագրական ժողովածույի տվյալների համաձայն՝ «Հայաստանում ադրբեջանցիներով բնակեցված տարածքները դատարկում էին: Այնտեղ դաշնակների կողմից «երկիրը օտարականներից, առաջին հերթին մահմեդականներից մաքրելու» քաղաքականություն էր տարվում և նրանք վտարվում էին Նոր Բայազետից, Իրավանից, էջմիածնից, Շարուր-Դարլագյազից»:
Ժողովածույում այնուհետև ասվում է.
1897 թ. այստեղ ապրող 137,9 հազ. բնակչության 63,6 հազարը հայեր էին (46,2%), 71,2 հազարը՝ ադրբեջանցիներ (51,7%), իսկ 1,8 հազարը քրդեր էին (1,3%): 1922 թ. գյուղատնտեսական աշխատանքների հետ կապված անցկացված մարդահամարի տվյալներով՝ Զանգեզուրում ապրում էր 63,5 հազար մարդ, այդ թվում 56,9 հազ. հայ (89,5%), 6,5 հազար ադրբեջանցի (10,2%) և 0,2 հազ. ռուս (0,3%):
Հայ պատմաբան Ա. Բորյանին վկայակոչող ամերիկացի պատմագետ Ֆ. Կազեմզադեի խոսքով, 1918-1920 թթ. անկախ Հայաստանի դաշնակցական կառավարությունը ստեղծվել էր ոչ թե կառավարման անհրաժեշտության, այլ «մահմեդական բնակչության վտարման և նրա գույքին տիրանալու նպատակով»: Նախկինում Թուրքիայի վերահսկողության տակ գտնվող, իսկ հետագայում հայկական բանակի կողմից զավթված տարածքներում մահմեդականներին ոչնչացնելը հասել էր հսկայական չափերի:
Հոդվածը x-uni.com կայքի նյութերի հիման վրա պատրաստել է Գյունդուզ Նասիբովը
