…Ներկայիս Հայաստանի տարածքում ապրած ադրբեջանցիների տեղահանման պատմությունը ընդգրկում է 1820-1988 թվականները:
Ադրբեջացիների ներկայիս Հայաստանի տարածքում իրենց պատմական հողերից վտարման ընթացքում կրած զրկանքների մասին բավականաչափ տեղեկությունները իրենց արտացոլումն են գտել ոչ միայն Ադրբեջանում, այլ նաև հենց Հայաստանում և մյուս երկրներում տպագրված գրքերում:
Հայ հեղինակ Զավեն Կորկոդյանը «Սովետական Հայաստանի բնակչությունը 1831-1931 թվականներին» գրքում գրում է. «Մինչև 1820 թ. ներկայիս Հայաստանի տարածքում եղող 2 300 բնակավայրերից 2 000-ում ապրել են ադրբեջանցիներ: «Այսպես, Ադրբեջանի պառակտման արդյունքում 1828 թ. Իրանի և Ռուսաստանի միջև կնքված Գյուլիստանի պայմանագրից հետո, ներկայիս Հայաստանի տարածքում ապրող ադրբեջանցիները ժամանակ առ ժամանակ ենթարկվել են զանգվածային տեղահանման: Ինչպես գրված է 1986 թ. Երևանում հրատարակված «Հայաստանի և հարևան շրջանների տեղանունների բառարան» խորագրով գրքում, «ներկայիս Հայաստանի տարածքում ապրողների 70 տոկոսը 1858-1830 թթ. Թուրքիայից ու Իրանից եկած գաղթականներն են»:
Կամ 1911 թ. Պետերբուրգում հրատարակված Յ. Շավրովի «Անդրկովկասում վտանգ ռուսական գործին» գրքում կարդում ենք. «1828-1830 թթ. Իրանից 40 000, իսկ Թուրքիայից 84, 9600 Անդրկովկաս վերաբնակեցված հայերին տեղավորել են հայերի չնչին թիվ կազմող Իրավանի գավառի ամենալավ հողերում: Իսկ ԱՄՆ պրոֆեսոր, Ջաստին Մակարտին «Եղել է արդյոք ցեղասպանություն» գրքում նշում է. «1820-1830 թթ. 600 հազ. հայեր վերաբնակեցվել են Ռուսաստանից, իսկ 1 միլիոն մահմեդականներ լքել են այդ տարածքը:»:
XX-րդ դարում Հայաստանի տարածքից ադրբեջանցիների զանգվածային տեղահանման գործողությունը բաժանվում է՝ 1905, 1918-1920, 1948-1956, 1987-1988 թթ. ընդգրկող չորս փուլի: Վիճակագրական ու արխիվային փաստաթղթերում հաստատվելուց հետո, այդ գործողությունների արդյունքում ներկայիս Հայաստանի տարածքում ապրող 1 միլիոն 500 հազարից ավել ադրբեջանցիները վտարվել են իրենց պատմական հողերից: Հայաստանի Խորհրդային Հանրապետության ստեղծվելուց հետո, Հայաստանի Գերագույն խորհրդի որոշմամբ այստեղ ադրբեջանցիներ ապրող 940 բնակավայրերից 698-ի անունները փոխվել են և դրանք փոխարինվել են հայկական անուններով: Սակայն հայերը դրանով չեն բավարարվել: Տեղանունների փոփոխման գործողությունը շարունակվել է նաև ադրբեջանցիների այդ հանրապետության տարածքից ամբողջությամբ տեղահանվելուց հետո ևս: Հայաստանի նախկին նախագահ Լևոն Տեր-Պետրոսյանի 1991 թ. ապրիլի 9-ի պատմական հրամանագրով փոխվել են վերջին 91 ադրբեջանական բնակավայրերի անունները և դրանք փոխարինվել են հայկական անվանումներով:
Թափդըգ Ֆարհադօղլու
