Հայ ազգամոլների կողմից մեր ժողովրդի հանդեպ իրականացված ցեղասպանության և ագրեսիայի քաղաքականությունը երկու հարյուր տարուց ավել պատմություն ունի:

Այդ քաղաքականության նպատակը ադրբեջանցիներին իրեց վաղեմի հողերից վտարել և  այդ տարածքներում հայ պատմաբանների ու գաղափարախոսների հորինած «Մեծ Հայաստանի»  ստեղծելն էր: Իրենց վտանգավոր ու արկածախնդիր քաղաքականությունն իրականացնելու համար նրանք օգտվել են տարբեր միջոցներից՝ պատմությունը կեղծելուց մինչև քաղաքական դիվերսիաները, աջակցել են պետական քաղաքականության մեջ մեծապետական ազգամոլությանը, անջատողականությանը  և հարևան ժողովուրդների դեմ ագրեսիային: Այդ նպատակով Հայաստանում և առանձին արտասահմանյան երկրներում ստեղծել են «ազգային-կուլտուրական» կրոնական ու քաղաքական, նույնիսկ ահաբեկչական կազմակերպություններ, մոբիլիզացրել են հայկական սփյուռքի ու լոբբիի ուժերը:

XIX-րդ դարի առաջին քառորդում որպես Ռուսաստանի և Իրանի  միջև գնացող պատերազմների արդյունք՝ Ադրբեջանի հողերը երկու մասի բաժանելով մեկնարկել է՝ Իրանի և Թուրքիայի հայերի նպատակադրված զանգվածային վերաբնակեցումը Ղարաբաղի տարածքում և այնտեղ արհեստական կարգով փոխվել է ժողովրդագրությունը: 1905 թ. հայ ազգամոլների կողմից ադրբեջանցիների հանդեպ նրանց հարազատ հողերում զանգվածային կոտորածներ կազմակերպվեցին, հարյուրավոր բնակավայրեր ավերվեցին: 1918 թ. քաղաքական ու ռազմական ղեկավարների մեծածասնությունը հայերից բաղկացած Բաքվի Կոմունայի հովանավորությամբ՝ կյանքի կոչվեց Բաքվի նահանգը ադրբեջանցիներից մաքրելու նպատակ հետապնդող պլանը: Արդյունքում տասնյակ հազարավոր խաղաղ բնակիչներ ոչնչացվեցին, բնակակայրերը, մշակութային հուշարձանները, մզկիթներն ու դպրոցները ավերվեցին: Գյանջայում, Շամախիում, Գուբայում, Լենքորանում, Ղարաբաղում, Մուղանում և Ադրբեջանի մյուս վայրերում  նույնպես հայերը  վայրագություններ կատարեցին խաղաղ ադրբեջանցի բնակիչների նկատմամբ:

Ադրբեջանցիների հանդեպ ցեղասպանության և վտարման քաղաքականությունը՝ ազգերի ու  ժողովուրդների հավասարության կարգախոսը   հայտարարած խորհրդային իշխանության տարիներին շարունակվել է նուրբ ու նենգ  մեթոդներով, Ադրբեջանի վերաբերյալ շատ սխալ ու անարդարացի որոշումներ են ընդունվել: 20-ական թթ. պատմական Ադրբեջանի տարածքը հանդիսացող Զանգեզուրը տրվեց Հայաստանին և այսպիսով Ադրբեջանի պատմական հողը՝ Նախչըվանը մեկուսացվեց մեր Հայրենիքի մնացած մասերից: Լեռնային Ղարաբաղում հայկական ինքնավարություն ստեղծվեց: ԽԱՀՄ ղեկավարների վոլյունտարիստական որոշման համաձայն՝ 1948-1953 թթ. հայերը հասան  հարյուր հազարավոր ադրբեջանցիների  իրենց հարազատ հողերից վտարմանը և փաստորեն Հայաստանում ստեղծեցին  մոնոէթնիկ հանրապետություն:

1988 թ. սկսած անհիմն ղարաբաղյան հակամարտությունը, Ադրբեջանի տարածքներում վայրագություններ կատարող հայ ազգայնամոլները և նրանց զոհը դարձած Ադրբեջանի անմեղ բնակչության դառը տանջանքները ցավոք անտարբեր  լռությամբ ընդունվեցին նախկին ԽՍՀՄ-ի  ղեկավարների ու  քաղաքակիրթ աշխարհի կողմից:    Նման վիճակից ոգևորվող և  դրանից օգտվող հայերը սկսեցին  ադրբեջանցիների հանդեպ իրագործել  ցեղասպանության  քաղաքականություն և մարդկության պատմության մեջ չտեսնված հանցագործություններ:  Ադրբեջանի տարածքների 20 տոկոսը, այդ թվում Լեռնային Ղարաբաղից հեռու գտնվող 7 շրջանները՝ Քելբեջարը, Լաչինը, Աղդամը, Ֆիզուլին, Ջեբրայիլը, Գուբադլին և Զանգելանը օկուպացվեց Հայաստանի զինված ուժերի կողմից: Մեկ միլիոնից ավել ադբեջանցիներ վայրագությամբ վտարվեցին իրենց հայրենի վայրերից, տասնյակ հազարավոր մարդ սպանվեց, հաշմանդամ դարձավ, գերի վերցվեց: Հարյուրավոր բնակավայրեր, հազարավոր մշակութային,  կրթական ու առողջապահական հիմնարկներ, պատմամշակութային հուշարձաններ, մզկիթներ,  սրբավայրեր, գերեզմանատներ  ավերվեցին ու հողին հավասաեցվեցին և դարձան հայկական վանդալիզմի զոհը:

Հակամարտության առաջին տարիներրին Լեռնային Ղարաբաղի ադրբեջանցիներ բնակվող Քերքիջահան, Մեշելի, Գուշչուլար, Գարադաղլի, Աղդաբան և մյուս գյուղերում հայ զինված ավազակախմբերի իրագործած ողբերգոթյունները վերջապես Խոջալուի ցեղասպանությունը՝  «խեղճ ու տանջված հայերի»   խղճի վրա  որպես հավերժ սև բծի նման ապրող պատմական հանցագործություն է:

 

Խոջալուի հանցագործությունը հանդիսանում է՝ XX-րդ դարում «Մեծ Հայաստան» և մոնոէթնիկ պետություն ստեղծելու  շովինիստական քաղաքականության հեղինակներ հանդիսացող հայերի՝ ադրբեջանցիների հանդեպ իրագործած ամենասարսափելի հանցագործություններից մեկը:  Մինչև այժմ միջազգային հանրության և համաշխարհային կազմակերպությունների կողմից գիտակցվելով՝ քննադատության չենթարկվելու  և  այն կանխելու համար միջոցներ չձեռարկելու արդյունքում 1905 թ. սկսած՝ Ադրբեջանի տարածքների նկատմամբ հավակնությունները շարունակող հայ զավթիչները XX-րդ դարի վերջին քաղաքակիրթ աշխարհի աչքի առջև՝ ողջ մարդկության համար անջնջելի բիծ հանդիսացող հանցագործություն ու գազանություն կատարեցին:

Ադրբեջանի պատմության մեջ արյունոտ տառերով գրված 1992 թ. փետրվարի 26-ի գիշերը՝ հայ զինված խմբավորումները դեռ ԽՍՀՄ ժամանկներում Խանքենդի քաղաքում տեղակայված, անձնակազմի զգալի մասը հայերից բաղկացած 366 -րդ մոտոհրաձգային գնդի ռազմական տեխնիկայի ու զինվորականների օգնությամբ հողին  հավասերեցրեցին պատմական Խոջալու քաղաքը:

Խոջալուն նախ թնդանոթներից և այլ ռազմական տեխնիկայից կրակակոծության ենթարկվելով՝ ավերվել է: Քաղաքի տարածքում հրդեհներ են բռնկվել, իսկ  հետո հետևակային ուժերը մի քանի ուղղություններից մտել են քաղաք, գազանաբար հաշվեհարդար են տեսել կենդանի մնացած բնակիչների նկատմամբ:

Նույն օրը կարճ ժամանակամիջոցում հայկական զինված խմբավորումները ոչնչացրել են քաղաքի 613 բնակիչների, 421 մարդ ծանր վնասվածքներ  է ստացել:

Շրջափակումից մի կերպ ազատված խաղաղ բնակիչներին հատուկ վայրագությամբ սպանել են ճանապարհներին, անտառներում դարանակալած հայ զինվորականները: Կատաղի  մարդասպանները պոկել են մարկանց գլխի կաշին, կտրել են մարմնի տարբեր մասերը, հանել են փոքր երեխաների աչքերը, պատռել են հղի կանանց փորը, կենդանի թաղել են մարդկանց  կամ վառել են, ականապատել են դիակների մի մասը:

Այդ ժամանակ 1275 մարդ գերի է վերցվել և անհայտ կորել է, 10 հազար բնակիչ ունեցող քաղաքը թալանվել է, շինություններն ավերվել են ու վառվել: Նրանցից 150-ի՝ այդ թվում 68 կանանց և 26 երեխայի ճակատագիրը մինչև հիմա անհայտ է: Ողբերգության արդյունքում 1000-ից ավել խաղաղ բնակիչներ տարբեր աստիճանի հրազենայյին վնասածք ստանալով, դարձել են հաշմանդամներ: Սպանվածներից 106-ը կին էր 93-ը՝ փոքր տարիքի երեխա, 70 հոգի ծերեր: 487 մարդ հաշմանդամ է դարձել: Նրանցից 76-ը հասունության տարիքին չհասած տղաներ ու աղջիկներ են:

Այդ ռազմաքաղաքական հանցագործության արդյունքում 6 ընտանիք ամբողջությամբ ոչնչացվել է, 25 երեխա կորցրել է երկու ծնողներին, իսկ 130 երեխա՝ ծնողներից մեկին: Շեհիդ դարձածներից  56 հոգու հատուկ դաժանությամբ կենդանի այրել են, գլխի կաշին պոկել, գլուխները կտրել, աչքերը հանել են, հղի կանանց փորը սրով ծակծկել են:

Ինչպես Խոջալուի ցեղասպանության տարելիցի կապակցությամբ ադրբեջանական ժողովրդին ուղղված ուղերձում ասել է՝ Ադրբեջանի նախագահ պարոն Իլհամ Ալիևը. «Ոչ մի ռազմական անհրաժեշտություն չլինելով, հարյուրավոր խաղաղ բնակիչները՝ մարդկության պատմության ողջ  ընթացքում չլսված  խոշտանգումներով սպանվեցին, անարգվեցին նրանց դիակները: Սպանվեցին երեխաները, կանայք, ծերերը, ոչնչացվեցին ընտանիքները:  XX-րդ դարի վերջին տեղի ունեցած հանցագործությունը ոչ միայն Ադրբեջանի, այլ նաև ողջ մարդկության հանդեպ իրագործված հանցագործություն էր: Խոջալուի ողբերգությունը իր ծանրության, դաժանության ու ահռելիության առումով մարդկության հանդեպ իրագործված հանցագործությունների շարքում հատուկ տեղ է գրավում»:

Դժվար է պատկերացնել, որ պատմության ընթացքում չտեսնված այդ գազանությունն ու դաժանությունը   տեղի է ունեցել  մարդու կողմից, XX-րդ դարի վերջին, աշխարհի աչքի առջև:

Այդ զանգվածային ու անխնա կոտորածի ակտը Ադրբեջանի պետական անկախության և տարածքային ամբողջականության հանդեպ իրագործված ահաբեկչական քաղաքականության արտահայտությունը լինելով հանդերձ, ոչ միայն ադրբեջանցիների, այլ նաև ամբողջությամբ մարդկության հանդեպ իրագործված դաժան հանցագործության ակտ է:  Հայ ազգամոլները Խոջալիում ցեղասպանություն իրականացնելով՝ նպատակ են հետապնդել վախեցնել՝ հարազատ հողերը   սադրիչներին տալ չցանկացող ադրբեջանական ժողովրդին, կոտրել նրա մարտական ոգին և ոչնչացնել:

Խոջալու քաղաքում  իրագործված մարտական գործողությություններում 366-րդ  մոտոհրաձգային գնդի երկրորդ դասակի հրամանատարն է եղել Սեյրան Օհանյանը, երրորդ դասակինը՝ Եվգենի Նաբոկին, առաջին դասակի շտաբի պետը՝ Վալերի Չիթչյանը: Մարտական գործողություններին ներգրավվել է 90-ից ավել տանկ, հետևակային մարտական մեքենա և այլ ռազմական տեխնիկա: Խաղաղ բնակչության հանդեպ իրագործված ցեղասպանությանը ակտիվ մասնակցություն են ունեցել՝ գնդի զինծառայողներ Սլավիկ Հարությունյանը, Անդրեյ Իշխանյանը, Սերգեյ Բեգլարյանը, Մովսես Հակոբյանը, Գրիգորի Կիսիբեկյանը, Վաչիկ Միրզոյանը, Վաչագան Հայրյանը, Ալեքսանդր Հայրապետյանը և ուրիշներ, հայկան զինված միավորումների անդամներից՝ Կարո Պետրոսյանը, Վիտալի Բալասանյանը, Սեյրան Թումանյանը, Վալերիկ Գրիգորյանը,  Խանքենդի քաղաքի ներքին գործերի բաժնի պետ Արմո Աբրահամյանը, Ասկերանի շրջանի ներքին գործերի բաժնի պետ Մավրիկ Ղուկասյանը, նրա տեղակալ Շահեն Բարսեղյանը, Լեռնային Ղարաբաղի հայկական ժողովրդական ճակատի նախագահ Վիտալի Բալասանյանը, Խանքենդի քաղաքի բանտի պետ Սերժիկ Քոչարյանը և ուրիշներ:

Խոջալուի ցեղասպանության ժամանակ մայորի կոչում ունեցող Ս. Օհանյանը այժմ կրում է գեներալի ուսադիրներ և Հայաստանի Հանրապետության պաշտպանության նախարարն է: Հանցագործության մյուս մի շարք մասնակիցները նույնպես տարբեր պաշտոններ են վարում  Հայաստանի ստեղծած խաղալիք կառույցում, Հայաստանի Հանրապետության պետական մարմիններում:

ՄԱԿ-ի գլխավոր ժողովի 1946 թ. դեկտեմբերի 11-ի  թիվ 96 բանաձևում նշվում է, որ ցեղասպանությունը չճանաչելով մարդկային խմբերի ապրելու իրավունքը, վիրավորում է մարդու ինքնասիրությունը,   մարդկությանը զրկում է մարդկանց կողմից  ստեղծված նյութական ու բարոյական հիմքերից:  Նման սադրիչ գործողությունները ամբողջությամբ հակասում են ՄԱԿ-ի նպատակներին ու պարտականություններին: ՄԱԿ-ի գլխավոր ժողովի 1948 թ. դեկտեմբերի 9-ի թիվ 216 բանաձևով ընդունված  և 1961 թ. օրենքի ուժ ստացած «Ցեղասպանության հանցագործության կանխարգելման  և պատժման մասին»  Կոնվենցիայում հաստատվել է ցեղասպանության հանցագործության իրավական հիմքը: Կոնվենցիային միացող պետությունները՝ անկախ դրա խաղաղ կամ պատերազմի ժամանակ իրագործումից, ցեղասպանությունը  հաստատելով որպես միջազգային իրավական նորմերը խախտող հանցագործություն՝ դրա կանխման ու մեղավորներին պատժելու համար միջոցներ ձեռնարկելու վերաբերյալ պարտավորություն են ստանձնել: Խոջալու քաղաքում իրագործված սասրսափելի հանցագործության բնույթն ու չափերը ցույց են տալիս, որ կիրառվել են սույն կոնվենցիայում հաստատված ցեղասպանության հանցագործությունը կազմակերպող բոլոր գործողությունները: Նախօրոք  պլանավորված զանգվածային ու ահավոր կոտորածի ակտը իրագործվել է՝ այդ տարածքում ապրող մարդկանց հենց ադրբեջանցիներ լինելու համար նրանց ամբողջությամբ ոչնչացնելու նպատակով:

Հայաստանի՝ պատերազմի ժամանակ վարվեցողության նորմերը որոշող միջազգային իրավական նորմերին ուշադրություն չդարձնելու հետ կապված փաստերը միայն դրանով չեն սահմանփակվում: Միջազգային մարադասիրական իրավունքի պահանջների համապատասխան՝ պատերազմը պետք է տարվի միայն զինված հակամարտության մեջ գտնվող կողմերի զինված ուժերի միջև: Քաղաքացիական բնակչությունը չպետք է մասնակցի կռիվներին և պետք է հարգանքով վերաբերել նրանց նկատմամբ: «Պատերազմի ժամանակ քաղաքացիական անձանց պաշտպանության վերաբերյալ» Ժնևի IV-րդ Կոնվենցիայի 3-րդ հոդվածի համաձայն արգելվում են՝  քաղաքացիական բնակչության կյանքի ու անվտանգության նկատմամբ դիտավորությունը, այդ թվում նրանց տարբեր ձևով սպանելը, հաշմանդամ դարձնելը, նրանց հանդեպ անողոք վարմունքը, նրանց  տանջանքների ու տառապանքների ենթարկելը, մարդկային արժանապատվության նկատմամբ դիտավորությունը, վիրավորանքն ու ստորացուցիչ գործողությունները: Կոնվենցիայի 33-րդ հոդվածում նշվում է, որ ոչ մի քաղաքացիական անձ չի կարող պատժվել չկատարած իրավական խախտումների համար:

Խստիվ արգելվում է՝ քաղաքացիական բնակչության հանդեպ  կոլեկտիվ պատժամիջոցների կիրառվելը, քաղաքացիական բնակչությանը սարսափի մեջ գցելը, նրանց նկատմամբ ահաբեկչական գործողությունները, նրանց ռեպրեսիայի ենթարկելը:  Այդ կոնվենցիայի 34-րդ հոդվածի համաձայն արգելվում է նաև քաղաքացիական բնակչությանը պատանդ վերցնելը: Սակայն միայն Խոջալիում հազարից ավել մարդ պատանդ  վերցնող հայերը զինվորական արհամարանք են ցուցաբերել այդ սկզբունքի նկատմամբ:  Հայաստանի զինված ուժերը անտեսել են այդ իրավական նորմերը և դաժան միջոցներ են ձեռնարկել Խոջալուի խաղաղ բնակչության ոչնչացման համար:  Առկա է 1948 թ. դեկտեմբերի 9-ի «Ցեղասպանության հանցագործության կանխարգելման  և պատժման մասին»  Կոնվենցիայում նախատեսված ցեղասպանության բաղադրությունը:

Խոջալուի բռնազավթման ժամանակ խաղաղ ադրբեջանցիների հանդեպ անևրևակայելի դաժանություն  իրագործողները և Ժնևի Կոնվենցիայի «Մարդու իրավունքների մասին Համընդհանուր հռչակագրի» 2,3,5,9 և 17-րդ հոդվածների, «Ռազմական հակամարտությունների և արտակարգ իրավիճակների ժամանակ կանանց ու երեխաների պաշտպանության մասին» կոնվենցիայի, «Ցեղասպանության հանցագործության կանխարգելման և պատժման մասին» կոնվենցիայի պահանջների կոպիտ կերպով խախտողները մինչև հիմա չեն պատժվել: Իսկ անպատժելիության միջավայրը հիմք է ստեղծում նոր հանցագործությունների համար:

Հայաստանը չի զղջում, ընդհակառակը, անամոթաբար արդարացնում է ադրբեջանցիների հանդեպ կատարված ցեղասպանությունը, իսկ այդ ողբերգությունն իրագործողները  համարվում են ազգային հերոսներ: Հայաստանում բացահայտ հակաադրբեջանական քաղաքականություն է տարվում, ադրբեջանական նոր հողերի օկուպացման համար պետական մակարդակով գաղափարական հիմքեր են ստեղծվում: Երիտասարդ հայերի շովինիստական ոգով մեծանալուն հիմք նախապատրաստելու համար՝ խեղաթյուրված պատմությունը բարձրացնում են պետական քաղաքականության մակարդակին:

Որքան էլ տարօրինակ լինի, Խոջալուի ողբերգության ռեալ ցեղասպանության հանդեպ աչք փակող որոշ երկրների խորհրդարանները «հայոց ցեղասպանության» առասպելը քննարկման առարկա են դարձրել, նույնիսկ պատմական իրողությունների հանդեպ անվստահություն արտահայտելով, այդ կապակցությամբ ընդունել են նաև անարդարցի որոշումներ: Հայաստանի կողմից՝ հայ-ադրբեջանական հակամարտության խաղաղ ճանապարհով կարգավորման ջանքերը մինչև հիմա անտեսելու պատճառներից մեկն էլ հենց դա է:

Հայ պատմաբանները  և քաղաքագետները 1915 թ. դեպքերը որպես մտացածին ցեղասպանություն տարեցտարի ուռճացնելով ու քարոզելով, աշխատում են մոռացության  տալ իրականում դարեսկզբին  իրագործված ադրբեջանցիների զանգվածային կոտորածը,  մոլորեցնել համաշխարհային հանրությանը:

Իսկ ադրբեջանական հողերը դեռևս մնում են օկուպացման տակ, հայ դահիճները իրենց շահադիտական նպատակներին հասնելու համար անողոքաբար ոչնչնչացրել են անմեղ մարդկանց: Յուրաքանչյուր ադրբեջանցու պարտքն է՝ հասնել միջազգային հանրության կողմից՝  Խոջալուի ողբերգության որպես մարդկության հանդեպ հանցագործության ու ցեղասպանության ակտի ճանաչմանը: Այդ ողբերգությունը այլևս  չպետք է կրկնվի:

Ինչպես այդ դեպքի հետ կապված  ասել էր ադրբեջանական ժողովրդի համազգային առաջնորդ Հեյդար Ալիևը. «Խոջալուի ողբերգությունը  XX-րդ դարի մարդկային ամենամեծ  ողբերգություններից մեկն է: Խոջալիում չտեսնված դաժանությամբ իրագործված այդ մարդկային սպանդի՝ երկրագնդի որևէ մի անկյունում կատարվելը կանխելու համար, Խոջալուի ցեղասպանության իրողությունները պետք է ամբողջությամբ հասցվի համաշխարհային հանրությանը և մարդասիրության գաղափարներին նվիրվածություն ցուցաբերող բոլոր մարդկանց՝ այդ ողբերգությանը իրենց վճռական, միանշանակ դիրքորոշումները հայտնելու համար պետք է լուրջ ու նպատակասլաց աշխատանք տարվի»:

Տեղին է նշել, որ համազգային առաջնորդ Հեյդար Ալիևի 1993 թ. հունիսին ժողովրդի պահանջով իշխանության վերադառնալուց հետո, հնարավոր է եղել ինչպես մեր մի շարք ազգային ողբերգություններին՝ քաղաքական և իրավական գնահատական տալ նաև  Խոջալուի ցեղասպանությանը: Համազգային առաջնորդի նախաձեռնությամբ՝ Միլլի Մեջլիսը 1994 թ. փետրվարի 24-ին «Խոջալուի ցեղասպանության օրվա» մասին որոշում է ընդունել, փաստաթղթում նշվել է իրադարձության  տեղի ունենալու պատճառները, մանրամասն տեղեկատվություն է տրվել է մեղսակիցների մասին:

Խոջալուի մասին իրողությունները համաշխարհային հանրությանը հասցնելու, դրանց աշխարհում տարածելու, ցեղասպանությանը օբյեկտիվ գնահակտական տալու ուղղությամբ ձեռնարկված քայլերում անկասկած բացառիկ դեր  ունի Հեյդար Ալիևի Հիմնադրամը: Արդեն  մի քանի տարի անընդմեջ,  Հեյդար Ալիևի Հիմնադրամը աշխարհի 70 երկրներում Խոջալուի ողբերգությանը նվիրված միջոցառւոմներ է անցկացնում: Հիմնադրամը խորհրդաժողովներ, հիշատակման երեկոներ է կազմակերպում, գրքեր ու բուկլետներ է հրատարկում, DVD-սկավառակներ է թողարկում, ֆիլմեր է նկարահանում:

Հեյդար Ալիևի Հիմնադրամի փոխնախագահ, Ռուսաստանի ադրբեջանցիների երիտասարդական կազմակերպության նախագահ Լեյլա Ալիևայի նախաձեռնությամբ անցկացված ՝ «Արդարություն Խոջալուին» միջազգային կամպանիան տարեցտարի լայն տարածում է ստանում: Կամպանիայի շրջանակներում ողջ աշխարհում հարյուրավոր ակցիաներ են անցկացվել: Եվրամիության անդամ հանդիսացող գրեթե բոլոր պետություններում՝ ԱՊՀ-ում, Ասիայում, Հարավային ու Հյուսիսային Ամերիկայի երկրներում խորհրդաժողովներ, սեմինարներ, ցույցեր են անցկացվում: Այդ կամպանիայի շնորհիվ մի շարք միջազգային ֆորումներ ճանաչել են Խոջալուի ողբերգությունը: Հիմնադրամի ու ՀԵՄ Երիտասարդական ֆորումի նախաձեռնությամբ՝  31 երկրների պատգամավորները Խոջալուի ողբերգությունը ճանաչել են որպես մարդկության հանդեպ հանցագործություն:  Աշխարհի 20 երկրներում առաջատար համալսարանների միջև երիտասարդների ֆլեշմոբեր են անցկացվում: Դրա հետ մեկտեղ, մեկնարկել է կամպանիայի նոր փուլը՝ պետության ու կառավարությունների ղեկավարներին, ԵԱՀԿ Մինսկի խմբին, ԵԽԽՎ-ին, ՄԱԿ-ի Գլխավոր քարտուղարությանը, աշխարհի խորհրդարաններին և միջազգային կազմակերպություններին հասցեագրված, այդ ողերգության որպես ցեղասպանության ակտ ճանաչելու պահանջ առաջ քաշող պետիցիայի և ուղերձների տարածման փուլը:

Խոջալուի ողբերգության մասին իրողությունները միջազգային հանրությանը հասցնելը և այդ դեպքի՝ միջազգային հասարակության կողմից իրավա-քաղաքական  և բարոյական գնահատման հասնելուն ուղղված՝ «Արդարություն Խոջալուին» միջազգային տեղեկատվական  ու քարոզչական կամպանիան՝ ներկայումս հազարավոր կամավորների կողմից հաջողությամբ իրագործվում է աշխարհի մի շարք երկրներում:

Այդ ուղղությամբ լայն գործունեություն ծավալող կազմակերպություններից մեկն էլ՝ Ադրբեջանում  Քաղաքացիական կազմակերպության զարգացմանն աջակցման ասոցիացիան է: Ադրբեջանի հասարակության մի շարք առաջատար ոչ պետական կազմակերպություններն իր մեջ միավորող՝ Ադրբեջանում  Քաղաքացիական կազմակերպության զարգացմանն աջակցման ասոցիացիան ադրբեջաներեն, ռուսերեն և անգլերեն լեզուներով հրատարկել է՝ «Խոջալուի ցեղասպանությունը (փաստափղթերում, փաստերում  և արտասահմանյան մամուլում)» խորագրով գիրքը, ինչպես նաև հավաքել է՝ Խոջալուի դեպքերը  որպես ցեղասպանություն ճանաչելը պահանջող Ադրբեջանի Հանրապետության  մեկ միլիոն քաղաքացիների ստորագրությունը: Հատուկ պետք է շեշտել, որ այդ ստորագրությունները սոսկ պահանջ չեն: Խոջալուի ցեղասպանության վկան եղած մարդկանց պատմության համար կենդանի վկայությունը՝ բարոյա-քաղաքական պատմական ու իրավական փաստաթուղթ է: Հենց դրա համար էլ այդ ստորագրությունները հավաքվել և  ներկայացվել են Ադրբեջանի և արտասահմանյան մի շարք հեղինակավոր գրադարաններին ու արխիվներին, ինչպես նաև պատմական իրողությունը և արդարությունը վերականգնելու համար՝ մեծ պետությունների խորհրդարաններին:

Ասոցիացիայի հիշատակման արժանի մյուս նախագիծը անգլերեն լեզվով հրատարկած՝ «Մի ողբերգության մասին երկու ֆոտո զրույց» գիրք-ալբոմն է: Այդ գրքում Խոջալուի ողբերգության զոհերի պատկերները փոխադրվել են ֆոտո օբյեկտիվի հիշողության մեջ, տրվել են երկու ադրբեջանցի հայտնի ֆոտոռեպորտյորների ողբերգության վայրից նկարներն ու զրույցները:

Ադրբեջանի պետությունը՝ ադրբեջանցիների հանդեպ հայ շովինիստ ազգամոլների իրագործած հանցագործությունները, այդ թվում Խոջալուի ողբերգության   մասին իրողությունները միջազգային հանրությանը հասցնելու, նրա որպես ցեղասպանություն ճանաչելու համար նպատակասլաց ու հետևողական գործունեություն է ծավալում:

Արդեն համաշխարհային հանրությունն էլ է լավ հասկանում ճշմարտությունը: Իսլամական կոնֆերանս կազմակերպության Խոջալուի ցեղասպանության հետ կապված՝ ընդունած հատուկ բանաձևը միջազգային կազմակերպությունների կողմից Խոջալուի ողբերգությունը որպես «Մարդկության հանդեպ հանցագործություն» ճանաչող առաջին փաստաթուղթն է: 51 երկրների ընդունած բանաձևում Խոջալուի ողբերգությանը գնահատվել է, որպես «Հայաստանի զինված ուժերի կողմից խաղաղ բնակչության զանգվածային կոտորած» և «մարդկության հանդեպ հանցագործություն»:

Ի տարբերություն հայ ազգամոլների՝  Ադրբեջանը նպատակադրված չէ այդ հարցից որևէ քաղաքական, ֆինանսական, տարածքային և այլ դիվիդենտներ վաստակել: Մեր նպատակն է՝ հասնել պատմական արդարության վերականգնմանը, մերկացնել հանցագործներին և նրանց տալ միջազգային հանրության դատին: Դրա համար էլ պետք է բացհայտվի ու ցույց տրվի՝ հայ շովինիստ ազգամոլների տարածաշրջանում իրագործած էթնիկ անջատողականության, մյուս ժողովուրների հանդեպ ատելության ու ահաբեկչության գաղափարախոսության՝ աշխարհի համար վտանգը: Դա Խոջալուի հերոս շեհիդների հիշատակի հանդեպ մեր քաղաքացիական ու մարդկային պարտքն է: