1813 թ. հոկտեմբերի 12-ին Ռուսաստանի և Իրանի միջև ստորագրված Գյուլիստանի պայմանագրի համաձայն՝ Շեմսեդիլի, Լոռի-Փամբակի և Շորայելի գավառները, Գյանջայի, Ղարաբաղի, Շեքիի, Շիրվանի, Բաքվի, Գուբայի, Դերբենդի, Թալիշի խանություններն ու Դաղստանը ընդգրվում են Ռուսաստանի կազմի մեջ:
1827 թվականի հունիսի 26-ին ռուսները գրավել են Նախչըվան քաղաքը, սեպտեմբերի 20-ին՝ Սարդարապատի բերդը, իսկ հոկտեմբերի 1-ին գրավել են Իրավանը: Իրավանի գրավման ժամանակ ունեցած հատուկ ծառայությունների համար՝ Հատուկ Կովկասյան կորպուսի հրամանատար, գեներալ Ի. Ֆ. Պասկևիչին տրվել է «Գրաֆ Էրիվանսկի» տիտղոսը:
1827 թ. վերջին, 1828 թ. սկզբներին ռուսական զորքերը գրավել են Հարավային Ադրբեջանի Թեբրիզ, Խոյ, Ուրմիա, Սալմաս և Արդեբիլ քաղաքները:
1828 թ. փետրվարի 10-ին Թեբրիզ-Թեհրան ճանապարհի վրա գտնվող Թուրքմենչայ գյուղում ստորագրված պայմանագրով ավարտվել է 1826-1828 թթ. ռուս-պարսկական պատերազմը: Այդ պայմանագրով Իրավանի և Նախչըվանի խանությունները անցնում են Ռուսաստանի կազմի մեջ: Մարտի 20-ին Նիկոլայ I-ը հաստատում է այդ պայմանագիրը:
1828 թ. մարտի 21-ին Հայկական մարզի ստեղծման մասին հրաման է տրվում, որտեղ ասվում է. «Իրանի հետ ստորագրված պայմանագրի համաձայն, Իրանից Ռուսաստանին միացվող Իրավանի և Նախչըվանի խանությունները սրանից հետո հաստատում ենք որպես «Հայկական նահանգ» և ներառում ենք մեր կայսրության մեջ: Այդ նահանգի կառուցվածքի և նրա կառավարման ձևի մասին բարձրագույն փաստաթուղթը, համապատասխան հրամանները կտրվեն իր ժամանակին»:
1840 թ. Հայկականնմարզը վերացվում է: Նրա փոխարեն ստեղծված Իրավանի գավառը ներառվում է Վրացա-Իմերեթական նահանգի կազմի մեջ: 1849 թ. կազմվում է Իրավանի նահանգը, որի կազմի մեջ են մտնում Իրավանի, Ալեքսանդրոպոլի, Նախչըվանի, Օրդուբադի և Նոր-Բայազեթի գավառները և այդ կառույցը անփոփոխ է մնում մինչև 1917 թվականը:
1917 թ. նոյեմբերին Ռուսաստանում կառավարության հեղաշրջման արդյունքում ռուսական զորքերը զենքերը հայ հրամանատարներին հանձնելով ՝ Արևելյան Անատոլիայից հետ քաշվելուց հետո, հայերը ավելի են ընդլայնել կոտորածների ծավալը:
19417 թ. հայ գեներալները թեև Կովկասի բանակի կազմում առանձին հայկական զինված խմբավորումների ստեղծման մասին բազմիցս դիմել են Գերագույն գլխավոր հրամանատարությանը, սակայն Պաշտպանության նախարարությունը համաձայնություն չի տվել դրան:
1917 թ. հոկտեմբերի 23-ին Կարսի ճակատի գլխավոր հրամանատարության կարգադրությամբ՝ երկու հայկական հրաձգային բրիգադա է ստեղծվել: Հետագայում այդ բրիգադաները կազմել են հայ դաշնակների կառավարության բանակի հիմքը:
1918 թ. փետրվարից սկսած, թուրքական զորքերը անցնելով հակահարձակման, արևելյան Անատոլիան մաքրել են հայերից:
Մինչև 1918 թ. մարտ ամիսը, հայկական զինված խմբավորումները միայն Իրավանի նահանգի Իրավանի գավառում ավերել են 32, Էջմիածնի գավառում՝ 84, Նոր-Բայազեթի գավառում՝ 7, Սուրմալիի գավառում՝ 75 գյուղ, ընդամենը 198 գյուղ: Այդ գավառներում մոտ 15 հազ. մեր հայրենակիցները ենթարկվել են ցեղասպանության:
1918 թ. մայիսին Անդրկովկասում թեև ստեղծվել են երեք անկախ պետություններ՝ Վրաստանը, Ադրբեջանը և Հայաստանը, սակայն նրանց միջև սահմանները չեն ճշտվել:
1918 թ. հայկական զինված զորամիավորումների կողմից Բաքվի նահանգում ավերվել է 229 բնակավայր, (այդ թվում Շամախիի գավառում 58, Գուբայի գավառում 112), Գյանջայի նահանգում 272 բակավայր (Զանգեզուրում 115, Ղարաբաղում 157), Իրավանի նահանգում 211 (Իրավանի գավառում 32, Նոր.Բայազեթում 7, Սուրմալիում 75, Էջմիածնում 84), Կարսի վիլայեթում 84 բնակավայր, հարյուր հազարավոր բնակիչները կոտորվել և փախստական են դարձել իրենց հարազատ վայրերից:
1918 թ. մայիսին պատմական ադրբեջանական հողեր հանդիսացող Իրավանի նահանգի տարածքում Հայաստանի պետության ստեղծման ժամանակ չի որոշվել, թե որ քաղաքն է լինելու նրա մայրաքաղաքը:
Ադրբեջանի կառավարությունը ազգային հակամարտություններին վերջ տալու նպատակով՝ մայիսի 29-ին Իրավան քաղաքը մայրաքաղաք դարձնելու համար հայերին զիջելու մասին հայտարարություն է արել:
