Հայաստանի նախագահ Սերժ Սարգսյանի բոլորովին անմիտ, գիտական ու պատմական փաստերի հետ ոչ մի առնչություն չունեցող հայտարարության մեջ ասվում է, որ Ղարաբաղի բնակչությունը իբր հազարամյակներ ի վեր բաղկացած է եղել «միայն հայերից», իսկ «թուրք-մահմեդական» քոչվոր ցեղերը միայն XVIII-րդ դարի երկրորդ կեսերից են սկսել բնակվել այստեղ:
Անցած դարի սկզբներին նրանց թիվը կազմում էր բնակչության միայն 5 տոկոսը»: Հավաստի թվալու համար, Սարգսյանը հենվել է ինչ որ կասկածելի «XVIII-րդ դարի պաշտոնական թուրքական աղբյուրների» վրա: Բնականաբար գիտությանը հակասող այս դատարկաբանության հեղինակը ճշտել է հատկապես որ աղբյուրները ի նկատի առնելը, որովհետև հայերի՝ պատմությունը աղավաղելու լաբորատորիայում չկան նման աղբյուրներ: Իրականում թուրքական արխիվները ապացուցում են հակառակը: 2009 թ. նոյեմբերին Թուրքիայի Նախարարների կաբինետին առընթեր պետական արխիվի վարչությունը հրատարակել է՝ «Ղարաբաղը Օսմանյան փաստաթղթերում» արխիվային նյութերից բաղկացած 660 էջանոց գիրքը:
Այդ գիրքը բաղկացած է «Քաղաքական, ռազմական և դիվանագիտական հարաբերություններ» ու «Տեղահանում» բաժիններից: Այնտեղ արխիվային նյութերի հիման վրա հայերի Ղարաբաղում բնակեցնելու վերաբերյալ ապացույցներ են բերվում: Օսմանյան արխիվներում Ղարաբաղում հայերի լինելը հիշեցնող ոչ մի փաստաթուղթ չկա:
Բոլոր փաստաթղթերում նշվում են՝ հայերի XVII-XIX-րդ դարերում Ղարաբաղում բնակեցվելու գործընթացների ու բնակչության էթնիկական կազմը փոխվելու մասին: Սարգսյանի «հայտնագործությունը» մեղմ ասած, չի համապատասխանում հայ պատմաբանների գրածներին հետ: Օրինակ, Ջորջ Բուռնությանը գրում է. «Մի շարք հայկական աղբյուրները խոսելով 1830-ական թթ. հետո եղած վիճակագրության մասին, աղավաղում են Իրանի տիրապետության ժամանակաշրջանում Արևելյան Հայաստանում ապրող հայերի թիվը, նշելով, որ նրանք կազմում են բնակչության ընդհանուր թվի 30-50 տոկոսը (իսկ Սերժ Սարգսյանը նշում է, որ հայերը կազմել են ընդհանուր բնակչության 95 տոկոսը): Սակայն իրականում պաշտոնական վիճակագրական տվյալների համաձայն, ռուսական նվաճումներից հետո հայերը կազմել են Հայաստանի ընդհանուր բնակչության հազիվ 20 տոկոսը, իսկ մահմեդականները՝ 80 տոկոսից ավելին: Ցանկացած դեպքում մինչև ռուսական նվաճումները, հայերը երբեք այստեղ մեծաասնություն չեն կազմել:
Կամերալ մարդահամարի տվյալներով մի քանի մահալներում նշվում է հայերի մեծամասնություն կազմելու մասին: Այդ փոփոխությունը տեղի է ունեցել այդ նույն շրջաններից 35 հազարից ավել մահմեդականների արտագաղթելուց հետո: Այսպիսով, Իրանի տիրապետության տարիներին ոչ մի փաստաթուղթ չկա հայերի մեծամասնություն կազմելու մասին: Շատ հավանական է, որ հայերի տեղական մակարդակով մեծամասնություն կազմած միակ վայրը Գարբիբասարի մահալն էր: Այնտեղ Ուչքիլսայում (Էջմիածին) էր գտնվում հայերի կրոնական կենտրոնը:
1832 թ. հազարավոր մահմեդականների արտաքսումը, Իրանից և Օսմանյան կայսրությունից 57 հազ. հայ ներգաղթյալների ժամանելուց հետո, բավականին ավելացել է քրիստոնեական բնակչության թիվը և հավասարվել է մահմեկականների թվին: Միայն ռուս-թուրքական պատերազմից հետո 1855-56 և 1877-1878 թթ. Օսմանյան կայսրությունից ավել շատ հայերի ժամանելուց, իսկ այստեղից ավելի շատ մահմեդականների արտաքսվելուց հետո, հայերը վերջապես սկսել են մեծամասնություն կազմել: Նույնիսկ դրանից հետո էլ, մինչև XX-րդ դարի սկզբները, Իրավան քաղաքը հատկապես, շարունակում էր մնալ, որպես մահմեդական քաղաք»:
Բուռնությանի բերած վիճակագրական տվյալների համայձայն, 1826-1832 թթ. Իրավանի ու Նախչըվանի խանություններում մահմեդականների թիվը մոտովորապես երեք քառորդով պակասել է: Իսկ հայերի թիվը ի հաշիվ փախստականների 3,5 անգամ ավելացել է: Բուռնությանը այնուհետև նշում է. «Վիճակագրությունից երևում է, որ մինչև ռուսական նվաճումները, հայերը կազմում էին Արևելյան Հաաստանի բնակչության մոտ 20 տոկոսը, իսկ մահմեդականները՝ 80 տոկոսը: Ռուսական նվաճումից հետո, Իրանից և Օսմանյան կայսրությունից 57 հազ. հայեր են եկել այստեղ, իսկ 35 հազ. մահմեդականներ լքել են Արևելյան Հայաստանը: 1832 թ. հայերը կազմում էին ընդհանուր բնակչության կեսը»:
Ռուսական աղբյուրների վիճակագրական տվյալների համաձայն, մինչև Թուրքմենչայի պայմանագրի կնքվելը, Ղարաբաղի խանությունում հայերի թիվը ավելի քիչ էր: Շվեդացի հեղինակ Սվանտե Կոռնելի տվյալներով, «Ռուսաստանում անցկացված մարդահամարի հիման վրա 1823 թ. հայերը կազմել են Ղարաբաղի ընդհանուր բնակչության 9 տոկոսը (մնացած 91 տոկոսը նշվում է, որպես մահմեդականներ): 1832 թ. 35 տոկոս, իսկ 1880 թվականին արդեն մեծամասնություն են կազմել՝ 53 տոկոս»:
1828 թ. Թուրքմենչայի պայմանագրի ստորագրումից հետո, սկսվեց Իրանից, Օսմանյան կայսրության արևելյան շրջաններից հայերի՝ Իրավանում, Նախչըվանում և Ղարաբաղում զանգվածաբար բնակեցնելը: Այդ գործողությունները ղեկավարում էր ռուս դիվանագետ Ալեքսանդր Գրիբոյեդովը: Նա «Գրառումներ Իրանից հայերի մեր վիլայեթներում բնակեցնելու մասին» հոդվածում նշում է. «Հայերը ավելի շատ բնակեցվել են մահմեդականների կալվածատիրական հողերում: Ամռանը դեռ կարելի էր դա հասկանալ: Հողատերերը՝ մահմեդականները հիմնականում ամառանոցներում էին և շատ քիչ էին շփվում այլ կրոնին պատկանող եկվորների հետ :
Գրիբոյեդովը միևնույն ժամանակ հիշեցնում էր եկվոր հայերի ու տեղացի մահմեդականների միջև հնարավոր հակամարտությունների մասին (Կամերալ մարդահամարի վիճակագրության համաձայն, մահմեդականները հիմնականում թուրքեր էին, այսինքն ադրբեջանցիներ). «Մենք նրա հետ (իշխան Արգուտինսկիի) շատ էինք մտածում՝ մահմեդականներին հորդորել համակերպվելու ժամանակավոր դժվարությունների հետ, ազդեցություն գործել հայերի վրա՝ առաջին անգամ ոտք դրած հողերին մշտապես տիրանալու համար ունեցած վախը արմատախիլ անելու համար»:
Հայերի Ղարաբաղում և Նախչըվանում բնակեցնելու մասին մանրամասն նկարագրված է՝ ռուս գրող ու պատմաբան Ս. Ն. Գլինկայի կողմից 1831 թ. Մոսկվայում հրատարակված «Ադրբեջանի հայերի ռուսական սահմաններում բնակեցնելու նկարագիրը» գրքում: 1828 թ. փետրվարի 26-ից մինչև հունիսի 11-ը, այսինք երեք ու կես ամսվա ընթացքում այստեղ բնակեցվել է Իրանից գաղթած 8249 հայկական ընտանիք կամ ամենաքիչը 40 հազ. մարդ: Հետագա մի քանի տարում այդ նախկին երեք խանություններում բնակեցվել է Օսմանյան կայսրությունից գաղթած ևս 90 հազ. մարդ: 1911 թ. ևս մեկ ռուս հեղինակ Ն. Շավրովը գրում էր. «Ներկայումս Անդրկովկասում ապրող 1 մլն 300 հազ. հայերից 1 միլիոնից ավելը տեղի բնակիչներ չեն, նրանք բնակեցվել են մեր կողմից»: «Նրանց հիմնականում բնակեցրեցին հայերի թիվը նվազագույնի հասնող Ելիզավետպոլի ու Իրավանի նահանգների բերրի հողերում: Այդ հայերը բնակեցվել են Ելիզավետպոլի նահանգի լեռնային մասում (Լեռնային Ղարաբաղ) և Գյոյչա լճի ափերին»: Հայերի Ղարաբաղում, Իրավանում և Նախչըվանում բնակեցվելու փաստը տեղ է գտել նույնիսկ արվեստի վարպետների գործերում, օրինակ՝ հայերի Իրանից Արազ գետի հյուսիսային ափեր զանգվածային արտագաղթի թեման վառ կերպով արտացոլված է հայտնի ռուս նկարիչ Վ. Ի. Մաշկովի կողմից 1828 թ. կատարված նկարում:
Ռամիզ Մեհդիևի «Գորիս-2010. Անհեթեթ թատերական սեզոն» (Բաքու-2010) գրքից:
