Ռամիզ Սևդիմալիև

Քաղաքական գիտությունների դոկտոր

 Իհարկե, բոլոր նորաստեղծ հայկական ահաբեկչական կազմակերպություններին բնորոշ էին այն առանձնահատկությունները, որոնցով 19-20 դդ. բնութագրվում էր հայկական ահաբեկչությունը: Միեւնույն ժամանակ 19-րդ դ. երկրորդ կեսին եւ 20-րդ դ.  սկիզբին հայկական ահաբեկչությունը, որպես հիմք ընդունելով իր նախորդների «հարուստ» փորձը,  շնորհիվ ստորև նշված որոշ կարեւոր հանգամանքների, դարձավ ավելի ծավալուն եւ անցնելով կայուն զարգացման ուղի՝ ընդգրկեց  ողջ աշխարհի տարածաշրջանները:

1. 1. Հայկական ահաբեկչությունը հանդիսանալով միջազգային ահաբեկչություն, միշտ ստացել է եւ շարունակում է եկեղեցուց ստանալ բազմակողմանի աջակցություն: Այն գլխավոր դեր է խաղում մյուս ժողովուրդների նկատմամբ ատելության եւ անհանդուրժողականության ձեւավորման գործում:

Ինչպես նշվեց վերը, եկեղեցին կարեւոր դեր է խաղացել հայկական ահաբեկչական կազմակերպությունների ստեղծման եւ ձեւավորման գործում: Սա մասնավորապես տեղի է ունեցել ցարական Ռուսաստանի, Ֆրանսիայի եւ Անգլիայի ձգտումներով, որոնք տարածաշրջանի ապագայի նկատմամբ ունեին իրենց  աշխարհառազմավարական պլանները: Մյուս կողմից, ինչպես հայտնի է, Օսմանյան կայսրության շրջանակում հայերը կազմում էին քրիստոնեական փոքրամասնություն: Քրիստոնյա հայերը տարբերվում էին աշխարհի մյուս քրիստոնեական խմբերից, քանի որ հայ եկեղեցին չէր ճանաչում հռոմեական եկեղեցու գերակայությունը եւ հետաքրքրություն չդրսևորելով Հռոմի պապի իշխանությանը՝ նախընտրում էր իր հավատքը՝ լուսավորչականությունը: Բնականաբար, Հռոմի եկեղեցու տեսակետից քրիստոնեական խմբերի գոյության փաստը իրենց գաղափարներով և հավատով, սպառնալիք էր ներկայացնում ողջ քրիստոնեական աշխարհի համար: Հետեւաբար, Հռոմի եկեղեցու հիմնական նպատակներից մեկն էր հանդիսանում՝ գժտություն սերմանել հայերի շրջանում եւ ձեւավորել հայկական տարբեր կրոնական խմբեր, որոնք կընդուն  իր գերակայությունը: Այդ ձգտումները համապատասխանում էին Ֆրանսիայի, Մեծ Բրիտանիայի եւ Ռուսաստանի պլաններին, որոնք նպատակ էին հետապնդում Օսմանյան պետության հայ համայնքի ներսում ձեւավորել տարբեր խմբավորումներ, որոնք կծառայեն այս կամ այն շահագրգռված կողմերի շահերին: Այսպիսով, կրոնական գործոնի խաղարկումը իրենց աշխարհառազմավարական պլանները իրականացնելու համար շահագրվռված ուժերի քաղաքականության մեջ կարևոր տեղերից մեկն էր զբաղեցնում: Դա հանգեցրել է այն բանին, որ առաջին ահաբեկչական գործողությունները նախապատրստվում եւ իրականացվում էին հայկական եկեղեցիների կողմից, որպեսզի վերադարձնել ուրացողներին: Միեւնույն ժամանակ, Ֆրանսիան, Անգլիան եւ Ռուսաստանը, որոնք ձգտում էին քայքայել Օսմանյան կայսրության  հիմքը՝ բարոյական եւ ֆինանսական աջակցություն էին ցուցաբերում տարբեր հայկական խմբավորումներին: Հենց նման պատմական իրավիճակում՝ եկեղեցու անմիջական մասնակցությամբ հայկական ահաբեկչությունը ապրեց իր հետագա զարգացումը:

Մյուս կողմից, հայ լուսավորչական եկեղեցին, որին ուղղափառները եւ կաթոլիկները համարում էին հերետիկոսական, 5-րդ դարում դուրս եկավ հռոմեական եւ բյուզանդական եկեղեցիների շրջանից, ինչպես նաեւ վախենալով, որ կկլանվի Հռոմեական եկեղեցու կողմից՝ 1441 թ. հայոց լուսավորչական եկեղեցու կաթողիկոսի Մայր Աթոռը Կիլիկիայից փոխադրվեց Էջմիածին: Հետեւաբար, այդ ժամանակաշրջանում հայ եկեղեցին հայերին  մյուս քրիստոնյաների հետ միացնող գործոն դառնալու փոխարեն, ընդհակառակը դարձավ բաժանող գործոն: Լինելով զուտ հայկական՝ եկեղեցին դարձավ ինքնամեկուսացման եւ ներփակման գործոն, որը հետագայում հիմք ստեղծեց էթնիկ եւ կրոնական անհանդուրժողականության, ինչպես նաեւ ծայրահեղականության եւ անջատողականության համար:

Հայ եկեղեցին միշտ էլ ակտիվորեն է մասնակցել քաղաքականության մեջ, որտեղ նա զբաղացնում էր հատուկ դեր՝ գրգռել հայերի ատելությունը իրենց հարեւանների նկատմամբ: Այս առիթով, Ս.Ուիմսը գրում էր, որ ատելությունը, որը ծագել է քրիստոնյա հայերի եւ մահմեդական օսմանցիների միջեւ, առաջացել էր Հայ եկեղեցու լարված աշխատանքի եւ գործադրած ջանքերի արդյունքում: Հայկական ահաբեկչական կազմակերպությունների ձեւավորման գործում եկեղեցու դերը բացահայտվել է եպիսկոպոս Ղեւոնդ Տուրյանի գրքի մեջ, որը հրապարակվել է 1917 թ. Ստամբուլում: Այս գիրքը իր հերթին հանդիսանալով որպես եկեղեցու խոստովանություն, լույս է սփռում վերջինիս «անգնահատելի» գործունեության վրա եւ բացահայտում է հայոց պատրիարքարանի ճշմարիտ էությունը, ինչպես հայ հասարակական գիտակցության ձեւավորման, այնպես էլ հայկական ահաբեկչական կազմակերպությունների ստեղծման գործում: Մասնավորապես, Տուրյանը գրում է, որ «կրոնական համայնքները երկար ժամանակ հանդես են եկել, որպես հայ հեղափոխական կուսակցությունների կենտրոններ, որտեղ մշակվում էին առավել սատանայական ծրագրեր… Հոգեւոր կենտրոնները բանավոր եւ գրավոր միջոցներով ժողովրդին ապստամբության կոչ էին անում: Ելույթների ժամանակ խոսում էին միայն դոկտրինայի մասին՝ Ավետարանի մասին ոչ մի բան չէր ասվում: Հավատարմության ու ճշմարտության փոխարեն ապստամբության, մարդկության փոխարեն՝ ատելության եւ վրեժխնդրության, բարոյականության փոխարեն՝ խայտառակության եւ ամոթի կոչեր էին հնչում»: Նա հետո գրում էր, որ կոմիտեների կողմից կազմակերպվող բոլոր հանձնաժողովներն ու միջոցարումները անցկացվում էին կրոնական առաջնորդների ղեկավարության ներքո: Ոչ հայոց բարձրագույն հոգեւոր առաջնորդ՝ Էջմիածնի կաթողիկոսը, ոչ էլ մյուս հայկական եկեղեցիների առաջնորդները, հեղափոխական  կուսակցությունների ղեկավարները, կամ մյուս հայերը չէին գիտակցում, որ «հայերը ավելի քան 600 տարի շարունակ օգտվելով թուրքերի հետ հավասար սոցիալական եւ կրոնական ազատությունից՝ Թուրքիայի հողերում նրանց հետ ապրել են կողք  կողքի», եւ կոմիտեները հերքելով այս ճշմարտությունը՝ ատելություն եւ անհանդուրժողականություն են սերմանում թուքերի նկատմամբ:  Ինչպես ակնկալվում էր, հայոց եկեղեցին եւ հայկական ահաբեկչական կազմակերպությունները չկարողացան ներել Եպիսկոպոս Ղեւոնդ Տուրյանին նրա «համարձակ» անկեղծության համար, եւ նա 1933 թ. դեկտեմբեր 24-ին Նյու Յորքի հայ եկեղեցում՝ սպանվեց «Դաշնակցության» ահաբեկիչների կողմից: Տուրյանը սպանվեց հարյուրավոր ծխականների աչքի առջեւ: Երբ նա քայլում էր միջանցքով, մի խումբ մարդիկ փակեցին նրա ճանապարհը եվ դանակահարեցին: Հետաքննության ժամանակ բոլոր ծխականները, որոնք հանդիսանում էին Տուրյանի սպանություն վկաները, պնդում էին, որ հարձակվողներին չեն տեսել եւ հրաժարվեցին ցուցմունք տալուց: Նյու- Յորքի համայնքային դատախազը, ով ղեկավարում էր եպիսկոպոսի սպանության հետաքննությունը, ասաց, որ «քննիչները բախվում են լռության հետ, որը ոչ շատ լավ կանխատեսում էր առեղծվածային սպանության բացահայտման համար: Այդ հայերը կամ ցանկանում էին թշնամանքը կարգավորել իրենց ձեւով՝ արյունոտ ճանապարհով, կամ էլ նրանք երկյուղում են իրենց անվտանգության համար, որպեսզի բացահայտել այն փաստերը, որոնց մասին նրանք տեղյակ էին»: Համաձայն որոշ տեղեկությունների, Ղեւոնդ Տուրյանի սպանությունը կատարվել էր Գարեգին Նժդեհի կողմից, ով հերքում է իր մասնակցությունը հանցագործության մեջ: Ըստ Նժդեհի, Ղեւոնդ Տուրյանի սպանությունը կազմակերպվել էր Ռուբեն Տեր-Մինասյանի և «Դաշնակցության» մյուս ղեկավարների կողմից:

Ահաբեկչական խմբավորումներին աջակցություն տրամադրելը, «ցեղասպանության» վրեժը լուծելու համար շարքային հայերին հրահրելը, հայ ահաբեկչական խմբավորումների կողմից իրագործվող հանցագործությունների պլանների մշակելը, հանուն «բարձր նպատակների» եւ «զոհված անմեղ հայերի» վրեժխնդրության համար նվիրատվությունների հավաքելը, պատմական իրադարձությունների կեղծումը, հայ ժողովրդի «հնագույն լինելու» եւ «տառապանքի» մասին նոր առասպելների հորինումը հայոց եկեղեցու գործունեության մեջ հատուկ տեղ է գրավում:

Հայոց եկեղեցին միշտ ինչպես, նյութական, այնպես էլ բարոյական աջակցություն է տրամատդրել հայկական ահաբեկչական կազմակերպություններին: Այսպես, 1983 թ. նոյեմբերի 21-ին, Կալիֆորնիայի հայ եկեղեցին անցկացրեց «Համպիկի երեկո», որը ղեկավարում էր կաթողիկոս Է. Թաբաքյանը: Երեկոն նվիրված էր լիբանանահայ ահաբեկիչ Համպիկ Սասունյանին, ով 1982 թ. հունվարի 28-ին Լոս-Անջելեսում սպանեց Թուրքիայի հյուպատոս  Կ. Արքանին եւ հետո դատապարտվեց իր իրագործած հանցագործության համար: 1982 թ. Լոս-Անջելեսում Թուրքիայի գլխավոր հյուպատոս Կ. Արքանի հայ ահաբեկչ Համպիկ Սասունյանի կողմից սպանվելուց հետո, «Հայոց ցեղասպանության արդարադատության մարտիկներ» կազմակերպությունը հայտարարել է, որ «մեր միակ նպատակը  հանդիսանում է՝ թուրք դիվանագետներն ու թուրքական հաստատությունները»:

Նշենք, որ սա առաջին դեպքը չէր, որ հայոց եկեղեցին հայտնի ահաբեկիչների հիշատակին նվիրված միջոցառում էր կազմակերպում: Այսպիսով,  1983 թ. հուլիսի 27-ին հայ ահաբտկիչներ Եգանյանը, Դակլեյանը, Քրժլեյանը, Աճեմյանը եւ Աբրահամյանը Լիսաբոնում (Պորտուգալիա) գրավեցին  Թուրքիայի դեսպանատան շենքը: Այս ահաբեկչական խումբը, որը կոչվում էր «Լիսաբոնյան հնգանիշ», հանդիսանում էր «Հայ հեղափոխական բանակ» ահաբելչական կազմակերպության մի մասը, որը շատ էր մոտ «Դաշնակցության» հետ: Ոստիկանության վրա հարձակման ժամանակ նրանք պայթեցրին նաեւ իրենց, որի ընթացքում զոհվեց դեսպանի կինը: 1984 թ. հայոց եկեղեցու աջակցությամբ «Դաշնակցությունը» հունվար ամսվա ընթացքում ԱՄՆ մի քանի նահանգներում անցկացրեց միջոցարումներ՝ նվիրված «Լիսաբոնյան հնգանիշի” հիշատակին: Մասնավորապես, նման միջոցարումներ հունվարի 21-ին տեղի են ունեցան Վաշինգթոնի մոտակայքում գտնովող  հայկական եկեղեցում, հունվարի 12-ին Իլլինոյս նահանգում, հունվարի 2-ին Ռոդ Այլենդի, իսկ հունվարի 29-ին Նյու Ջերսի նահանգում գործող հայկական եկեղեցիներում:

1987 թ. Էջմիածնում հայոց եկեղեցու կաթողիկոս Վազգեն 1-ը այցելեց Միացյալ Նահանգներ եւ Կանադա: Նյու- Յորքում, Սան Ֆրանցիսկոյում եւ Լոս-Անջելեսում, ինչպես նաեւ Կանադայում էթնիկ հայերի հետ հանդիպումների ժամանակ, իր ելույթներում կաթողիկոսը կոչ էր անում բոլոր հայերին՝ միանալ հանուն «Մեծ Հայաստանի»: Նա նաեւ կոչ էր անում ողջ աշխարհի հայերին, որ նրանք օգտվելով բոլոր միջոցներից եւ մեթոդներից՝ ճնշում գործադրեն Միավորված Ազգերի Կազմակերպության և Եվրախորհրդարանի վրա, որպեսզի վերջիններս ճանաչեն այսպես կոչված «հայոց ցեղասպանությունը», որը նրա կարծիքով կդառնա «հիմք քրիստոնեական շարժման եւ քրիստոնեական արդարության հաղթանակի համար»: Մեկ տարի անց, եկեղեցու ակտիվ աջակցությամբ՝ Հայաստանի պաշտոնական իշխանությունները ավելի քան 250.000 ադրբեջանցիների արտաքսեցին ներկայիս Հայաստանի տարածքներից եւ այդ հանրապետության վաղեմի ծրագրի հետ  կապված՝ Ադրբեջանի դեմ անհիմն տարածքային պահանջները  ընթացքի մեջ մտան:

Բացի այդ, 1994 թ. դեկտեմբերի 26-ին Կալիֆորնիայում Հայոց Սուրբ Գրիգոր Եկեղեցում անցկացվեց  մեծ արարողություն, որը նվիրված էր տխրահռչակ ահաբեկիչ եւ ՀԱՀԳԲ-ի առաջնորդներից մեկի՝ Մոնթե Մելքոնյանի մահվան առաջին տարելիցին: Լեռնային Ղարաբաղում նա գլխավորում էր ահաբեկչական խումբը, որը ոչնչացվել էր Ադրբեջանի զինված ուժերի կողմից: Արարողությանը ներկա էին նաեւ հայկական քաղաքական կուսակցությունների ղեկավարներ, հայ եկեղեցիների ներկացուցիչներ, գիտնականներ  ու հասարակական գործիչներ:

Նշենք, որ հայ եկեղեցին ահաբեկչական կազմակերպություններին ցուցաբերել է եւ շարունակում է ցուցաբերել ոչ միայն բարոյական աջակցություն: Նա ակտիվ մասնակցություն է ունեցել ադրբեջանցիներին՝ իրենց պատմական հայրենիքից՝ ներկայիս Հայաստանի տարածքից արտաքսման հետ կապված չարաբաստիկ պլանի մշակման եւ իրականացման գործում: Ադրբեջանի Լեռնային Ղարաբաղի տարածաշրջանում դիվերսիոն-ահաբեկչական գործողությունների մեկնարկից առաջ եւ դրա ընթացքում հայ եկեղեցու սպասավորները հանդես են եկել ահաբեկչական գործողությունների անմիջական կատարողների դերում: Որպես օրինակ, պետք է նշել, որ Մակարավան վանքի աբբահայր Ստեփանը, ով հայնի է, որպես Ստեփան Դավթյան, 1988 թ. հունիսին ձերբակալվել էր Բաքվի ոստիկանության կողմից, որի մոտ հայնաբերվել էր երեք շիշ Մոլոտովի կոկտեյլ եւ ֆիննական դանակ: Բացի այդ, Ադրբեջանի մի շարք հայաբնակ տարածքներում գտնվող հայկական եկեղեցիները վերածվել էին զորանոցների: Օրինակ, Ադրբեջանի նախկին Լեռնային Ղարաբաղի Ինքնավար Մարզի Ասկերանի շրջանի Կըլըչբաք գյուղի հայոց եկեղեցում հայտնաբերվել էր 6 ականանետ, 16 ինքնաշեն ռումբ, 130 ինքնաշեն ձեռքի նռնակ, 7 ականանետի նռնակ,  2 ռադիոկայանի համար էներգասնման սարք :

Մյուս երկրների տարածքում գործող հայկական եկեղեցիները բազմիցս կոչ են արել հայ երիտասարդությանը՝ միանալ զինյալների շարքերին, որոնք պայքարում են Լեռնային Ղարաբաղում «հանուն պատմական արդարության հաղթանակի»: Օրինակ, 1993 թ. սեպտեմբերի  6-ից մինչեւ 9-ը Լիբանանի երկու հայկական եկեղեցիներում 150 երիտասարդ հայերի հետ կայացած հանդիպմանը մասնակցում էին նաեւ այդ երկրում գործող հայ ուղղափառ եկեղեցու արքեպիսկոպոսը, հայկական կուսակցությունների և ահաբեկչական կազմակերպությունների, այդ թվում Քրդական Բանվորական Կոսակցության (ՔԲԿ) եւ ՀԱՀԳԲ-ի ղեկավարները: Հանդիպման ժամանակ ընդգծվել է, որ քարոզչության արդյունքում աշխարհը սկսել է ավելի լավ ըմբռնել «հայերի ցեղասպանությունը», հայկական հասարակությունը գտնվում է բարձունքում, ստեղծվել է հայկական պետություն, որի տարածքը ընդլայնվում է Ադրբեջանի Լեռնային Ղարաբաղի տարածաշրջանում ընթացող ռազմական գործողությունների արդյունքում եւ Հայաստանը անպայման վրեժ կլուծի «հայոց ցեղասպանության» համար: Հանդիպման մասնակիցները նշելով «հնագույն հայկական հողերի ազատագրման» գործում Հայաստանին արտերկրից բարոյական, ֆինանսական եւ տեխնիկական աջակցության ներկայացման կարեւորությունը՝ որոշեցին լրացնել Լեռնային Ղարաբաղում պայքարող հայերի շարքերը: Որոշվեց նաեւ Թուրքիայի տարածքում շարունակել ահաբեկչական հարձակումները ՔԲԿ-ի գրոհայինների մասնակցությամբ, ոչնչացնել այդ երկրի տնտեսությունը եւ մասնատել նրա տարածքը, որպեսզի հետագայում հնարավոր լինի այնտեղ ստեղծել քրդական պետության եւ մյուս մասը միացնել Հայաստանին: Որոշվեց, որ Ադրբեջանի եւ Թուրքիայի դեմ պայքարում հայկական եւ քրդական ահաբեկչական կազմակերպությունները կաջակցեն միմյանց եւ հանդես կկան նույն դիրքից:

2002 թ. սկզբին, Բուխարեստում (Ռումինիա) գործող հայ կրոնական կենտրոնում, աշխարհի տարբեր երկրներից եկած հայկական կազմակերպությունների ներկայացուցիչները հանդիպում անցկացրեցին, որտեղ Ադրբեջանի եւ Թուրքիայի դեմ նոր ահաբեկչություններ  իրականացնելու համար ընդունվեց ծրագիր, որը ըստ մասնակիցների, բոլոր հայկական կազմակերպությունների համար պետք է կրի բացարձակ բնույթ: Հանդիպմանը նաեւ մասնակցում էին «Դաշնակցության» Հայաստանից եւ Ֆրանսիայից եկած ներկայացուցիչները: Այդ հանդիպման ժամանակ, որտեղ որոշվել էր խոչընդոտել ղարաբաղյան հակամարտության կարգավորման բանակցային գործընթացը, «Դաշնակցության» ներկայացուցիչ Կ. Առաքելյանը հայտարարեց, որ «հայկական ահաբեկչության զոհերը չպետք է դառնան արաբները, կամ այլ մահմեդականներ, այլ թուրքերն ու ադրբեջանցիները»: Նշենք, որ միջոցառման մասնակիցները նաեւ հանդիպում ունեցան Ռումինիայում Հայաստանի դեսպան Կարեն Քասյանի հետ. Այս փաստը ցույց է տալիս, որ այդ հանդիպումը կազմակերպվել էր պաշտոնական Երեւանի թույլտվությամբ:

Այսպիսով, եկեղեցիները ակտիվորեն են ներգրավվել հայ ահաբեկչական կազմակերպությունների գործունեության մեջ եւ հայկական ահաբեկչական կազմակերպությունները Ադրբեջանի եւ մյուս երկրների քաղաքացիական բնակչության դեմ «վրեժխնդրության» ակտերը իրականացնում էին իրենց կրոնական առաջնորդների օրհնությամբ:

2. Աշխարհի տարբեր երկրներում բնակվող հայերի կողմից ստեղծված հասարակական միությունները, հիմնադրամները եվ շարժումները հանդիսանում են հայկական ահաբեկչության առաջատար ուժն ու միջոցների աղբյուր: Այդ կազմակերպությունների գերակա նպատակն է՝ ընդլայնել ներկայիս Հայաստանի տարածքը մինչեւ հորինված «Մեծ Հայաստանի» սահմանները եւ ճնշում գործադրել միջազգային հանրության վրա, որպեսզի նա ճանաչի այսպես կոչված «հայոց ցեղասպանությունը:

Օրինակ, 1979 թ. սեպտեմբերի 3-ից մինջեւ 6-ը Փարիզում աշխարհի հայկական կազմակերպությունները անցկացրեցին իրենց առաջին համագումարը, որի նպատակն էր մշակել «աշխարհի հայերին մեկ գաղափարի շուրջ եւ մեկ դրոշի տակ համախմվբելու, ինչպես նաեւ տարածքային պահանջներ ներկայացնելու համար քաղաքական իրավիճակի գնահատման մասին» ուսմունք: Համագումարը կազմակերպվել էր Ֆրանսիայում բնակվող հայերի անմիջական աջակցությամբ, որոնք ոգեշնչված էին հայկական ահաբեկչական կազմակերպությունների կողմից կատարված բռնությունների աճման տեմպով: Համագումարը, որի նախապատրաստման եւ անցկացման գործում ՀԱՀԳԲ-ի ահաբեկչական կազմակերպությունը ունեցել էր ակտիվ մասնակցուցություն, որոշում ընդունեց՝ միջազգային «հայկական ճակատի» ստեղծման, ինչպես նաեւ Հայկական ԽՍՀ-ին և ԽՍՀՄ-ի մյուս հանրապետություններում բնակվող հայերին այս որոշման իրականացնացման գործընթացի մեջ ներգրավելու մասին:

Աշխարհի հայկական կազմակերպությունների հաջորդ կոնգրեսը, որի նախապատրաստման եւ անցկացման գործընթացում ակտիվորեն մասնակցում էին «Դաշնակցության» առաջնորդները, տեղի  ունեցավ 1983 թ. Լոզանում: Համաշխարհային հայկական կոնգրեսին ժողովրդավարական իմիջ տալու համար  որոշվեց մշակել «հայ ազգի սահմանադրությունը»: Միեւնույն ժամանակ, Լոզանի կոնգրեսը հանգեցրեց ՀԱՀԳԲ-ի եւ «Դաշնակցության» շարքերի պառակտմանը, որի արդյունքում ստղծվեցին  բազմաթիվ հայ ահաբեկչական խմբավորումներ:

Հայկական կազմակերպությունների 1985 թ. հուլիսի 7-ից մինչև 13-ը Սևրում կայացած երրորդ համաշխարհային համագումարը ընդունեց «հայ ազգի սահմանադրությունը»: Այն կազմակերպված էր «Դաշնակցության» կողմից, որի աշխատանքում ՀԱՀԳԲ-ն չմասնակցեց: Համագումարը իր առանձին որոշմամբ շնորհակալություն հայտնեց Խորհրդային Միությանը՝ “Խորհրդային Հայաստանում հայկական մշակույթի պահպանման համար ջանքեր գործադրելու» եւ 1985 թ. ապրիլին Պրավդա թերթում «1915 թ. հայոց ցեղասպանությունը» դատապարտող հոդվածի հրապարակման համար»: Այդ միջոցառումը ցույց տվեց, որ «Դաշնակցության» եւ Խորհրդային Միության միջեւ թշնամական հարաբերությունների պաշտոնական տարբերակը՝ կապված նրանց գաղափարական պլատֆորմների հետ, չեն համապատասխանում իրականությանը, եւ նրանք երկար ժամանակ իրար հետ բավական հաջող համագործակցել են:

Ինչպես երևում է, հայկական ահաբեկչական կազմակերպությունները կարեւոր դեր են խաղացել բոլոր համագումարների նախապատրաստման եւ անցկացման գործում: Այս փաստը վկայում է, որ այդ համագումարների անցկացման ժամանակ քննարկվել եւ ընդունվել են չարաբաստիկ պլաններ՝ կապված հայկական ահաբեկչական կազմակերպությունների գործողությունների հետ, չնայած նրան, որ համագումարի մասնակիցների ձգտոմ էին նրան տալ ժողովրդավարական իմիջ:

Ինչպես նշում է Թ. Պոլոսկովան, «համաշխարհային փորձը ցույց է տալիս, որ սփյուռքի մեծ մասը այն երկրներում, որտեղ նրանք բնակություն են հաստատել, ակտիվորեն իրականացնում են իրենց կորպորատիվ շահերը, առանց հենվելու «մայր ցամաքի» երկրների անշահախնդրության վրա: Ողջ համաշխարհային սփյուռքները ստեղծելով համաշխարհային կազմակերպության մակարդակի լոբբինգի համակարք՝ իրենց գործունեությունը ձեւավորում են ոչ միայն զուտ նյութական դրդապատճառների, այլ նաեւ հայրենասիրության և իր ժողովրդի ճակատագրի համար պատասխանատվության զգացմունքի վրա»: Ինչպես գիտեք,  հայկական սփյուռքը, որը սփռված է ամբողջ աշխարհում եւ ստեղծել է լոբբինգի արդյունավետ համակարգ, իր հայրենասիրությունը ձեւավորվել է «Մեծ Հայաստանի» եւ այսպես կոչված «հայոց ցեղասպանության» ճանաչման գաղափարի իրականացման վրա: Հայկական սփյուռքը կարծում է, որ իր ծրագրերի իրականացման համար լավագույն եւ արդյունավետ միջոցը հանդիսանում է ահաբեկչությունը: Օրինակ, 1988 թ. Մոսկվայում հիմնադրված Ռուսաստանի հայերի միությունը սերտ կապեր ունի ԱՍԱԼԱ-ի հետ: Այդ միությունը ապահովում էր ՀԱՀԳԲ-ի անդամներին կեղծ փաստաթղթերով, որպեսզի նրանք կարողանաին ազատ մուտք գործել նախկին ԽՍՀՄ-ի տարածք և ակտիվորեն մասնակցում են Լեռնային Ղարաբաղը զենքով եւ վարձկաններով մատակարարելու  գործում:

ԽՍՀՄ-ի փլուզումից հետո Հայաստանը անկախություն ձեռք բերելով, ծառայում է այն «կենտրոններին», որոնց շուրջ ինտեգրված են սփյուռքում գործող բազմաթիվ հայկական շարժումները եւ ահաբեկչական կազմակերպությունները: Այդ մասին են վկայում մասնավորապես Շառլ Ազնավուրի աշխարհի էթնիկ հայերին հասցեգրված արտահայտությունները, որ «եթե դու հայ ես, ապա օգնիր Հայաստանին»: Այսոօր Հայաստանը ինքը ստանալով հսկայական ֆինանսական աջակցություն, ինչպես հայկական հիմնադրամների եւ ասոցիացիաների, այնպես էլ լոբբինգի համակարքի միջոցով, հանդես է գալիս, որպես հայկական ահաբեկչական կազմակերպությունների հովանավոր, որը  պլանավորում եւ  համակարգում է նրանց գործունեությունը:

3. Հայկական ահաբեկչական խմբավորումների ցանկացած քաղաքական եւ գաղափարական իրավիճակներում մանեվրելով իրենց նպատակներին հասնելու համար, այդ իրավիճակին արագ հարմարվելու հնարավորություն ունեն: Հայկական ահաբեկչական կազմակերպությունները իրենց ձեւավորման պահից աջակցություն են ստացել ցարական Ռուսաստանից, Մեծ Բրիտանիայից և Ֆրանսիայից, նրանք նաեւ հարաբերություններ էին հաստատել Խորհրդային Միության հետ եւ համագործակցում էին նացիստական Գերմանիայի հետ: Այսօր նրանց հաջողվում է համագործակցել Մերձավոր Արեւելքի առավել արմատական վարչակարգերի հետ եւ միեւնույն ժամանակ ստանալ կայուն ու հետեւողական աջակցություն՝ զարգացած երկրների քաղաքական շրջանակների կողմից:

Ինչպես վերը նշվեց, հայկական ահաբեկչական կազմակերպությունները ձեւավորվել եւ զարգացել են Օսմանյան պետության տարածքների համար ցարական Ռուսաստանի, Մեծ Բրիտանիայի եւ Ֆրանսիայի միջեւ ընթացող ուժեղ աշխարհաքաղաքական մրցակցության մթնոլորտում, որոնք այդ կազմակերպություններին տրամադրում էին նյութատեխնիկական եւ ֆինանսական աջակցություն: Առաջին համաշխարհային պատերազմի ավարտը, Խորհրդային Միության եւ Թուրքիայի Հանրապետության ձեւավորումը հանգեցրել միջազգային իրավիճակի եւ մասնավորապես, տարածաշրջանում հավասարակշռության փոփոխության: Միեւնույն ժամանակ «Դաշնակցության» մասնաճյուղերը, որոնք հանդիսանում են առավել հզոր եւ ազդեցիկ հայկական կազմակերպություններ, տարածվել են աշխարհով մեկ: Ըստ պաշտոնական վարկածի, դա Խորհրդային Միության գաղափարախոսությանը հակասող դիրքորոշում է բռնել եւ սոցիալիզմը համարում է իր թշնամին: Միեւնույն ժամանակ, «Դաշնակցության» ներկայացուցիչները ակտիվորեն մասնակցել են քրդական ահաբեկչական կազմակերպությունների ձեւավորման եւ դիվերսիոն-ահաբեկչական պատերազմի իրականացման մեթոդների հետ զինյալներին ծանոթացնելու գործընթացում: Նրանք Մոսկվային պարբերաբար տեղեկացնում էին իրենց գործունեության մասին եւ ստանում համապատասխան հրահանգներ: Բացի այդ, Մոսկվան մեր կարծիքով, ոչ մի կերպ չէր կարողանում խզել իր կապերը «Դաշնակցության» հետ, քանի որ նա Մերձավոր Արեւելքի տարածքների նկատմամբ իր սեփական պլաններն ուներ եւ «Դաշնակցությունը» դեռ 19-րդ դարի վերջերում այդ տարածքներում ստեղծել էր իր բազմաթիվ բազաները եւ լայն ցանցը: «Դաշնակցության» փորձը, որը նա ձեռք էր բերել այդ ընթացքում, հնարավորություն էր տալիս Մոսկվային՝ գաղափարական պայքարի շրջանակներում այդ տարածաշրջանում իրականացնել որոշակի ահաբեկչության գործողություններ: Նշենք, որ խորհրդային իշխանության վերին օղակներում աշխատում էին  էթնիկ հայեր, որոնք «Դաշնակցության» ղեկավարության հետ ունեին գերազանց կապեր: «ՀՅԴ». Այս հանգամանքները, մասնավորապես, Անդրկովկասյան Դաշնության ստեղծման եւ լուծարման ընթացքում որոշ չափով Մոսկվային հնարավորություններ տվեց Խորհրդային Միության  կազմում ստեղծել Ադրբեջանական ԽՍՀ եւ Հայկական ԽՍՀ  ու սահմանների ճշտման պատրվակով ադրբեջանական տարածքները փոխանցել Հայկական ԽՍՀ-ին եւ  տարբեր միջոցներով ստիպել բնիկ ադրբեջանցիներին լքել իրենց հարազատ վայրերը:

Նշենք, որ Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի ընթացքում, հայկական ահաբեկչական կազմակերպությունները բավական հաջող համագործակցում էին Գերմանիայի նացիստական վարչակարգի հետ: Նացիստական Գերմանիայում ստեղծվել էր «Հայ ազգային խորհուրդ»: Խորհրդի անդամները՝ Դրոն (Դրաստամատ Կանայանը), Գարեգին Նժդեհը եւ «Դաշնակցության» մյուս առաջնորդները հայերի շրջանում ակտիվ աշխատանք էին տանում կապված «Հայկական լեգեոնի» հաստատման հետ եւ ըստ տարբեր գնահատականների, հիտլերյան բանակի շրջանակներում հանուն «Մեծ Հայաստանի» պայքարելու համար արձագանքեց ավելի քան 30.000 հայ: Նրանք կազմակերպել էին հայերեն լեզվով «Հայաստան» եւ «Հայրենիք» շաբաթաթերթերի թողարկումը: Հյուսիսային Կովկասում գործում էին հայերից կազմված հետախուզադիվերսիոն խմբեր, որոնք ստեղծվել էին «Հայկական լեգեոնի» կազմում, որը ղեկավարվում էր գեներալ Դրոյի կողմից: Օկուպացված տարածքներում նրանք ստեղծում են հայկական ստորաբաժանումներ՝ «հազարամյակների պատմություն ունեցող Ռեյխին» ծառայելու համար եւ իրականացնում էին «հակահետախուզական» աշխատանքներ:

Երկրորդ համաշխարհային պատերազմից հետո, Խորհրդային Միության հետ արտասահմանյան հայկական կազմակերպությունների, այդ թվում «Դաշնակցության» հարաբերությունները վերականգվեցին: Ըստ բանակի գեներալ եւ Խորհրդային Միության ՊԱԿ-ի նախագահի նախկին առաջին տեղակալ Ֆ.Բոբկովի՝ «դաշնակցականները հայերի շրջանում ատելություն էին քարոզվում թուրք ժողովրդի դեմ՝ սրելով ազգայնամոլական զգացումները եւ «1946 թ. Խորհրդային Միությունը կանգնած էր Թուրքիայի հետ հակամարտության եզրին»: «Անմիջապես, ասեկոսեր տարացվեցին Թուքիայից հողերի առգրավման… եւ Խորհրդային Հայաստանին միացնելու մասին: Դաշնակցականները Խորհրդային Միությանը հրահրելով այս որոշման ընդունմանը՝ ցանկանում էին նրան մղել իր դաշնակիցների դեմ, որի արդյունքում իհարկե կասկած չկար, որ ԱՄՆ եւ Մեծ Բրիտանիան ամիջապես կմիջամտեն  հակամարտությանը»:

Ինչպես հայտնի է Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի վերջերին Խորհրդային Միության ՊԱՆ-ի «Սմերշ» հակահետախուզության գլխավոր վարչությունը ազատագրված տարածքներում անցկացրել է պատժիչ գործողություններ եւ ձերբակալել է նացիստական Գերմանիայի հետ համագործակցող քաղաքական գործիչներին: Այդ ժամանակ  «Դաշնակցության» մի շարք անդամները, այդ թվում, Գարեգին Նժդեհը նույնպես ձերբակալվել էին: Այդ ընթացքում խորհրդային ղեկավարությունը կոնկրետ քայլեր ձեռնարկեց  օտարերկրյա հայերի հետ համագործակցելու ուղղությամբ, որպեսզի հետագայում նրանց օգտագործի Թուրքիայի դեմ նվաճողական քաղաքականության իրականացման գործում: Նժդեհը հանդիսանում էր, որպես եռանդուն ազգայնական եւ ուներ ազդեցություն հայկական սփյուռքի շրաջանում: ԽՍՀՄ ղեկավարությունը Նջդեհի հնարավորություններից օգտվելով՝ Թուրքիայի դեմ պայքարում հայերին համախմբելու նպատակով նրան, ով երկու անգամ (1946 եւ 1952 թթ) դատապարտվել էր, տեղափոխեց Հայաստան: Մասնավորապես, 1947 թ. Նժդեհը Խորհրդային Միության ղեկավարությանը առաջարկում է սփյուռքում ստեղծել համագաղութային ռազմաքաղաքական կազմակերպություն՝ «Հայկական իռեդենտա», որի նպատակը պետք է լիներ Արևմտյան Հայաստանի ազատագրումը և նրա վերամիավորումը Խորհրդային Հայաստանին։ Նժդեհի առաջարկը, որի մեջ մանրամասն հիմնավորված էր նման  կազմակերպության ստեղծման պատմական անհրաժեշտությունը, նրա կառուցվածքը եւ գործունեության մեթոդները, լրջորեն հետաքրքրել է խորհրդային ղեկավարությանը եւ այդ հարցը մի քանի տարի քննարկվել է  տարբեր մակարդակներում:

Նշենք, որ 1918 թ. վերջին Նաչըվանում, իսկ 1919 թ. օգոստոսից մինչև 1921 թ. հուլիսը, Զանգեզուրում Գարեգին Նժդեհը ղեկավարում էր ադրբեջանցիների դեմ պատժիչ գործողությունները: Այդ ժամանակահատվածում Զանգեզուրում նրա ղեկավարած հայկական զինված ուժերը կողմից  ավերվեցին 200 ադրբեջանական գյուղեր եւ սպանվեցին 15.000 ադրբեջանցիներ: Նժդեհը հանդիսաանում էր «Ցեգակրոն» շարժման ստեղծման գաղափարախոսը եւ անմիջական կազմակերպիչը,  որի մասնաճյուղերը 1930-ական թվականներին գործում էին Միացյալ Նահանգներում (Բոստոն, Դեթրոյթ, Չիկագո եւ այլն), Բուլղարիայում (Սոֆիա, Պլովդիվ, Վառնա, Բուրգաս եւ այլն), Հունաստանում, Ֆրանսիայում եւ Ռումինիայում: «Ցեգակրոն» շարժումը լինելով իտալական ֆաշիզմի եւ գերմանական նացիզմի նախատիպը եւ միեւնույն ժամանակ հանդիսանանալով ծայրահեղ ազգայնամոլության զուտ հայկական դրսեւորում ու այսպես կոչված «հայոց ցեղասպանության» համար «վրիժառուների վերապատրաստման դարբնոց», հիմնվում էր «Աստվածազարմ Հայ Գենի հավերժության ընթացքը» վաղեմության վրա եւ քարոզում էր ուժի պաշտամունքը: Նժդեհը պնդում էր, որ «նա (հայ ցեղը – Ռ.Ս) հանդիսանում է դարերի ականատեսը, հավերժական հայ եւ Աստծո գործընկեր»: Նժդեհի հանցագործությունները ուղղված էին ոչ միայն թուրքերի եւ ադրբեջանցիների դեմ, նրանք ուղղված էին նաեւ այն հայերի դեմ, ովքեր  ունեցել են իրադարձությունների հետ կապված իրենց տեսակետը: Այսպես, ըստ հայ ականատեսների, 1920 թ. դեկտեմբերից մինչեւ 1921 թ. հունվարն ընկած ժամանակահատվածում Զանգեզուրի Տաթեւի կիրճում Նժդեհի գլխավորությամբ  գնդակահարվել եւ կենդանի-կենդանի ժայռից  նետել են  ավելի քան 400 ռուս կարմիր բանակայիններ, կոմունիստներ եւ հեղափոխական հայացքներով տրամադրված հայ գյուղացիներ և բանվորներ»: Ինչպես երեւում է, Խորհրդային Միությունը Թուրքիայի դեմ իր արտաքին նվաճողական քաղաքականությունը իրականացնելու համար, ինչպես եւ նախկինում, նախատեսում է օգտագործել հայ ահաբեկիչներին՝ նկատի առնելով նրանց գաղափարական հայացքները եւ հանցագործ անցյալը, նույնիսկ հաշվի չառնելով նրանց Խորհրդային Միության դեմ ուղղված գործողությունները:

Խորհրդային Միության հետ «Դաշնակցության» համագործակցության շնորհիվ՝ «ադրբեջանգիների դեմ Հայաստանի իրականացրած էթնիկ զտումների և բռնագաղթի քաղաքականությունը շարունակվում էր նաեւ հետագա տարիներին եւ այն իրականացվում էր պաշտոնական Մոսկվայի կողմից: Այսպիսով, «Հայկական ՍՍՀ ժամանած արտասահմանյան հայերի վերաբնակեցման անվան տակ»՝ ԽՍՀՄ Նախարարների Խորհուրդը, ի լրացումն 4083 որոշման, «Հայաստանի ԽՍՀ-ից կոլտնտեսականների և մյուս ադրբեջանական բնակչության Ադրբեջանի ԽՍՀ–ի Կուր-Արազի հարթավայրում վերաբնակեցնելու» հետ կապված ընդունում է լրացուցիչ միջոցառումների մասին թիվ 754 որոշումը, որի հիման վրա շուրջ 150.000 ադրբեջանցիներ վտարվել են իրենց պատմական հայրենիքից:

Ըստ գեներալ Ֆ. Բոբկովի, դաշնակցականները հասկանալով, որ չի հաջողվում թուրքական հողերը Հայաստանի ԽՍՀ-ին վերամիացնելը, «ծրագրում են իրականացնել «Մեծ Հայաստան« գաղափարը՝ Խորհրդային Միության տարածքում բնակություն հաստատելու միջոցով: Սա համընկում էր նաեւ արեւմտյան երկրներից արտագաղթած հայրենակիցների հաշվին Հայկական ԽՍՀ-ում հայ բնակչության նշանակալի աճի հետ»: Ֆ. Բոբկովը գրում է նաեւ, որ «հայրենադարձների հոսքի մեջ գերակշռություն կազմող առեւտրակաները աչքի էին ընկնում իրենց գաղափարական եւ բարոյական դիտարկումներով: Նրանց հայտնվելուց հետո, երկրում մանր  բուրժուական կուսակցության՝ «Դաշնակցության» ազդեցությունը ուժեղացավ, որը շարունակեց իր դիվերսիոն գործունեությունը՝ հենվելով հիմնականում ազգայնամոլական և ծայրահեղական շրջանակների վրա և հավատարիմ մնալով իր գաղափարների, չէր խոնարհվում նույնիսկ ահաբեկչության արջեւ»:

Իսկ 50-60-ական թվականներին խորհրդային ղեկավարությունը Մերձավոր Արեւելքում շարունակում է հայկական գործոնը օգտագործել Թուրքիայի դեմ: Ինչպես նշում է Ջ. Հասանլին, «1957 թ. օգոստոսին Խորհրդային ղեկավարությունը թույլ տվեց Ռամկավար Ազատական կուսակցության առաջնորդ Պ, Թովմասյանին՝ ներկայացված փաստաթղթերով գաղտնի գալ ԽՍՀՄ: Երեւանում Պ.Թովմասյանը հանդիպեց հանրապետության բոլոր բարձրաստիճան պաշտոնյաների, այդ թվում`Կոմունիստական կուսակցության առաջին քարտուղար Սուրեն Թովմասյանի հետ, իսկ Մոսկվայում ԽՍՀՄ-ի արտաքին գործերի նախարարության Մերձավոր Արեւելքի հարցերով վարչության պետի տեղակալ Դ. Սոլոդի հետ: Հայաստանի կոմունիստական կուսակցության ղեկավարները իրենց նամակներում  Մոսկվային համառորեն առաջարկում էին խորհրդային դեսպանություններում ավելացնել ազգությամբ հայ աշխատկիցների թվաքանակը, որպեսզի զարգացնել արտասահմանյան հայերիի հետ համագործակցությունը ի օգուտ Խորհրդային Միության: Իր հերթին, Պ.Թովմասյանը Մոսկվայում տեղի ունեցած բանակցությունների ժամանակ առաջարկել է գաղտնի համագործակցություն Խորհրդային Միության հետ՝ Լեռնային Ղարաբաղը Հայաստանի կազմի մեջ մտցնելու դիմաց»:

Նշենք, որ ԽՍՀՄ-ն ուներ ոչ միայն կայուն հարաբերություն «Դաշնակցության» հետ, նա նաեւ աջակցում էր ՀԱՀԳԲ ահաբեկչական կազմակերպությանը, որը իր ստեղծման պահից համագործակցում էր Պաղեստինի Ազատագրման Կազմակերպության հետ: Հայտնի է, որ հայկական ահաբեկչական կազմակերպությունները, այդ թվում ՀԱՀԳԲ-ն ունեն սերտ կապեր եւ ակտիվորեն համագործակցում են պաղեստինյան մյուս ահաբեկչական կազմակերպությունների՝ Պաղեստինի ազատագրման ժողովրդական ճակատի եւ Աբու Նիդալի կազմակերպության եւ այլնի հետ, ինչպես նաեւ քրդական ահաբեկչական կազմակերպությունների, այդ թվում ՊԿԿ-ի (Քրդական բանվորական կուսակցության) հետ:

Խորհրդային Միությունը ֆինանսական և նյութատեխնիկական աջակցություն էր տրամադրում Պաղեստինի ազատագրման ժողովրդական ճակատին եւ մյուս  պաղեստինյան ահաբեկչական կազմակերպություններին: Միեւնույն ժամանակ, հայկական ահաբեկչական կազմակերպությունները համակարգում էին իրենց գործունեությունը պաղեստինյան ահաբեկիչների հետ եւ հանդես էին գալիս, որպես բազմաթիվ ահաբեկչական գործողությունների մասնակից, որոնք նախապատրաստվում էին Մերձավոր Արեւելքի ահաբեկչական կազմակերպությունների կողմից: ԽՍՀՄ-ն նույնպես ուղղակի աջակցություն էր տրանադրում հայկական ահաբեկչական կազմակերպություններին, այդ թվում ՀԱՀԳԲ-ին: Այդ աջակցությունը պայմանավորված էր մասնավորապես այն հանգամանքով, որ Խորհրդային Միությունը ուներ ընդհանուր սահման Թուրքիայի հետ եւ նրան դիտում էր, որպես ՆԱՏՕ-ի անդամ, և որպես անվտանգության համար հիմնական սպառնալիք, իսկ ՀԱՀԳԲ-ի եւ այլ հայկական ահաբեկչական կազմակերպությունների գործունեությունը ուղղված էր Թուրքիայի դեմ:

Հատկանշական է այն փաստը, որ 1977 թ. հունվարի 8-ին Մոսկվայում տեղի ունեցած երեք պայթյունները՝ ԽՍՀՄ-ի ողջ պատմության ընթացքում Ռուսաստանի տարածքում հայկական ահաբեկչական կազմակերպությունների միակ դրսեւորումն էր: Այդ օրը 3 անձից բախկացած հայ ահաբեկիչների խումբը՝ Զատիկյանը, Ստեփանյանը եւ Բաղդասարյանը մետրոյի Պերվոմայսկայա կայարանում, Բաումանի շրջանի առեւտրային կենտրոնում եւ  հոկտեմբերի 25-ի փողոցում իրականացրեցին պայթյուններ, որոնց ընթացքում զոհվեց  29 մարդ: Ահաբեկիչների նույն խումբը նաեւ նախատեսում էր նոյեմբերի 7-ին՝ Հոկտեմբերյան հեղափոխության 60-ամյակի օրը Մոսկվայում իրականացնել մի շարք պայթյուններ: 1979 թ. Գերագույն դատարանի կայացրած դատավճռռվ բոլոր երեք ահաբեկիչները ենթարկվել են մահապատժի:

Մի շարք քննիչներ կարծում են, որ ահաբեկիչները եղել են ՀԱՀԳԲ-ի զինյալներ, իսկ մյուսները պնդում են, որ նրանք պատկանում են «Դաշնակցությանը»: Մեր կարծիքով, ահաբեկիչները կարող են հանդես գալ երկու ահաբեկչական կազմակերպությունների անունից, քանի որ 80-ական թվականների սկզբին «Դաշնալցությունը» եւ ՀԱՀԳԲ-ը սերտ կապեր են ունեցել եւ նրանց գործունեությունը իրականացվում էր համակարգված:

Մոսկովյան պայթյունները իրականացնող հանցագործների հետ կապված դատական գործընթացի անցկացման ժամկետը, դատավճռի արագ կայացումը և նրա հապճեպ կիրարկումը հետաքրքություն է առաջացնում: Այս առումով, քաղաքագետ Նուրանին ասել է, որ «ՊԱԿ-ի աշխատակիցները, որոնք մասնակցում էին քննության գործընթացում, շատ երկար լռությունից հետո բացատրություն տվեցին կապված հանցագործության հետ: Մոսկվայում պայթյունների հետաքննությունը ի հայտ է բերել  ՀԱՀԳԲ-ի  բազմաթիվ եւ լայնածավալ ցանցը, որը նունիսկ թափանցել է Հայաստանի ԽՍՀ ուժային կառույցների մեջ: Հետաքննության արդյունքը, այդպիսով կարող է դառնալ դատական գործընթաց, որտեղ ամբաստանյալների աթոռին  կնստեին նույն ազգի բավականին շատ ներկայացուցիչներ: Եվ քաղաքական խնդիրներ չհրահրելու համար, չեկիստները որոշեցին սահմանափակվել Մոսկվայում ահաբեկչական բռնությունը իրականացնող հանցագործների ձերբակալությամբ՝ առանց ահաբեկիչների ցանցին անդրադառնալով»: Այդ մասին է վկայում, մասնավորապես եւ այն փաստը, որ «հայկական ղեկավարությունը արել է ամեն ինչ, որպեսզի հանրապետության բնակչությունից թաքցնի պլատֆորմների այդ արյունոտ հանցագործությունը: Հայաստանի Կոմունիստական կուսակցության առաջին քարտուղար Դեմիրճյանի հրանհանգով հայերեն լեզվով լույս տեսնող ոչ մի թերթ ահաբեկչական գործողության մասին տեղեկատվություն չի հրատարակել: Զատիկյանի եւ նրա հանցակիցների դատական գործընթացի մասին վավերագրական ֆիմը, որը նկարահանվել էր Գերագույն դատարանի նիստի ժամանակ, արգելվել էր ցուցադրել նույնիսկ Հայաստանի հանրապետության կուսակցական ակտիվիստներին, այն ցուցադրեցին միայն գերագույն ղեկավարության նեղ շրջանակներում»:

Նուրանիի հետաքննության համաձայն, «ՊԱԿ-ի մոսկովյան աշխատակիցների մեծ մասը կարծում էր, որ ըստ էության, ՀԱՀԳԲ-ի գործակալը հանդիսանում է Հայաստանի ԽՍՀ-ի ՊԱԿ-ի նախագահ՝ Յուզբաշյանը: ՀԱՀԳԲ-ը ՊԱԿ-ի «քողի» ներքո միջազգային կարգավիճակ ունեցող Երեւանի օդանավակայանի անցակետի միջոցով արտահանել է ոսկի եւ արժութային արժեքներ, ինչպես նաեւ ուղեկցել է իր ակտիվիստներին ՊԱԿ-ի կողմից պատրաստված փաստաթղթերի միջոցով: ՀԱՀԳԲ-ի զինյալները հաճախ նույնիսկ ներկայացվել են, որպես ՊԱԿ-ի աշխատակիցներ»: Նուրանին ուշադրություն դարձնելով այն հանգամանքին, որ հայկական ահաբեկչական կազմակերպությունները տարբեր երկրներում իրենց զինյալների ձեռբակալմանը կամ սպանությանը միշտ էլ պատասխանել են նոր ահաբեկչական ակտերով: Հարց  առաջանում, թե ինչու՞ չեն արձագանքել մոսկովյան պայթյուններ կատարողների  ձերբակալությանը եւ մահապատժին: Քաղաքագետը, մեր կարծիքով, իզուր չէ, որ ենթադրում է, որ «Զատիկյանի ձերբակալությունից հետո, ՀԱՀԳԲ-ի եւ ՊԱԿ-ի միջեւ ստորագրվել էր մի տեսակ «չհարձակվելու մասին պայմանագիր»: «Հանձնելով» Մոսկվայում իրականացված պայթյունների կազմակերպիչներին՝ ՀԱՀԳԲ-ն ապահովեց ամբողջ ցանցի անձեռնմխելիությունը և պարտավորվեց «իրեն լավ պահել» եւ Խորհրդային Միության դեմ  չիրականացնել հարձակումներ, նաեւ «կատարել ՊԱԿ-ի առանձին հանձնարարականները»:

Մեր կարծիքով, Հայաստանի ԽՍՀ-ում հայկական ահաբեկչական կազմակերպությունների ընդարձակ և բազմաթիվ ցանցը, այդ հանրապետության ղեկավարության եւ ահաբեկչական կազմակերպությունների համակարգված գործողությունները, ինչպես նաեւ Մոսկվայի պաշտոնյաների Հայաստանի ղեկավարությանը ցուցաբերած աջակցությունը՝ թույլ տվեցին, որ ահաբեկչական կազմակերպությաները, զինյալների հետ համատեղ 1988 թ. կարճ ժամանակահատվածում էթնիկ ադրբեջանցիներին արտաքսեն իրենց պատմական հայրենիքից եւ անհիմն տարածքային պահանջներ ներկայացնեն Ադրբեջանին:

Այսպիսով, կարելի է հաստատել, որ հայկական ահաբեկչությունը ի հայտ եկավ մի շարք երկրների, առաջին հերթին, Ռուսաստանի, Ֆրանսիայի, Մեծ Բրիտանիայի եւ ԱՄՆ-ի համար, որպես միջոց՝ Մերձավոր Արեւելքում իրենց աշխարհաքաղաքական ձգտումները  իրականացնելու համար  եւ դարձավ այդ տերությունների բազմաթիվ ջանքերի տրամաբանական արդյունքը, որը ուղղված է Օսմանյան պետության թուլացմանը եւ տապալմանը: Այն ձեւավորվել է 19-20-րդ դարերում, որպես ահաբեկչության հատուկ տեսակ, որը բնութագրվում է իր անսահման դաժանությամբ եւ էթնիկ զտումներ իրականցնելով, զանգվածային ջարդեր եւ մեծ թվով մարդկային զոհեր իրագործելով, որի համար հիմք դարձան իր ժողովրդի հանդեպ պատմական անարդարության գաղափարը, հանդուրժողականությունը, էթնիկական անհամատեղելիությունը, ազգային բացառիկությունն ու առավելությունը: Ահաբեկչության նման տեսակը լայնորեն կիրառվելով ժամանակակից պրակտիկայում՝ ահաբեկչական գործունեության մեջ  տիրապետում է բացառիկ կործանարար ուժի, որն ընդունակ է ծավալել սոցիալական լարվածություն, հրահրել էթնիկ ատելություն եւ հանգեցնել պետության ոչնչացմանը: Ըստ էության, 19-20-րդ դարերում հայկական ահաբեկչությունը կրում էր  եւ այսօր էլ շարունակում է կրել էթնո-ազգային բնոյթ, որը հանդիսանում է ագրեսիվ անջատողականության հիմնական տարրը:

1905.az