1905.az-ի զրուցակիցը ազգային ժողովի պատգամավոր, պատմական գիտությունների դոկտոր, պրոֆեսոր Մուսա Գասիմլին է:
-Մուսա մուալլիմ, դուք ուսումնասիրում եք Առաջին Համաշխարհային պատերազմի ժամանակաշրջանը: Հանրապետական ժամանակաշրջանում 1918 թ. ցեղասպանության ուսումնասիրությամբ զբաղվող Արտակարգ Հետազոտությունների Հանձնաժողովի հիմնական զեկուցողների այլ ազգի ներկայացուցիչներից բաղկացած լինելը չի՞ նշանակում արդյոք այդ հանձնաժողովի անաչառ գործունեություն ծավալելը:
-Ադրբեջանցիների հանդեպ իրագործված ցեղասպանության իրականացման գագաթնակետը եղել է 1918 թ. մարտին Բաքվում: Ավելի ուշ շարունակվել է մյուս շրջաններում: Մի քանի օրվա ընթացքում բոլշևիկյան և հայ դաշնակների ուժերի կողմից խաղաղ բնակչությունը դաժանորեն սպանվել է միայն թուրք, մահմեդական լինելու համար: Մեր արխիվային փաստաթղթերում ցեղասպանության ենթարկված բնակչության թիվը թեև ցույց է տրվում 8, 10, 12 երբեմն էլ 15 հազար մարդ, օտար աղբյուրներում նշվում է միայն Բաքվում 20-25 հազաար մարդու սպանվելը: Օրինակ այդ ժամանակաշրջանի Բրիտանիայի արխիվային փաստաթղթերում պարզ նշվում է, որ այդ դեպքերի ժամանակ Բաքու քաղաքի ադրբեջանական բնակչության մեկ քառորդը սպանվել է: Այդ ժամանակաշրջանում Բաքվում բնակվող մոտ 280-300 հազար բնակչության 80-100 հազարը եղել են ադրբեջանցիներ, հետևաբար դրա մեկ քառորդը կազմում է 20-25 հազար մարդ:
Հանրապետության հռչակվելուց մի քանի ամիս հետո, հուլիսին Ադրբեջանի կառավարությունը ստեղծել է Արտակարգ Ուսումնասիրության հանձնաժողով: Հանձնաժողովում հիմնականում ընդգրկված էին այլ ազգի ներկայացուցիչներ: Ուումնասիրության հանձնաժողովի անդամները հանդիպում էին ցեղասպանության ենթարկված անձանց հետ, ուսումնասիրում էին ցեղասպանության զոհերի ընտանիքների տված բացատրությունները, որոնք հետագայում հավաքվել էին մի քանի հատորների մեջ: Ինչ վերաբերում է Ոսումնասիրության Հանձնաժողովի աշխատանքին, այն մեկ անգամ ցուցադրեց, որ Բաքվում իրագործված ցեղասպանության հիմնական նպատակը հանդիսանում էր՝ վերացնել Ադրբեջանում հայտարարված անկախությունը, Աբշերոնի թերակղզին մաքրել տեղի բնակիչներից, տիրանալ Բաքվի նավթին ու Եվրասիա գնացող ճանապարհին:
-Կա՞ն արդյոք փաստեր՝ Բաքվի Հանձնաժողովի ղեկավարությունում ներկայացված Ն. Նարիմանովի Մ. Ազիզբեկովի և Մ. Վեզիրովի ցեղասպանության դեպքերի վերաբերյալ վերաբերմունքի մասին:
-Բոլշևիկները իրենք էին խոստովանում ցեղասպանության իրագործումը: Ադրբեջանցի նշանավոր գործիչ Նարիման Նարիմանովը իր գրած հոդվածներում պարզ կերպով ընդգծում էր, որ ողջ Կովկասում կոտորվում էր միայն մեկ ազգ՝ մահմեդականները: Այդ ժամանակաշրջանում հայ բոշևիկների, դաշնակների խմբավորումները հաշվի չեն առել կուսակցական պատկանելիությանը: Նրանք սպանել են նույնիսկ մահմեդական, թուրք սոցիալիստներին: Սակայն ցեղասպանություն իրագործողները չկարողացան հասնել իրենց նպատակին: Ճիշտ է, նրանք երկարացրին Ադրբջանի դեպի անկախություն տանող ճանապարհը, դանդաղեցրեցին գործընթացը, սակայն չկարողացան խեղդել ազատությունը: Դրանից մի քանի ամիս հետո հայտարարվեց Ադրբեջանի անկախությունը:
-1918 թ. Ադրբեջանի մի շարք շրջաններում զանգվածային կոտորածներ են կազմակերպվել, դրանցից ամենասարսափելին Մարտի 31-ի ցեղասպանությունն է: Նման գազանությունների իրագործման ժամանակաշրջանում երկի ներսում չկա՞ր արդյոք դրան դիմակայող որևէ ուժ:
– Մշտապես աշխատել են մեզ հիշեցնել, որ մենք չունենք պետական պատմություն, մեր պատմությունը փախստական-ավազակների պատմւթյուն է: Երբեմն խոսում են 1918 թ. Բաքվում եղած խմբապետերի մասին: Նրանց գործունեությունը Ադրբեջանի պատմության մի էջն է: Սակայն սա մեր պաշտոնական, պետական պատմությունը չէ: Ցեղասպանության իրագործման ժամանակ թեև չկար անկախ պետություն, Ադրբեջանի դիմադրություն ցույց տալու ընդունակ ռազմական ուժը փոքրաթիվ վայրենի դիվիզիան էր: Ադրբեջանի ռազմական տեսակետից թույլ լինելը ուներ իր մի շարք պատճառները: Ադրբեջանի ցարիզմի կողմից զավթվելուց հետո, կենտրոնական կառավարությունը ոչ մի ժամանակ չի վստահել մահմեդականներին, նրանց չի զորակոչել զինվորական ծառայության: Այսպիսով ադրբեջանցիները մոռացել են ռազմական համակարգը և զինվորական ծառայություն չանցնելու համար հարկ են վճարել: Չնայած դրան, մենք ունեցել ենք ցարական բանակում ծառայող մի շարք գեներալներ:
-Մոտենում է ապրիլի 24-ը՝ այսպես կոչված «հայոց ցեղասպանության» 100-ամյակը: Վերջին տեղեկատվությունների համաձայն, հայերը լայնածավալ միջոցառումների անցկացման համար մեծ նախապատրաստական աշխատանքներ են կատարում: Իսկ մենք բավականին ջանքեր գործադրու՞մ ենք արդյոք, 2015 թ. լրացող մեր ցեղասպանության 110-ամյա տարելիցը աշխարհի կողմից ճանաչվելու համար:
Ես այսպես կոչված «հայոց ցեղասպանության» հետ կապված մի շարք արխիվային փաստաթղթեր եմ ուսումնասիրել, հեղինակավոր աղբյուրների հիման վրա մենագրություն եմ գրել, որը տպագրվել է Բաքվում և Մոսկվայում: Անկարայում մասնագետները դրական գնահատական են տվել, մոտ ժամանակներում տպագրվելու է: Պատմության մեջ չի եղել «հայոց ցեղասպանություն» կոչվող իրադարձություն: Ցեղասպանություն իրագործել են հայկական զինված խմբավորումները՝ Առաջին աշխարհամարտի տարիներին, իսկ պետական մակարդակով պատմական թուրքական հողերում այն իրագործվել է դաշնակցական Հայաստանի ստեղծվելուց հետո: Հայկական զինված խմբավորումները ստեղծվել են ցարական Ռուսատանի ֆինանսական ու կազմակերպչական աջակցության շնորհիվ: Դրա վերաբերյալ կան շատ հեղինակավոր աղբյուրներ: 1915 թ. հետո, այդ հարցի առաջ քաշվելը եղել է ցարական Ռուսաստանի պնդմամբ: Ցարական Ռուսաստանը, Մեծ Բրիտանիայի և Ֆրանսիայի հետ համատեղ հայտարարություն են ընդունել Օսմանյան կայսրության հետ կապված: Ցարական Ռուսաստանի արտաքին գործերի նախարար- ության փաստաթղթերում գրված է, որ Օսմանյան կայսրության հետ կապված համատեղ հայտարարությունը կբարձրացնի հայերի ոգին և մեզ կօգնի հետագա քաղաքականության մեջ: Հայկական հարց կոչվող հարցի հեղինակը ցարական Ռուսաստանն է: Թեև երկար տարիներ աշխարհը լսել է միայն Հայաստանի կեղծ տեղեկատվությունները, վերջին տարիներին անցկացվող քաղաքականության արդյունքում աշխարհն արդեն սկսում է ծանոթանալ նաև մեր դիրքորոշման հետ: Մեր դիրքորոշումը արտացոլում է պատմական իրողությունը: Վերջին տարիներին նախագահ Իլհամ Ալիևի ղեկավարությամբ բավականին աշխատանքներ են տարվել՝ Խոջալույում իրագործված ցեղասպանության մասին իրողությունները համաշխարհային հանրությանը հասցնելու ուղղությամբ: Արտասահմանյան երկրներում հոդվածներ են տպագրվել, ֆիլմեր են ցուցադվել: Մենք հայերի 200 տարվա ընթացքում կատարած աշխատանքներին կարողացել ենք արժանվույն պատասխանել վերջին 10 տարվա ընթացքում:
-Վերջերս լույս է տեսել «Հայկական հարցից «դեպի հայոց ցեղասպանություն». Իրական պատմության որոնումներ (1724-1920)» վերնագրով ձեր խոշորածավալ մենագրությունը: Ինչպե՞ս կարող եք կարճ մեկնաբանել «հայկական հարցը»:
– Որպես ութ երկրների արխիվային նյութերն ումնասիրող պատմաբան, կարող եմ ասել, որ «հայկական հարցը» կոչվող հարցը որոշ պատմական ժամանակաշրջաններում հրապարակ է նետվել որոշ մեծ պետությունների կողմից՝ կոնկրետ նպատակների համար: 1815 թ. Վիեննայի կոնգրեսում իրականում հրապարակ նետվեց Օսմանյան կայսրությունը քայքայելու նպատակ ունեցող «Արևելյան հարց» կոչվող հարցը: Հետագայում 1877-1878 թթ. ռուս-թուրքական պատերազմից հետո, առաջ քաշվեց «հայկական հարցը: Դա արհեստականորեն ստեղծված մի հարց էր, որի նպատակն էր քայքայել Օսմանյան կայսրությունը, տիրել նրա կարողությանը և հասնել իրենց նպատակին: Հենց այդ նպատակով էլ ստեղծվել «Մեծ Հայաստանի» առասպելը: Իրենց նպատակին հասնելու համար ստեղծվել են քաղաքական-ահաբեկչական կազմակերպություններ: Առաջին քայլերը կատարվել են Արևելյան Անատոլիայում, ավելու ուշ Հարավային Կովկասում: 1905-1906 թթ. Հարավային Կովկասում հայկական զինված ահաբեկչական խմբավորումների իրագործած կոտորածների գլխավոր նպատակն էր՝ տեղի բնակիչներին վտարել իրենց մշտական բնակավայրերից, այնտեղ տեղավորել արտասահմանից եկած հայերին և հող նախապատրաստել «Մեծ Հայաստան» ստեղծելու համար: Թեև այդ իրադարձությունները բնութագրվում են, որպես խառը ժամանակաշրջան, ինչպես տեղեկացնում են ցարական գաղտնի աղբյուրները, հայերի կոնկրետ նպատակը եղել է «Մեծ հայաստան» ստեղծելու համար մեկ քայլ կատարելը:
-Մուսա մուալլիմ, կա այսպիսի մի միտք, որ ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի անդամների Լեռնային Ղարաբաղի տարածաշրջան այցերը կրում են «զբոսաշրջային բնույթ»: Մենք մամուլում հանդիպում ենք՝ համանախագահների շաբաթական 1-2 անգամ տարածաշրջան այցերի մասին տեղեկատվության: Ականատես ենք լինում շփման գծում դիտարկումներ կատարելուն: Ինչպե՞ս եք գնահատում այդ վերոհիշյալ կառույցի ներկայիս գործունեությունը: Միթե՞ համանախագահների տարածաշրջան այցը իրոք ոչ այլ ինչ է քան «զբոսաշրջային» այց:
-1992 թվականից գործոնեություն ծավալող ԵԱՀԿ Մինսկի խմբին կոնկրետ մանդատ է տրվել և նա գործունեություն է ծավալում այդ մանդատի շրջանակներում: Անցած ժամանակաշրջանում ԵԱՀԿ Մինսկի խումբը Հայաստանի ռազմական ագրեսիայի արդյունքում ստեղծված ղարաբաղյան հակամարտությունը կարգավորելու համար մի քանի առաջարկություններ է առաջ քաշել: Փաթեթային և ընդհանուր պետության տարբերակները: Այդ առաջարկություններից մեկը (ընդհանուր պետության առաջարկը) միջազգային իրավական նորմերին, Ադրբեջանի Սահմանադրությանը հակասելու համար կտրականապես չընդունվեց մեր պետության կոմից: Իսկ Հայաստանը զբաղված էր ժամանակ շահելով: Մինկի խմբի գործունեությունը առայժմ անարդյունք է և նրանց այցերը կրում են սոսկ «զբոսաշրջային բնույթ»:
-Իսկ հակամարտության կարգավորման համար ինչպիսի՞ ուղիներ կարող եք առաջարկել:
-Համարում եմ, որ առաջին հերթին ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի համանախագահ երկրները պետք է ճնշում գործադրեն Հայաստանի վրա: Նրանք պետք է ագրեսորին ցույց տան իր տեղը, եթե ագրեսոր երկիրը չի կատարում ՄԱԿ-ի Անվտանգության Խորհրդի համապատասխան բանաձևերը, այդ ժամանակ պետք է պատժամիջոցներ կիրառվեն այդ երկրի հանդեպ: Հայտնի է թե ագրեսիայի ենթարկվողը և թե ագրեսորը, աչքի առաջ է և ակուպանտը և օկուպացիան: Պետք է օկուպանտին անպայման կոչել իր անունով: Մինսկի խումբը պետք է ակտիվացնի իր գործունեությունը: Դրանից բացի, Ադրբեջանի պետությունը ևս պետք է ուժեղ լինի: Մենք որքան ուժեղ լինենք, մեր դիվանագիտությունն էլ այդքան ուժեղ կլինի:
-Մուսա մուալլիմ, հավանաբար մոտիկից հետևել եք Ղրիմի դեպքերին: Ձեր կարծիքով, Ղրիմի Ռուսաստանին միացնելու համար անցկացված քվեարկությանը Ադրբեջանի միացման դեմ քվեարկելը նոր խոչընդոտ չի՞ ստեղծում ղարաբաղյան հակամարտության կարգավորման հարցում: Այսինքն, կարող է՞ ավելի ուժեղանալ առանց այն էլ գոյություն ունեցող «ռուսական» սպառնալիքը:
-Ընդհանուր առմամբ, Ղրիմի դեպքերը Լեռնային Ղարաբաղի հարցի հետ համեմատելու ոչ մի հիմք չկա: Մի ժամանակ հայերը ղարաբաղյան հակամարտության կարագավորման հարցում առավելություն էին տալիս Կոսովոյի տարբերակին: Ղարաբաղը օկուպացվել է Հայաստանի, իսկ Ղրիմը Ռուսաստանի կողմից: Այդ առումով Ադրբեջանը ճիշտ դիրքորոշում է զբաղեցրել: Մեր երկիրը քվեարկելու ժամանակ հենվել է ժամանակակից միջազգային իրավական նորմերից բխող սկզբունքներին: Համարում եմ, որ այդ հարցում պետք չէ անհանգստանալ «ռուսական» սպառնալիքից: Ռուսաստանը Ղրիմի հարցում հենվում է ազգերի ինքնորոշման սկզբունքին: Մի քանի տարի հետո Ռուսսատանը ինքը կարող է վնաս կրել այդ սկզբունքից: Եթե Ռուսաստանի մի շարք սուբյեկտները նույնպես օգտվեն իրենց ճակատագրի որոշման իրավունքից, ի՞նչ կասի ռուսական ղեկավարությունը: իսկ ինչ վերաբերում է պատժամիջոցների կիրառելուն, ապա այս հարցում առկա են երկակի ստանդարտներ: Ինչու՞ են որոշ երկրները հանդես գալիս Ռուսաստանի հանդեպ պատժամիջոցներ կիրառելու առաջարկությամբ, սակայն Հայաստանի հանդեպ չեն կիրառում այդ պատժամիջոցները: Կարծում եմ, որ Ռուսաստանը մոտ ապագայում մեծ վնաս է կրելու ներկայիս սխալ քաղաքականության համար:
Այնուր Հուսեյնովա
