Պատմության գծով փիլիսոփայության դոկտոր Նազիմ Մուստաֆան Ադրբեջանի նախագահի ախատակազմին առընթեր գրադարանի բաժնի ղեկավարը և ԳԱԱ-ի Պամության ինստիտուտի աշխատակիցն է: Ղարաբաղի, Նախչըվանի և Իրավանի  խանություների պատմության վերաբերյալ գրած մի շարք աշխատությունների  համար արժանացել է պետական մրցանակի: Հանդիսանում է 1905-1906 թթ. ցեղասպանության  պատմության հիմնական հետազոտողներից մեկը:

-Նազիմ մուալլիմ, 1905-1906 թթ. ադրբեջանցիների հանդեպ հայերի իրագործած ցեղասպանությունը համեմատաբար ավելի քիչ է ոսումնասիրվել  ադրբեջանցի գիտնականների կողմից: Դուք որպես այդ իրադարձությունների հետազոտող, ի՞նչ կարող եք ասել դրանց հիմնական պատճառների մասին:

1905-1906 թթ. «Դաշնակցություն» և «Հնչակ»  քաղաքական կուսակցությունների ղեկավարությամբ հայերի կողմից Հարավային Կովկասում իրագործված ցեղասպանությունը՝  ադրբեջանցիների էթնիկական մաքրման միջոցով իրենց հայրենակիցների համար բնակության վայր ստեղծելու նպատակ էր   հետապնդում:

Հայերի կողմից 1894-1896 թթ. Թուրքիայի տարածքում հրահրված բախումները կանխվելուց հետո, այդ իրադարձությունների մասնակից 400 հազ. հայեր վերաբնակեցվել են Հարավային Կովկասի տարբեր տարածաշրջաններում: Նրանց մեծամասնությունը զինված էին: Թուրքիայից  հետո նրանց հիմնական հանգրվանը եղել է ներկայիս Հայաստանի տարածքը, որի այն ժամանակվա բնակչությունը հիմնականում բաղկացած էր  ադրբեջանցիներից և այդ հողերն է պատկանում էին նրանց: Այդ իսկ պատճառով հայերի համար տեղ չկար այնտեղ: Եվ նրանք ձգտոմ էին հանգրվան գտնել Իրավանում, որովհետև քաղաքում համեմատաբար հեշտ  էր պաստպարվելու  տեղ գտնել:

1903 թ. սկսած, Իրանից և Թուրքիայից  400 հազ. հայերի վերաբնակեցմամբ   մեկնարկ տրվեց  անջատողական շարժմանը: Դա անհանգստացնում էր ցարական կառավարությանը: Որովհետև Թուրքիայում և Կովկասում ինքնավարություն ձեռք բերելու նպատակ հետապնդող հայերը հետագա փուլում մտադիր էին այդ ինքնավարությունները միավորելով ստեղծել հայկական միասնական պետություն: Հայկական շովինիզմի, հայ ազգայնամոլական կուսակցությունների, նրանց կազմում զինված խմբերի ֆինանսական աղբյուրը և զինանոցի դերը հաջողությամբ իրականացնում էին հայկական եկեղեցիները: Հայկական անջատողականության՝ Ռուաստանի հանդեպ ևս տարածքային հավակնություններ առաջ քաշելը, արևելյան Անատոլիայից մինչև Վորոնեժ ընկած տարածքներում «Մեծ Հայաստան» ստեղծելու հետ կապված հավակնությունները սկսեցին լրջորեն անհանգստացնել ցարական Ռուսատանին: 1903 թ. ցարական Ռուսաստանը՝ իբր Կովկասը Մեծ Հայաստանի մի մասը կազմելու վերաբերյալ լուրեր տարածող և դրա հետ կապված դասավանդող հայկական դպրոցները փակվելու, եկեղեցական ունեցվածքը Ռուսաստանի հողի ու գույքի նախարարության իրավասության տակ անցնելու մասին որոշում կայացրեց: Այդ որոշումը լուրջ հարված հասցրեց եկեղեցու կողմից ֆինանսավորվող քաղաքական կազմակերպությունների նյութական վիճակին:

Այդ դեպքը պատճառ դարձավ հայկական ահաբեկչության  համար: Հայերը ուլտիմատում ներկայացրեցին  ցարական Ռուսաստանի բոլոր իշխող շրջաններին, որ եթե այդ որոշումն ի կատար ածվի, ապա ահաբաեկչություն կիրականացվի պաասխանատու անձանց նկատմամբ: Այդպես էլ եղավ: Իրավանում, Կարսում ցարական պաշտոնյաների հանդեպ ահաբեկչական ակտեր  իրականացվեցին: Այստեղ նաև նպատակ էին հետապնդում կանխել՝ ապագայում ադրբեջանցիների հանդեպ զանգվածային կոտորածներ կազմակերպելու դեպքում իշխող շրջանների դրան խանգարելը: Հետագա տարիներին սպանվեցին Բաքվի նահանգապետ Նակաշիձեն, Գյանջայի փոխնահանգապետ Անդրեևը: Այդ անձինք հայերի էթնիկական մաքրազտման քաղաքականությանը խոչընդոտող պաշտոնյաներ էին: Նման ճանապարհով նրանք  կարողացան ահաբեկել ցարական պաշտոնյաներին:

1905 թ. փետրվարին Բաքվում  հայերի կողմից մի ադրբեջանցու սպանվելու հետ կապված սկսվող հայ-թուրքական կոտորածները սաստկացան: Հայկական զինված խմբերի վաղուց պատրաստ լինելուն հակառակ, ինչպես Մ. Ս. Օրդուբադին էր ասել՝ ադրբեջանցիները անփութության քնի մեջ էին: Իսկ այդ կոտորածները մի պատահականության արդյունքը  չէին, դրանք պլանավորված կարգով տեղի էին ունեցել ողջ Կովկասի մեծահարուստ հայերի ժամանակ առ ժամանակ հավաքված մի քաղաքում: Բաքվում հայերի հիմնական նպատակն էր նավթահորերի ձեռք բերելը: Որովհետև դրանք հայկական քաղաքական կուսակցությունների, ահաբեկչության համար ֆինանսական աղբյուրի դեր էին կատարում: Խոշոր նավարդյունաբերողները՝ մանթաշովնրը, միրզոյանները և մյուսները «Դաշնակցույանն» ու «Հնչակին»  ամսական անդամավճարի տեսքով խոշոր գումարներ էին տրամադրում: Իսկ այդ դրամական միջոցների հաշվին հայերը զինվում էին: Փետրվարի 6-ին Բաքվում, իսկ փետրվարի 20-ին Իրավանում կոտորածներ սկսվեցին: Իրավան քաղաքում այն ժամանակ 30 հազ. մարդ էր ապրում և նրանց կեսը հայեր էին, մյուս կեսն էլ ադրբեջանցիներ: Քաղաքը և շրջակա հայկական գյուղերը շրջափակվել էր հայկական  զինված խմբերի կողմից, որոնք հաշվեհարդար էին տեսնում ադրբեջանական բնակչության նկատմամբ: Իրավանից հետո նրանք  անցան Նախչըվան, սակայն  ադրբեջանցիների կազմակերպվածությունը հնարավորություն չտվեց հայերին հասնել  իրենց նենգ նպատակներին:

Ինչպես գրում է Մ. Ս. Օրդուբադին, հայերը նպատակ ունեին բռնազավթել Իրավանից մինչև  Նախչըվան,  այնտեղից  Զանգեզուր  և Զանգեզուրից մինչև Ղարաբաղ ընկած  տարածքը և հայկական անկլավ ստեղծել: Նախչըվանում չկարողանալով իրականացնել իրենց  նպատակադրումները, հայերը մայիսին կրկին խառնակություններ սարքեցին Իրավանում: Ավելի ուշ Գըրխբուլաղում և Էջմիածնի (Ուչքիլսա)  գավառում կոտորեցին ադրբեջանական բնակչությանը: 1905-1906 թթ. հայերը Բաքվում երեք, իսկ Իրավանում չորս անգամ կոտորածներ կազմակերպեցին:

Իրավանի նահանգի բոլոր 7 գավառներում մեծ թվով ադրբեջանցիներ ոչնչացրին: 150 ադրբեջանական գյուղերը դատարկվել էին և նրանց բնակիչները հետագայում  չկարողացան հետ վերադառնալ:  Իսկ հերթական փուլում հայերը Զանգեզուրի գավառում հաշվեհարդար տեսան ադրբեջանցիների նկատմամբ: Ամենասարսափելի կոտորածներն էլ  տեղի ունեցան հենց Զանգեզուրի գավառում: Զանգեզուրը  այն ժամանակ համեմատաբար հեռավոր գավառներից էր, այնտեղից  Գյանջա գնալու համար հարկավոր էր երկու օր: Միայն Զանգեզուրի գավառում նրանք ավերեցին 45 ադրբեջանական գյուղեր: Կոտորածները շարունակվեցին նաև Գազախում ու Գյանջայում, հայերը մտադիր էին Գազախ-Գեդաբեկի  ուղղությունից շարժվել դեպի Գյանջա, իսկ Զանգեզուրի ուղղությունից Ղարաբաղ և Գյանջա  և այդպիսով զավթել Քուռ գետի ձախ ափերը: Սակայն Գազախի և Գեդաբեկի ուղղությամբ կանխվեցին հայերի հարձակումները:

Շատ հետաքրքիր է, որ և 1918 թ.  ցեղասպանության և առաջին ղարաբաղյան պատերազմի ժամանակ հայերը օգտվեցին միևնույն ուղղություններից:

Իսկ ընդհանրապես 1905-1906 թթ. կոտորածների իրագործման հիմնական նպատան էր՝  էթնիկական մաքրման արդյունքում ստեղծել հայկական անկլավներ, հետո էլ դրանք միավորելով հայտարարել ընդհանուր պետություն:

1905-1906 թթ. դեպքերի  մասին Մ. Ս. Օրդուբադին գրում էր, որ հայերի նպատակն այն էր, որ Խանքենդիից հրացանավոր հայը կարողանար գնալ Իրավան՝ ճանապարհին առանց որևէ ադրբեջանցու հանդիպելու: Ցավոք, 1905-1906 թթ. իրենց այդ երազանքը իրականացնել չկարողացող հայերը 1988-1993 թթ. կարողացան հասնել դրան:

-Նազիմ մուալլիմ, նախկինում մի այսպիսի կարծիք էր ստեղծվել, որ իբր ցարական կառավարությունը 1905 թ. Բաքվում ակնկալվող բանվորական ընդվզումները կանխելու համար պլանավորել է հայ-ադրբեջանական հակամարտությունները: Մինչդեռ կոտորածները տարածվել են Բաքվի սահմաններից շատ ու շատ հեռու: Որքանո՞վ է ստույգ այդ տարբերակը:

-Ինչպես արդեն ասացի, ավելի վաղ, հայերը ահաբեկչական դեպքերով սպառնացել են ռուս պաշտոնյաներին: Դրա համար էլ նրանց մեծ մասը լոյալ է վերաբերվել այդ կոտորածներին: Նշենք նաև, որ Կովկասի փոխարքա Վորոնցով-Դաշկովի կինը Ելիզավետա Գրիգորևնան հայկական ծագում ուներ: Նա  աձնական հարաբերություններ ուներ «Դաշնակցության» առաջնորդներից  մեկի Մեսրոբի հետ: Նա փոխարքայի տան հետևի դռնից  հաճախ է այցելել նրանց տուն: Ինչպես գրել է Անահիտ Լալայանը, 1905-1906 թթ. հայ-թուրքական կոտորածների  հետ կապված բոլոր հարցերը լուծվում էին Վորոնցով-Դաշկովի ննջասենյակում: Նույնիսկ փոխարքայի պահպանության ծառայության ղեկավար եղած մի գնդապետ, հետագայում գրել է, որ Վորոնցով-Դաշկովի գրասենյակի ղեկավար Պետերսոնը  հետևի դռնից զենք է բաժանել հայերին: Այսպիսով, Կովկասի փոխարքայի դիրքորոշումը գրանցվում էր ցարական Ռուսաստանի հաշվին: Նա այն ժամանակ 84 տարեկան տարեց  մարդ էր: Նրա երիտասարդ կինը մեծ ազդեցություն ուներ նրա վրա և հնարավորություն չէր տալիս հայերի նկատմամբ  միջոցներ ձեռնարկելու:   Բացի դրանից, ռուս-ճապոնական պատերազմում պարտություն կրած, խոշոր քաղաքներում հեղափոխական իրավիճակը կանխելով զբաղված ցարական կառավարությունը ժամանակ չուներ զբաղվել  ծայրամասերի հարցերով: Եվ այդ անպատժելիության պայմաններում հայերը կոտորածներ էին կազմակերպում:

-Իսկ ինչպե՞ս դադարեցվեցին այդքան ընդարձակ աշխարհագրություն ունեցող կոտորածները:

 

-Մինչ այդ ժամանակ հայերի վրա լուրջ ուշադրություն չդարձնող, նրանց որպես ուժ չընդունող ադրբեջանցիները զգացին իրենց հողերը կորցնելու իրողույունը: Դրա համար էլ սկսվեց ադրբեջանցիների կազմավորման գործընթացը: 1906 թ. առաջին անգամ Գյանջայում ստեղծվեցին  «Պատիվ», «Դիֆահի» կուսակցւթյունները, Գազախում Իբրահիմ բեկ Վեքիլովի ղեկավարությամբ ստեղծվեց «Պաշտպանություն» կուսակցությունը, որը նպատակ էր հետապնդում Գազախի և  Բորչալուի գավառները հայերի հարձակումներից պաշտպանելը: Իսկ  Ահմեդ բեկ Աղաևի ղեկավարությամբ ստեղծված «Դիֆահի» կուսակցության նպատակն էր Գյանջան և Ելիզավետպոլի նահանգի պաշտպանելը: Այդ կուսակցությունը  կազմավորվել էր այնքան գաղտնի պայմաններում, որ ցարական կառավարությունը նրա գոյության մասին իմացել է միայն 1-2 տարի հետո: «Դիֆահիի» բաժիններն ստեղծվել էին Բաքվում, Գյանջայում, Իրավանում, Նախչըվանում, Կարսում, Իգդիրում: Նրանց գործունեության արդյունքում դադարեցվել էին կոտորածները: «Դիֆահին» հայերի իրագործած կոտորածների հանդեպ աչք փակող, դրան լոյալ մոտեցող ցարական պաշտոնյաներին պատժելու մասին հայտարարություն  էր տարածել: Շուշայի գեներալ-նահանգապետ Գալոշապովին և Նախչըվանի նահանգապետ Ակսել Էնկելին՝ հայերի իրագործած կոտորածների հանդեպ աչք փակելու համար պատժելուց հետո, ցարական պաշտոնյաները սկսեցին կտրուկ միջոցներ ձեռնարկել: Սկսեցին զինաթափ անել հայկական զինված խմբավորումները: «Դիֆահիի» կտրուկ միջոցառումներից հետո  հայերը ստեղծեցին հաշտության կոմիտեներ:

1905-1906 թթ. հայկական զինված խմբավորումների կողմից  7 խոշոր քաղաքներում, 12 գավառում հաշվեհարդար է իրականացվել ադրբեջանցիների հանդեպ, ոչնչացվել են 200-ից ավել ադրբեջանական գյուղեր:

-Իսկ այդ անփութության քնից զարթնած ադրբեջանցիները նորից ինչպե՞ս քուն մտան, որ 12-13 տարի հետո էլ ավելի սարսափելի ցեղասպանության ենթարկվեցին:

-Դա առաջ է գալիս մեր    գթասրտությունից  և մոռացկոտությունից: Հայերը հաշտվելուց հետո պարփակվելով, սպասում էին պատեհ առիթի: Նման առիթ ստեղծվեց  առաջին աշխարհամարի ժամանակ: Թուրրքիայի տարածքում ինքնավարության ձգտող հայերին օգնեց ցարական Ռուսաստանը: Հայերի զինվելը իրականացվում էր Կովկասում: Պետք է նշել նաև, որ ռուսական բանակում ծառայում էին 150 հազ. հայեր: Նրանք առաջին հերթին հարձակվում էին արևելյան Անատոիայում ադրբեջանցիներ ապրող գյուղերի վրա: Այդ տարածքում տեղի ունեցած կոտորածները շատ քիչ են հետազոտված, որովհետև այդ տարածքները Ռուսաստանի կազմի մեջ էին և անհասանելի էին թուրքերի համար: Միայն հարուստ ադրբեջանցիների միջոցների հաշվին գործունեություն ծավալող Բաքվի Մահմեդական բարեգործական կազմակերպությունն էր էր օգնություն ցուցաբերում այդ վայրերից փախստական դարձածներին ու  որբ երեխաներին: Բաքվում ու Գյանջայում նրանց համար ապաստան  էին ստեղծում, ապահովում էին նրանց բուժումը:

Թուրքական ճակատում անհաջողության մատնված հայերը այս անգամ նպատակադրվեցին իրենց պետությունը ստեղծել Կովկասում: Ճակատից վերադարձած հայերը այս անգամ իրենց զենքն ուղղեցին ադրբեջանցիների դեմ: Անդրանիկի, Համազասպի, Դրոյի  և մյուսների զինված խմբերը ոչնչացրեցին ավելի քան 500 ադրբեջանական գյուղեր, իսկ 1918 թ. մարտ-մայիսին ադրբեջանցիների հանդեպ նորից ցեղասպանություն իրագործվեց:

-«Հայկական նահանգ» ստեղծելւ համար ինչու՞ ընտրվեց հենց Իրավան քաղաքը:

Պետք է ասել, որ «հայկական նահանգ» ստեղծելու գաղափարը հայերը մտքով անգամ  չէր անցել: Դա ռուսների մտահղացումն էր: Երբեմն նշվում է, որ իբր Ռուսաստանը  ուզում էր հայկական պետություն ստեղծել: Մինչդեռ  Ռուսաստանը չի ունեցել նման ցանկություն: Ի նկատի էր առնվում Թուրքիայի և Ռուսաստանի միջև քրիստոնեական բուֆերային գոտու ստեղծելը: Իսկ նման գոտի կարող էին լինել միայն հայերը: Այսինք ռուսները հայերին որպես գործիք էին օգտագործում: Որովհետև նրանք լավ էին ուսումնասիրել հայերի  բնավորությունը: Նրանք տեղյակ էին հպատակության տակ գտնվող պետությունների հանդեպ նրանց դավադրական  վերաբերմունքի  մասին:

-Իրավանի ստեղծման պատմության մասին տարբեր կարծիքներ կան: Ոմանք նշում են նրա VII-րդ դարում, ոմանք էլ Սեֆևիների ժամանակաշրջանում ստեղծվելու մասին: Որպես Իրավանի հետ կապված  մի շարք հետազոտությունների հեղինակ, ի՞նչ կարող եք ասել այդ մասին:

-Այն կարծեքը, որ իբր VII-րդ դարում Դվինում կրոնական գործիչները ժողով են անցկացրել, որին մասնակցել են նաև Իրավանից  եկած երկու հոգի,  չի համապատասխանում իրականությանը: Դա հորինել են, որպեսզի ապացուցեն, Իրավանի հնագույն հայկական քաղաք լինելը: Հայոց պատմությունը բոլորովին մտացածին, հորինված  պատմություն է: Ինչ վերաբերում է Էրեբունիին, ապա դա Ուրարտական ժամանակաշրջանում ռազմական ամրոց է եղել: Այնտեղ բանակի մատակարարման համար պահեստներ են  կառուցվել և այնտեղ բնակություն չի եղել: Դա մտածել են, սոսկ Ուրարտական պետությունը հայկական պետություն լինելը հայտարարելու համար: Սակայն հնագիտական պեղումները ցույց են տալիս, որ ոչ Էրեբունին, ոչ էլ Ուրատուն ոչ մի կապ չունեն հայերի ու հայության հետ: Իսկ Իրավանը կառուցվել է, որպես պաշտպանական ամրոց և հետագայում նրա շուրջը քաղաք է ստեղծվել: Դա էլ հենց վերաբերում է Սեֆևիների ժամանակաշրջանին: Մինչ այդ Իրավանը եղել է ադրբեջանցիների բնակված փոքրիկ գյուղ: Հայերը այդ տարածքներն են եկել որպես քրիստոնյա միսիոներներ և տեղի իշխանության համաձայնությամբ ճանապարհի երկարությամբ գնած տարածքներում իրենց հանգստի ու աղոթք կատարելու համար քարվանսարաներ ու եկեղեցիներ են կառուցել:

– Ի՞նչ կարող եք մաղթել 1905.az կայքին:

-Երկար ժամանակ հետևում եմ 1905.azկայքի գործունեությանը: Դուք զբաղվում եք շատ կարևոր հարցով: Սկզբնական շրջանում ձեր գործունեության սիստեմատիկության մեջ   կային որոշ բացթողումներ,  այժմ ամեն ինչ կարգին է: Աշխատեք նույն եռանդով և ուշադիր եղեք պատմական աղբյուրների ուսումնասիրման  ժամանակ:

Գյունդուզ Նասիբով