1903 թ.-Եկեղեցական հողերի՝Ռուսատանի հողի ու գույքի նախարարության իրավասության տակ անցնելու մասին որոշումը վնաս հասցրեց եկեղեցուն ֆինանսավորող քաղաքական կազմակերպությունների նյութական վիճակին և պատճառ դարձավ հայկական ահաբեկչության ընդարձակմանը, հակաթուրքական, հակամահմեդական տրամադրությունների բորբոքվելուն:

29-ը օգոստոսի 1903 թ.-Գյանջայում

2-ը սեպտեմբերի-Կարսում և Բաքվում

12-ը սեպտեմբերի -Շուշայում

14-ը հոկտեմբերի-Թիֆլիսում հայերը խռովություններ են պատրաստել, ահաբեկչական ակտեր են կազմակերպել:

 

1905 թ.-Բաքվում, Իրավանում, Նախչըվանում, Զանգեզուրում, Ղարաբաղում, Գյանջայում, Թիֆլիսում և մյուս վայրերում ապրող ադրբեջանցինրի հանդեպ զինված հարձակումներ են կազմակերպել, որի նպատակն է եղել՝ այդ տարածքերից հանել նրանց և հասնել հայերի թվային գերակշռության:

 

6-ը փետրվարի 1905 թ.-Բաքվում հայ կոմիտեականների կողմից  մեկ ադրբեջանցու սպանելու հետ կապված սկսվող հայ-թուրքական կոտորածները, ինչպես հավակնում են մի շարք հեղինակներ՝ իրագործվել են ոչ թե մի պատահականության արդյունքում, այլ պլանավորված ձևով՝ ողջ Կովկասի հայ մեծահարուստների  ժամանակ առ  ժամանակ հավաքված մի քաղաքում: Հայերը վստահ էին, որ նրանք Բաքվում հայ միլիոնատերերի աջակցությամբ կարող են հասնել իրենց նպատակին՝ ձեռք բերել Բաքվի նավթային հարստությունը և դրանից հետո զենքի ուժով ողջ Անդրկովկասից արտաքսել մահմեդականներին ու հայկական պետություն ստեղծել:

 

6-10-ը փետրվարի-Բաքվում մեծ թափով շարունակվող կոտորածների ժամանակ  թեև երկու կողմից  զոհերի թիվը հասել էր հազարի, հայերի նպատակները չեն իրագործվել և նրանք պարտվել են:

 

21-23-ը փետրվարի-Հայերը կոտորածներ են կազմակերպել նաև Իրավանում

 

5-ը մայիսի, 1905 թ.-Նախչըվանի գավառի Ջեհրի գյուղում երեք մահմեդականի ծանր վիրավորվելու և մայիսի 7-ին  Թունբուլ գյուղում մի հոգու սպանվելու հետևանքով կրկին ուժեղանում է  հակամարտությունը:

 

23-ը մայիսի-Հայերի կողմից Գարսաչայ այգում մահմեդական երիտասարդների վրա հարձակմամբ  սկսվում են կոտորածները:

 

31-ը մայիսի-Թեև Իրավանում կոտորածները դադարեցվում են, հայերը որոշում են հարձակվել շրջակա մահմեդական գյուղերի վրա:  Նույն այդ երեկոյան հայերը հարձակվում են Գըրխբուլաղ գավառի Գյոզեջիկ գյուղի վրա:

 

2-ը հունիսի-Տաս հազարանոց հայկական գունդը հարձակվում է Մանգուս գյուղի վրա: Ավերված 12մահմեդականգյուղերի բնակիչները փախչում են Թեզեքենդ:

3-ը հունիսի-Հայերը հարձակվում են Գյուլլուջե գյուղի վրա: Անզեն բնակիչները փախչում են Թութի, Դամագիրմեզ, Քյամալ գյուղերը: Կոտորածները շարունակվում են 18 օր:

3-ը հունիսի-Ապարանի, Փամբակի և Ալեքսանդրոպոլի հայերը հարձակվում են Էջմիածնի (Ուչքիլսե) գավառի Ուշու գյուղի վրա:

 

8-ը հունիսի-Մահմեդականները լքում են Ուշու գյուղը:

9-ը հունիսի-Հայերը ավերում են Փաեսի, Նազրավան, Քիչիկքենդ, Քյոթուկլու, Գոշաբուլագ, Իրքու, Էնգիրսակ, Թաքիյե  գյուղերը:

10-ը հունիսի-Հայերը Էջմիածնում ավերում են 10 գյուղ:

1905-1906 թթ.-Իրավանի նահանգում բնակչության 10 տարվա  բնական աճից 10 հազ. մարդուց ավել ադրբեջանցիներ սպանվել են:

1906 թ.–Գյանջա քաղաքում, Ջավանշիրի ու Ղազախի գավառներում, Թիֆլիսում հայերը կռիվներ սարքելով, սպանել են հազարավոր անմեղ ադբեջանցիների:

1906 թ.-Թիֆլիսում Կովկասի փոխարքա Վորոնցով-Դաշկովի նախաձեռնությամբ հայ-թուրքական կոտորածներին վերջ դնելու նպատակով խաղաղության  կոնֆերանս (մեջլիս ) է անցկացվում: Այդ կոնֆերանսում մահմեդական ներկայացուցիչներ՝ Ահմեդ բեյ Աղաևը, Ալիմարդան բեյ Թոփչիբաշովը, Ադիլ խան Զիյադխանովը և մյուսները մերկացնում են «Դաշնակցության» նպատակները,  վեր են հանում նրա՝ Կովկասում իրագործած կոտորածների, ահաբեկչության կազմակերպիչն ու իրագործողը լինելը, ապացուցում են պետական  պաշտոնական կառույցների այդ կազմակերպության հանդեպ աչք փակելը:

1906 թ. օգոստոս-Հայերը Զանգեզուրի գավառում հողին են հավասարեցրել Հալաջ, Քյարխանա, Ինջեվար, Դաշնով, Չոլլու, Յեմազլի, Սալդաշլի, Մոլլալար, Բաթուման, Օխչու-Սեբեդեկ, Աթգըզ, Փուրդավուդ, Զուրուլ, Ջուման, Իյիլի-Սենալի, Մինենեվուր, Ֆերջան, Գալաբոյնու, Բուչաղիգ և մյուս գյուղերը, ադրբեջանական բնակչության հանդեպ ցեղասպանություն են իրագործել:

1918 թ.-Հայկական զինված զորամիավորումները կողմից Բաքվում ավերվել է 229 բնակավայր:

 

1948-1953 թթ. տեղահանումները

 

27-ը դեկտեմբերի 1947 թ.-ԽՍՀՄ Նախարարների Խորհուրդը «Հայաստանի ԽՍՀ-ից կոլտնտեսականների և մյուս ադրբեջանական բնակչության Ադրբեջանի ԽՍՀ–ի Կուր-Արազի հարթավայրում վերաբնակեցնելու մասին» թիվ 4083  որոշում է ընդունում: Այդ որոշման համաձայն, 1948-1950 թթ. «կամավոր սկզբոնքների հիման վրա» Հայաստանի ԽՍՀ-ում ապրող 100 հազար կոլտնտեսականները և մյուս ադրբեջանական բնակչությունը պետք է վերաբնակեցվեին Ադրբեջանի ԽՍՀ-ի Կուր-Արազի  հարթավայրում:

 2-ը փետրվարի 1948 թ.-Ադրբեջանի ԽՍՀ Նախարարների Խորհրդը համապատասխան որոշում է ընդունում: Այդ որոշման համաձայն, պլանավորվում է՝ 1948 թ. Հայաստանից վերաբնակեցվող 10 հազար մարդու ընդունելն ու տեղավորելը:

10-ը մարտի 1948 թ.-ԽՍՀՄ Նախարարների Խորհուրդը, ի լրացումն 4083 որոշման, «Հայաստանի ԽՍՀ-ից կոլտնտեսականների և մյուս ադրբեջանական բնակչության Ադրբեջանի ԽՍՀ–ի Կուր-Արազի հարթավայրում վերաբնակեցնելու» հետ կապված ընդունում է լրացուցիչ միջոցառումների մասին թիվ 754 որոշումը:

1948 թ. Հայաստանից 6298 ընտանիք (24631 հոգի) վերաբնակեցվել է Ադրբեջանում:

21 սեպտեմբերի 1949 թ.-Հաշվի առնելով իրավիճակի անտանելիությունը,  Ադրբեջանի ԽՍՀ Նախարարների Խորհուրդը դիմում է ԽՍՀՄ Նախարարների Խորհրդին, որպեսզի այդ տարվա համար վերաբակեցման պլանը նվազեցվի մինչև 10 հազար մարդ:

 

1949 թ.-Հայաստանից 12306 ընտանիք (54373 հոգի) է վերաբնակեցվել: Նրանք հիմնականում տեղավորվել են՝ Զարդաբի, Ալի-Բայրամլիի, Քյուրդեմիրի, Գյոյչայի, Միրբեշիրի, Սալյանի, Իմիշլիի, Սաբիրաբադի և Եվլախի շրջաններում:

19-ը սեպտեմբերի 1950 թ.-Հայաստանի ԽՍՀ Գերագույն Խորհրդի հրամանագրով փոխվել են ներքոհիշյալ երկաթուղային կայարանների անունները. Քոլագիրանը-Թումանյան, Համամլուն-Սպիտակ, Օրթաքիլսան-Մայիսյան, Թոմարդաշը-Վարդաքար, Արփաչայը-Ախուրյան, Բուղդաշենը-Բագրավան, Գարագուլան-Գետառ, Ալայազը-Արագած, Բողուդլուն-Արտենի, Գարաբուրունը-Կարմրաշեն, Գամըշլին-Սովետաշեն, Ուլուխանլուն-Մասիս, Իմանշահլին-Մխչյան, Գամարլուն-Արտաշատ, Շիրազլուն-Հայկավան:

1951 թ. սկիզբը-Վերաբնակեցված բնակչության մի մասը ստիպված է լինում վերադառնալ Հայաստան, դատարկված գյուղերը:

19-ը  մարտի 1951 թ.-Դիլիջանի շրջանը միացվում է  Իջևանի, Ազիզբեկովի շրջանը Միկոյանի,  Ալագյազի շրջանը Ապարանի, Գարաբաղլարի շրջանը Վեդիի, Ղուկասյանի շրջանը Ամասիայի շրջանի  հետ:

1951 թ.-Պլանավորվում է Հայաստանից 1500 ընտանիք վերաբնակեցնել Կուր-Արազի հարթավայրում:

1952 թ.-Ադրբեջանի ԽՍՀ նախարարների խորհրդի վերաբնակեցման պլանի մասին ընդունած որոշման մեջ նախատեվում է 1200 տնտեսության վերաբնակեցումը և տարվա վերջին դա իրագործվում է 124,6 տոկոսով:

1953 թ.-Ի. Ստալինի մահվանից հետո վերաբնակեցումը դադարեցվում է և արագացվում է բնկչության ետ վերադառնալու գործընթացը:

1988-1989-թթ. տեղահանումները

19 փետրվարի 1988 թ.-Իրավանում զանգվածային միտինգներ են սկսվում

 

20-ը փետրվարի 1988 թ.-ԼՂԻՄ ժողովրդական պատգամավորների Խորհրդի միայն հայ պատգամավորների մասնակցած արտահերթ նիստը մարզի՝ Ադրբեջանի կազմից հանելով Հայատանի վարչատարածքային բաժանման մեջ ներառելու մասին որոշում է ընդունում:

1988 թ.-Հանրապետության ղեկավարությունը չապահովելով  ադրբեջանցիների անվտանգությունը, նրանց մեջ  վախ ու սարսափ տարածելով, սկսում է Հայաստանց նրանց բռնի տեղահանումը:

25-ը մարտի 1988 թ.-«Ղարաբաղ» կոմիտեի գործունեությունը Հայաստանի ԽՍՀ Սահմանադրությանը  հակասելու պատճառով, հանրապետության Գերագույն Խորհուրդը անօրինական համարելով այդ կոմիտեն, նրա գործունեության դադարեցման մասին որոշում է կայացնում:

15-ը հունիսի 1988թ.-Հայաւտանի ԽՍՀ Գերագույն Խորհուրդը համաձայնություն է տալիս՝ ԼՂԻՄ ժողովրդական պատգամավորների խորհրդի խնդրանքով Լեռնային Ղարաբաղը Հայաստանին կազմում ընդգրկելուն:

15-ը հունիսի 1988 թ-Հայաստանի ԽՍՀ  Գերագույն Խորհրդի նիստը ԼՂԻՄ-ը Հայաստանին միացնելու մասին որոշում ընդունելով՝ դրան համաձայնություն տալու համար դիմել է ԽԱՀՄ Գերագույն Խորհրդին: Ադրբեջանի Հանրապետության Գերագույն Խորհուրդը հունիսի 17-ին այդ ապօրինի որոշումը մերժելուց հետո, Հայաստանում ապրող ադրբեջանցիների վիճակը ավելի է վատանում:

1988 թ. հուլիսի18-ին ԽՍՀՄ Գերագույն Խորհրդի նիստում քննարկելով ԼՂԻՄ-ի վերաբերյալ հարցը, հանրապետությունների միջև սահմանների փոփոխելը անթուլատրելի համարելուց հետո, հայ ազգամոլերը՝ ադրբեջանցիներին Հայաստանից վտարելու համար սկսեցին ամենուրեք միտինգներ կազմակերպել:

 

1988 թ. նոյեմբերի կեսերը– 80 հազարից ավել փախստականներ են գալիս Ադրբեջան

17—նոյեմբերի-Բաքվում «Ազատության» հրապարակում անցկացվող միտինգի ժամանակ Հայաստանում ապրող ադրբեջանցիներին ինքնավարություն տրվելու պահանջով բանաձև է ընդունվում:

27-ը նոյեմբերի-Հայաստանի ԽԱՀ Նախարարների Խորհրդի նախագահի առաջին տեղակալ (հետագայում Հայաստանի ԿԿ-ի ԿԿ-ի առաջին քարտուղար) Վ. Մովսիսյանը գալիս է Վարդենիսի շրջանի Զոդ գյուղը և բնակչությանը՝ գյուղը լքելու համար 3 օր տրվելու մասին հայտարարություն է անում:

 

Մինչև 1-ը դեկտեմբերի 1988 թ.  ղեկավար պաշտոններում աշխատող բոլոր ադրբեջանցիներն ազատվում են զբաղեցրած պաշտոններից

6-ը դեկտեմբերի 1988 թ.-Կարելի է ասել, որ բոլոր ադրբեջանցիները Հայաստանից վտարվելուց հետո, ԽՍՀՄ ԿԿ-ն և ԽՍՀՄ Նախարարների խորհուրդը  «Քաղաքացիների իրենց մշտական բանկավայրերից  բռնի տեղահանման հարցում Ադբեջանի ԽՍՀ-ի և Հայաստանի ԽՍՀ-ի տեղական մարմինների առանձին պաշտոնատար անձանց անթուլատրելի գործողությունների մասին  որոշում է ընդունում:

15-ը դեկտեմբերի 1988 թ.-Հայաստանի ղեկավարությունը իրեն «ապահովագրելով», ադրբեջանցիների Հայաստան վերադառնալուն երաշխավորելու պատրանք ստեղելու նպատակով քննարկելով՝ ԽՍՀՄ ԿԿ-ն և ԽՍՀՄ Նախարարների խորհրդի դեկտեմբերի 6-ի վերոհիշյալ որոշման կատարումը, կուսակցության շարքերից վտարում է 13 ղեկավար անձանց (ավելի ճիշտ  մի պաշտոնից տեղափոխվել են մեկ այլ պաշտոնի), 68 հոգու  տրվում է կուսակցական տույժ:

4-ը հունվարի 1989 թ.-Հայաստանի ղեկավարության «խնդրանքով» Ադրբեջանի ղեկավարությունը երկու հանրապետությունների ԿԿ ԿԿ-ների,  Գերագույն Խորհրդի նախագահությունների և Նախարարների Խորհուրդների  անունից դիմում է փախստականներին՝ իրենց մշտական բնակավայրերը վերադառնալու համար:

1-ի դեկտեմբերի, 1989 թ.-Հայաստանի Գերագույն Խորհուրդը ԼՂԻՄ-ը Հայաստանին միացնելու մասին որոշումներից հետո, ավելի է  ուժեղանում՝ Ինքնավար մարզի տարածքից ադրբեջանցիների ցանկացած ճանապարհով վտարելու գործընթացը:

1988-89 թթ.-Մոսկվայի՝ հայերին հովանավորելու արդյունքում դատարկվում են՝ ներկայիս Հայաստանի տարածքում միայն ադրբեջանցիներ ապրած 170 և 94 խառը բնակավայրեր:

9-ը օգոստոսի 1990 թ.-Ադրբեջանի ՀանրապետությանԳերագույն Խորհուրդը թիվ 05-1-208 նամակով դիմելոամ է ԽՍՀՄ դատախազությանը՝ Հայաստանում ազգային ընդհարումների ժամանակ սպանված ադրբեջանցիների մասին տեղեկատվություն տրամադրելու խնդրանքով:

2-15- դեկտեմբերի-Հայաստանից մշտական բնակավայրեր (այսինքն Ադրբեջան) են վերադարձել 2300–ից ավել հայեր, այդ թվում Բաքու-1100 մարդ, Շեմախի 315, Զագաթալա-110, Շեմքիր՝ 54 մարդ:

9-ը ապրիլի 1991 թ.-Հայաստանի Հանրապետության Գերագույն Խորհրդի հրամանագրով փոխվել են 90 թուրքական ծագում ունեցող բնակավայրերի անունները: