Պատմական վաղեմության առումով հայերի մեծ Հայաստան համարվող իրական հայրենիքը գտնվում է Ռուսաստանի սահմաններից հեռու, ավելի ճիշտ Փոքր Ասիայում: Ինչ վերաբերում է Լեռնային Ղարաբաղում ապրող հայերին, ապա նրանց մի մասը հետապնդումներից ու հարձակումներից փրկվելու համար Ադրբեջանում ապաստան գտած Իրանից և Թուրքիայից ժամանած փախստականներն են:
…Հայ շովինիստները հենվելով իրենց իմպերիալիստական դաշնակիցների ու սև հարյուրակայինների գեներալ Դենիկինի վրա, հույս են դնում Սև ծովից մինչև Միջերկրական ծովը ձգվող տարածքում 7 վիլայեթներն ընդգրկող «Մեծ Հայաստանի» ստեղծման արդեն հանցագործ գաղափարի վերածված երևակայության վրա:
Հայերը «հայկական հարցը» բարձրացնելուց հետո, բոլոր ժամանակներում շատ լավ էին հասկանում՝«Մեծ Հայաստանի» ստեղծման գաղափարի զառանցանք լինելը: Դա շատ պարզ կերպով երևում է նաև՝ 1914-1918 թթ.
Հարավային Կովկասի կրկին Ռուսաստանի վերահսկողության տակ անցնելը տարածաշրջանում փոխեց քաղաքական իրավիճակը: Ռուսական կայսրության՝ նոր հնարավորություններ խաբուսիկ անվան ներքո վերականգնվելը բնութագրվում էր անկախության ատրիբուտների վերացմամբ:
Իրավանքաղաքի, որպեսքաղաքականկենտրոնհայերինտրվելումասինԱդրբեջանիԱզգայինԽորհրդիորոշումը: (29 մայիսի 1918 թ.): ԱնդրկովկասյանՍեյմիցրումիցհետո (26 մայիսի 1918 թ.) Հայոցազգայինխորհուրդը ԹիֆլիսումհայտարարեցՀայաստանի (Արարատ) Հանրապետությանստեղծումը: 1918 թ. մայիսի 29-ինԹիֆլիսումանցկացվեցԱդրբեջանիԱզգայինԽորհրդիժողովը: Ժողովիթիվ 3 արձանագրությանհամաձայն, ՖեթելիխանԽոյսկինխորհրդիանդամներին զեկույցէներկայացրել՝ Ադրբեջանական և ՀայկականդաշնությանտարածքներիսահմաններիհարցիվերաբերյալՀայոցազգայինխորհրդիհետտարվածբանակցություններիարդյունքներիմասին:
Խոյսկինիրզեկույցում՝Հայկականդաշնությանստեղծմանհամար նրանցքաղաքականկենտրոնիանհրաժեշտության, Ալեքսանդրոպոլի (Գյումրի) ԹուրքիայինանցնելուցհետոմիայնԻրավանի՝նմանկենտրոնդառնալումասինտեղեկատվությունիցհետո, նշելէ Իրավանըհայերինզիջելուանհրաժեշտությունը: ԽալիլբեկԽասմամեդովը, ՄամեդՅուսիֆ Ջաֆարովը, ԱքբերաղաՇեյխուլիսլամովը, ՄուհամմեդՄահեռամովըելութունենալովայդհարցիշուրջ, Իրավանըհայերինզիջելըանվանելենպատմականանհրաժեշտություն, անխուսափելիդժբախտություն: Այդհարցիվերաբերյալքվեարկությանարդյունքումխորհրդի 28 անդամներից 16-ըԻրավանըզիջելունկողմէքվեարկել, 1 մարդդեմ, 3 մարդձեռնպահ (նշվումէարձանագրությանմեջ): Այսպիսով, ԱդրբեջանիԱզգայինԽորհուրդըԻրավանըհայերինզիջելումասինորոշումէընդունել: ԱդրբեջանիՀանրապետությանկառավարությանվարչապետ ՖաթալիխանԽոյսկինմայիսի 29-ինարտաքինգործերինախարարՄամեդՀասանՀաջինսկիինգրելէ. «Մենքվերջդրեցինհայերիհետունեցածբոլորվեճերին, նրանքընդունելուենվերջնագիրըևավարտելուենպատերազմը: ՄենքԻրավանըզիջեցինքնրանց»:
ԱզգայինԽորհրդիհուլիսի 1-ինանցկացրածժողովումկրկինանգամվերանայելովայդհարցը, որոշումըբողոքարկվելէ: ԻրավանիցեղողԽորհրդիանդամներըչէինստորագրելայդորոշումը: Ազգայինխորհուրդըորոշելէ՝առանցքննարկելուբողոքարկությունըկցելժողովիարձանագրությանը: Իրավանըհայերինզիջելումասինորոշմանընդունումը, այնհիմնավորելուհամարբերվածբոլորփաստարկներինհակառակ՝դաքաղաքականտեսանկյունիցբացարձակ սխալորոշումէր: ՀայաստանիկառավարությունըԹիֆլիցԻրավանտեղափոխվելուցհետո, ԻրավանումևԱդրբեջանիմյուսպատմականհողերումադրբեջանցիներիհանդեպցեղասպանությունիրագործվեց: Իրավանիադրբեջանցիներըենթարկվեցինդաշնակների (1918-20 թթ.) ևԽորհրդայինիշխանության (1920-91 թթ.) նպատակաուղղվածջարդիուտեղահանմանքաղաքականությանը: Իրավանումավերվեցինադրեջանցիներինպատկանողնյութականև մշակույթի հուշարձանները, իրականացվեցինդրանցհայկականացմանմիջոցառումներ: 1980-ական թթ. վերջերիցսկսած, ադրբեջանցիներըվերջնականապեսվտարավեցին Իրավանքաղաքից:
ԱդրբեջանիԺողովրդականՀանրապետությանհանրագիտարան. Երկուհատորով, 2-րդհատոր, Բաքու, 2005, էջ 56
1918 թ. փետրվարի 23-ին ստեղծվեց Հարավային Կովկասում բարձրագույն պետական օրգան հանդիսացող Անդրկովկասյան Սեյմը: Սակայն Սեյմի կազմում եղող ադրբեջանական, վրացական և հայկական ֆրակցիաների միջև ներքին ու արտաքին քաղաքականության հիմնական հարցերի վերաբերյալ հարաբերություններում հայացքների լուրջ տարբերություն է նկատվում: 1918 թ.
Ղարաբաղի թանգարանները
Հայաստանի զինված ուժերի կողմից օկուպացված ադրբեջանական տարածքներում և հակամարտության գոտում գործել են մեր նյութական մշակութային ժառանգության կրողը հանդիսացող 31 թանգարաններ:
2009 թ. Մոսկվայի «Վոլշեբնի ֆանար» հրատարակչությունում 3000 տպաքանակով տպագրվել է 1993 թվականից այսպես կոչված «Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապտության» արտաքին գործերի նախարարի խորհրդական եղող Արսեն Մելիք-Շահնազարովի հեղինակությամբ՝ «Լեռնային Ղարաբաղ. փաստեր կեղծիքի հանդեպ» (Нагорный Карабах: факты против лжи) գիրքը:
