Ռուսաստանի հովանավորության ներքո ցանկացած  գործեր իրականացնող հայերը, չնայած Կովկասում  որպես եկվոր ժողովուրդ լինելուն, այս հնագույն ու հարուստ տարածաշրջանում հիմնավորվելու, պետություն ստեղծելու համար դիմել են ամեն տեսակ խարդախության, բանսարկության ու խարդավանքի:

1929 թ. սկզբին գրաֆ Պասկևիչ-Էրիվանսկիի կարգադրությամբ կոլեգիական ասեսոր Ի. Շոպենը հայկական նահանգում կամերալ մարդահամար է անցկացրել: Այդ մարդահամարի ձեռագրի տեսքով 20 հատորից բաղկացած արդյունքները տրվել են 1852 թ. հրատարակված՝ «Հայկական նահանգի Ռուսական կայսրության կազմի մեջ մտցնելու ժամանակաշրջանի պատմական հուշարձան» խորագրով աշխատության մեջ: Ըստ Ի. Շոպենի, Հայկական նահանգում եղել է 752 գյուղ: Դրանցից 521-ը Իրավանի գավառում, 179-ը՝ Նախչըվանի գավառում, 52-ը՝ Օրդուբադի շրջանում: Պատերազմի արդյունքում նահանգի տարածքում 359 գյուղ, այդ թվում Իրավանի գավառում 310 գյուղ, Նախչըվանի գավառում 42 գյուղ, Օրդուբադի շրջանում 6 գյուղ ավերվել է, բնակիչները փախստական են դարձել: Ուրեմն ավերված ու քանդված գյուղերի հետ մեկտեղ, Հայկական նահանգում եղել է ընդամենը 111 գյուղ: Ի. Շոպենի հաշվառումների համաձայն, մինչև խանությունների գրավվելը, Հայկական նահանգի տարածքում ապրել է մոտ 23,730 ընտանիք (Իրավանի գավառում 17,000 ընտանիք, Նախչըվանի գավառում 4,600, Օրդուբադի շրջանում 2,130 ընտանիք), միջին հաշվով, յուրաքանչյուր ընտանիքում 5 մարդ հաշվելու դեպքում, դա կազմում է 118,650 մարդ: Մարդահամարի արդյունքներով նահանգում հաշվառման մեջ եղել են 81,749 մահմեդականներ և 25,131 տեղի հայեր: Այդ մարդահամարի դրական կողմն այն է, որ առանձին բնակավայրերում ցույց է տրվում Իրանից և Թուրքիայից վերաբնակեցված հայ ընտանիքների թիվն ու նրանցով բնակեցված բնակավայրերը:

1848 թ. վերացվում է Հայկական նահանգը: Նրա փոխարեն ստեղծված Իրավանի գավառը ներառվում է Վրացա-Իմերեթական նահանգի կազմում: 1849 թ. ստեղծվում է՝ Իրավանի, Ալեքսանդրոպոլի, Նախչըվանի, Օրդուբադի և Նոր Բայազետի գավառներից բաղկացած Իրավանի նահանգը և մինչև 1917 թվականը այդ կառույցը մնում է անփոփոխ:

Վագիֆ Արզումանլի, Նազիմ Մուստաֆա «Պատմության սև էջերը», Բաքու, 1998 թ. էջ 18-24):

Մանուկ Աբեղյան-հայտնի գրականագետ, լեզվաբան, բանասեր, ակադեմիկոս. «…հայ ժողովրդի արմատները որտեղ են, երբ,  ինչպես, որտեղից և ինչ ճանպարհներով են եկել այստեղ… Մենք այդ մասին ստույգ  և պարզ ապացույցներ չունենք»: «Հայ գրականության պատմություն» Երևան, 1975 թ.):

Հայաստանի նախագահ Սերժ Սարգսյանի բոլորովին անմիտ, գիտական ու պատմական փաստերի հետ ոչ մի առնչություն չունեցող հայտարարության մեջ ասվում է, որ Ղարաբաղի բնակչությունը իբր հազարամյակներ ի վեր բաղկացած է եղել «միայն հայերից», իսկ «թուրք-մահմեդական» քոչվոր ցեղերը միայն XVIII-րդ դարի երկրորդ կեսերից են սկսել բնակվել այստեղ:

Ռուսաստանի՝ Իրանից հայերի վերաբնակեցման հիմնական նպատակներից մեկը էր՝ «քրիստոնեականացնել», ավելի ճիշտ «հայկականացնել» Ադրբեջանի գավառները: 19-րդ դարի 30-կան թթ. սկզբներին Անդրկովկասի «վարչական կառուցվածքը» որոշելու համար այդ տարածքներ ժամանած սենատորներ Պ.Ի. Կուտայսովը և Յ. Ի. Մեչնիկովը նույնպես այդ նպատակն էին հետապնդում: Նրանք «այդ երկրի բնակչությանը ուղղափառ կրոնի ճառագայթներով լուսավորելու և կենարար խաչը իսլամական փլատակների վրա բարձրացնելու» համար առաջարկում էին՝ «այդ տարածքների բնակիչներին ստիպել ռուսերեն խոսել, մտածել ու զգալ »:

…Ռուսաստանը 1826 թվականից սկսել է Կովկասը միացնել իր տարածքներին: Այդ ժամանակվա ռուսական փաստաթղթերի համաձայն, Ղարաբաղում ապրել է 90 հազ. մարդ: Այնտեղ կար մեկ մեծ քաղաք և 600 գյուղ ու նրանցից միայն 150-ում են հայեր ապրել: Իսկ 19-րդ դարի վերջերին  տեղի բնակչության մեծ մասին բռնությամբ վտարելուց հետո, հայերը դարձան այդ տարածքի հիմնական բնակիչները: 1828-1830 թթ. ռուսների կողմից այդ հողերում 130 հազարից ավել հայեր վերաբակեցնելու և տեղի բնակիչիների տներն ու հողերը նրանց տրամադրելու հիմնական պատճառն այն էր, որ նրանք գիտեին, որ հայերը աջակցելու են  Ռուսական  կայսրությանը: