Մեր զրուցակիցն է պատմության գծով փիլիսոփայության դոկտոր, Ադրբեջանի Գիտությունների Ազգային ակադեմիայի աշխատակից Գյունթեքին Նաջաֆլին:
-Գյունթեքին խանում, արյան գնով, մեծ տառապանքներով Ղարաբաղը ձեռք բերած ցարական Ռուսաստանի ինչի՞ն էր պետք այնտեղ հայկական պետություն ստեղծելը:
-Այդ քաղաքականությունը սկսվել է 17-րդ դարի վերջերից: Այն ժամանակ Օսմանյան կայսրությունն սկսել էր թուլանալ և նրա տարածքում եղած քրիստոնյաններն սկսեցին գլուխ բարձրացնել: Դարաշրջանի հզոր պետություններ հանդիսացող Ավստրա-Հունգարական պետությունները առաջին անգամ սկսեցին եկեղեցիներին հպատակ միսիոներական կազմակերպություններ ուղարկել Եվրոպա: Հայտնի է, որ 1441 թ. Գարագոյունլույի Ջահան շահի թույլտվությամբ հայկական եկեղեցին Կիլիկիայից բերվել է Ադրբեջանի տարածքը հանդիսացող Ուչքիլիսա: Այդ տարածքը կոչվում էր Վալաշահ և հիմնվել էր պարթևների տիրակալի կողմից: Իսկ հայկական եկեղեցին Եվրոպայից ստացած փողերի հաշվին այդ տարածքներում սկսեց հողեր ձեռք բերել: Այդ ժամանակաշրջանում լարվել էին Սեֆեվի-Օսմանյան հարաբերությունները և եվրոպացիները ուզում էին մեկ թուրքական պետության միջոցով խփել մյուսին: Եվ այդ հարցում որպես գործիք օգտագործում էին տեղի քրիստոնյաներին:
Իսկ 18-րդ դարում Ռուսաստանը աշխուժանում է և Պյոտր 1-ը սկսում է հետաքրքրությոն ցուցաբերել այդ տարածաշրջանի նկատմամբ ու եվրոպացիները հայ եկեղեցական գործիչներին նպատակաուղղում են դեպի ռուսական պետություն: Այդ ժամանակաշրջանում հրապարակ էր նետվել այն կարածեքը, որ այդ գաղափարի հեղինակներից մեկը Կապանի մելիքն է: Օգտվելով օսմանցիների թուլանալուց, ուզում էին այդ տարածքում հայկական պետություն ստեղծել: Այդ առաջարկությունը Պյոտր 1-ին համար որքան էլ ձեռնտու լիներ, այդ ժամանակ մի քանի պետությունների հետ պատերազմի մեջ գտնվելու հետևանքով, նա չէր կարող հարաբերությունները խզել օսմանյան կայսրության հետ: Պյոտր 1-ը 1724 թ. նոյեմբերի 24-ի հրամանագրով Մատյուշկինին հանձնարարել էր հայերի Կասպի մերձակա տարածքներում վերաբակեցնելը: Իսկ դա իրականացվում էր օսմանցիներից գաղտնի: Պյոտր 1-ինի մահից հետո այդ միջոցառումները ժամանակավորապես դադարեցվեցին: Իսկ Եկատերինա 2-ի օրոք կրկին արդիականացան Հարավային Կովկասը զավթելու, դեպի տաք ծովեր, Հնդկաստան ճանապարհ բացելու գաղափարները: Այդ նպատակով Ստամբուլը նվաճելու համար կրկին գործի դրվեց հայկական խաղաքարտը: Այդ ժամանակաշրջանում էլ ուժեղացան հայերի գաղափարները: Մոսկվայում, Սանկտ-Պետերբուրգում ապրող ունևոր հայերի նախագծերը ներկայացվեցին Եկատերինա 2-րդին: Այդ նախագծերում նշված էին զավթելու համար նախատեսված տարածքներն ու նրանց անունները: Դրանք էին Ալբանական թագավորությունը, Արարտի գավառը, Արևելյան Անատոլիան: Այդ տարածքները ներառում էին պատմական Ադրբեջանի քաղաքները և ձգվում էին մինչև հարավային Ադրբեջան, Արևելյան Անատոլիա: Այնտեղ նախատեսվում էր քրիստոնեական պետության ստեղծումը և Եկատերինա 2-րդը աջակցում էր այդ գաղափարին: 1782 թ. որպես այդ քաղաքականության բաղացուցիչ մաս, զավթվեց Ղրիմը: Այդ դեպքը ավելի գրգռեց Ռուսաստանի ախորժակը: 1783 թ. Գեորգիևսկի տրակտատով Արևելյան Վրասատանը ընդգրկվեց Ռուսաստանի պրոտեկտորատի կազմում: Ռուսաստաը իր զորքերը տեղակայեց Հայավային Կովկասում:
-Իսկ որո՞նք են հայերի Իրավանում և Ղարաբաղում վերաբնակեցնելուն ազդակ հաղորդող գործոնները:
-Հայերին Ուչքիլսայում վերաբնակեցնելուց հետո, փողով գնում էին շրջակա գյուղերը, այնտեղ նույնպես հայեր էին վերաբնակեցնում: Օսմանցիների և Սեֆեվիների միջև մղվող պատերազմի ժամանակ օսմանցիները մտնելով Ադրբեջանի տարածքները, այնտեղի շիա բնակչությունը չցանկանալով հպատակվել նրանց, լքեցին իրենց բնակավայրերը՝ Ղարաբաղն ու Իրավանը: Օսմանյան աղբյուրներում նույնպես նշվում է, որ օսմանցիների հետ եկած քիստոնյաները հպատակներին փող էին տալիս և գնում էին այդ տարածքները: Այսպիսով հայերի առաջին վերաբնակեցումները տեղի ունեցան հենց Օսմանցիների և Սեֆեվիների միջև մղվող պատերազմի ժամանակ: Սակայն Ադրբեջանի տարածքներում հայերի լայնամասշտաբ վերաբնակեցումը կապված է 1828 թ. Թուրքմենչայի և 1829 թ. Էդիրնեյի պայմանգրերի հետ: Թուրքմենչայի պայմանագրի 15-րդ և Էդիրնեյի պայմանգրերի 12-րդ կետերի համաձայն՝ հայերը զանգվածաբար վերաբնակեցվեցին Ադրբեջանի օկուպացված տարածքներում: Պրոֆեսոր Քերիմ Շուքյուրովը արել է հետևյալ արտահայտությունը. «Թուրքմենչայի պայմանագիրը հայերին փրկեց որպես ազգ»: Օսմանյան արխիվներից ձեռք բերած փաստաթղթերում նույնպես նշվում է այդ երկրներից մեծ թվով հայերի մեր հողերում վերաբնակեցնելու մասին: Բոլոր այդ փաստաթղթերը ապացուցում են, որ փոխաբերական իմաստով ասած՝ հայերը Ադրբեջանի տարածքներ են եկել «երեկ»:
Հայտնի է, որ Նադիր շահի սպանվելուց հետո, Ադրբեջանի տարածքում ստեղծվեցին փոքր ֆեոդալական խանություններ: Դրանցից ամենահզորներից մեկը Ղարաբաղի խանությունն էր, որն ստեղծվել էր նախկին Գյանջա-Ղարաբաղ բեկլարբեկության տարածքում: Ղարաբաղի տարածքում հնուց ի վեր կար մեկ Ալբանական մելիքություն՝ Հասան-Ջալալյանի որդիների Խաչընի մելիքությունը: Թեև նրանք ճանաչել էին հայ-գրիգորյանական եկեղեցին, սակայն պահպանում էին ալբանական պատկանելիությունը: Եկատերինա 2-րդին գրած նամակում ևս խոստովանում էին իրենց ալբան լինելը: Իսկ հետագայում տարբեր շրջաններից մյուս մելիքները եկել են Ղարաբաղի տարածքը: Միրզա Ադիգյոզալ բեկի, Միրզա Ջամալ Ջավանշիրի «Ղարաբաղնամե»-ներում ասվում է նրանց որ տարածաշրջաններից գալու մասին: Նադիր շահը այդ 5 մելիքությունները հպատակեցրել էր ոչ թե Ղարաբաղի բեկլարբեկությանը, այլ անմիջականորեն իրեն: Ղարաբաղի խանության ստեղծվելու ժամանակ Փանահալի խանը առաջին հերթին վերջ դրեց նրանց անջատողականությանն ու կամայականություններին: Իսկ Իբրահիմխալիլ խանի ղարաբաղյան տիրակալության ժամանակաշրջանը համընկնում է Հարավային Կովկասում Ռուսաստանի դիրքերի ուժեղացման տարիների հետ: Գեորգիևսկի տրակտատից ոգևորված մելիքները նորից սկսում են զբաղվել անջատողականությամբ: Այդ մելիքները միանալով ռուսական զորքերի հետ, խաչակրաց արշավանքների են պատրաստվում Ղարաբաղի վրա: Այդ ուժերը իրենց մեջ միավորում էին Իրակլի 2-րդին, ռուսական ցարական զորքերին և Ղարաբաղի երկու մելիքներին: Սակայն 1787 թ. Ռուս-թուրքական պատերազմների սկսվելու հետևանքով ռուսական զորքերը հետ կանչվեցին և խաչակրաց արշավանքը չհաջողվեց: Իբրահիմխալիլ խանը չէր կարողանում իր հոր՝ Փանահալի խանի պես ճկուն քաղաքականություն վարել: Փանահալի խանին հաջողվել էր միավորել խանությունը և աչք բացելու հնարավորություն չէր տալիս մելիքներին: Իբրահիմ խանի օրոք Եկատերինա 2-րդի պալատում Ղարաբաղի հետ կապված պլաններ էին պատրաստվում և Գ. Պոտյոմկինի ղեկավարությամբ նախատեսվում էր Ղարաբաղում իշխանությունը վերցնել Իբրահիմ խանի ձեռքից ու հանձնել մելիքներին: Սակայն մելիքների գեներալ Պոտյոմկինին հղած նամակն ընկնում է Իբրահիմխալիլ խանի ձեռքը: Դավաճան մելիքներին դիմակազերծ անող խանը նրանց բռնում է ու նետում է Շուշայի բանտը: Հետո նա սկսում է ամրացնել Շուշան: Ռուսատանի կողմից Ղարաբաղը ձեռք բերելու դեպքում, իշխանությունը մելիքներին հանձնելու մասին իրազեկ եղող Իբրահիմխալիլ խանը մանևր է անում: Պոտյոմկինի միջոցով Եկատերինա 2-ին նամակ հղող խանը հայտնում է նրա պրոտեկտորատն ընդունելուն պատրաստ լինելու մասին: Խանի այդ նամակը փրկում է նրան: Ղարաբաղի վրա հարձակումը հետաձգվում է: 1805 թ. Իբրահիմխալիլ խանը իշխանությունը ձեռքում պահելու համար Ռուսատանի հետ ստորագրում է Քյուրեքչայի պայմանագիրը, որի համաձայն, նա ներքին քաղաքականության հարցում անկախ է, սակայն արտաքին քաղաքականությունը վստահում է Ռուսաստանին: Հայ կեղծարարները, հայտնում են, որ իբր այդ պայմանագիրը կնքվել է Ռուսաստանի և մելիքների միջև: Այնինչ, այնտեղ անգամ չի նշվում մելիքների մասին և դա միայն Իբրահիմխալիլ խանի հետ ստորագրված պայմանագիր է: Չնայած պայմանագրի կամավոր հիմունքներով կնքված լինելուն, հետագայում Ռուսաստանի կողմից վերացվեցին Ադրբեջանի խանությունները: Իսկ Ղարաբաղում Ռուսաստանի պարետային կառավարման ձև ստեղծվեց: Ավելի վաղ կնքված պայմանագրերով Իրավանում և Վրաստանում ադրբեջանցիներ ապրող տարածքներում բնակեցված հայերը, Թուրքմենչայի պայմանագրից հետո, ավելի շատ վերաբնակեցվում են Ղարաբաղում: Հենց 1978 թվականի Մարգուշևանում հայերի կողմից հուշարձանը կանգնեցվել է նրանց վերաբնակեցման 150-ամյակի պատվին:
-Իսկ մելիքների հայկականացվելը կապված էր Ռուսստանի քաղաքականությա՞ն, թե կրոնի հետ:
-Մելիքները ալբաններ էին և որպես ալբաններ, ներկայացնում էին տարբեր ցեղերի: Կային թե թուրքական ծագում ունեցողներ և թե կովկաւյան ծագում ունեցողներ: Ադրբեջանի տարածքներում իսլամի տարածման ընթացքում իսլամական կրոնն ընդունած ալբանները հետագայում տարալուծվեցին ադրբեջանական ժողովրդի ձևավորման ու էթնոգենեզի մեջ: Իսկ իրենց քրիստոնեական պատկանելիությունը պահպանած մասը Օսմանցիների և Սեֆեվիների միջև մղվող պատերազմի արդյունքում այստեղ վերաբնակեցված հայերի հետ հարաբերությունների արդյունքում ասիմիլյացիայի ենթարկվեցին ու կորցրեցինն իրենց լեզուն, ընդունեցին գրիգոյանական կրոնը: Արխիվում նրանց նամակները գրված են հայերեն լեզվով: Սակայն կա նաև մեկ այլ հարց, այդ նամակները նրանց անունից գրվում էին հայերի կողմից: Իսրայել Օրին Գաֆան մելիքի որդին էր: Մելիքների ժողով անցկացնելով, նա Ռուսաստանից օգնություն խնդրելու, այստեղ պետություն ատեղծելու, ալբանական թագավորության վերականգնման մասին խոստումներ է տալիս: Նա նրանց ստորագրել էր տալիս մաքուր թերթիկները և այնտեղ գրում էր իր ցանկացածը: Այսինքն նրանք հենց սկզբից բռնել էին խարդախության ճանապարհը: Փոքրամասնություն կազմող ալբանական բնակչությունը աստիճանաբար ընդունեց գրիգորյանական կրոնը: Նրանք հարաբերությունների մեջ մտնելով հայերի հետ, ամուսնանլով նրանց հետ, ասիմիլյացիայի ենթարկվեցին: Մինչդեռ Պյոտր 1-ին, Եկատերինա 2-ին գրած նամակներում ընդգծում էին իրենց ոչ թե հայ, այլ ալբան լինելը: Իսկ Աղվանից կաթողիկոսության վերացվելու և նրանց հայկական եկեղեցուն հպատակեցնելը ռուսների քաղաքականություն էր: Իրականում այդ եկեղեցինեը լրիվ կերպով տարբերվում էին միմյանցից: Ալբաններն ունեին իրենց գրերը: Դժբախտաբար այդ գրերի հիմնական մասը՝ Մինգեչևիրի ՀԷԿ-ի ստեղծման ժամանակ մնացին ջրի տակ: Իմ ունեցած տեղեկությունների համաձայն, այդ նախագծի հեղինակը եղել է մի հայ: Իսկ այդ նախագիծը ծառայել է ալբանական մշակույթի ոչնչացմանը:
– Ռուսաստանը ինչո՞ էր շահագրգռված Ղարաբաղում հայկական պետություն ստեղծելու մեջ:
-Պետք է նշեմ, որ Ռուսաստանը շահագրգռված էր ոչ միայն Ղարաբաղում հայկական պետություն ստեղծելու հարցում: Ռուսաստանի 20-րդ դարի սկզբներում արտաքին գործերի նախարար եղած Միլյուկովը ասում էր. «Հայաստանը մեզ պետք է առանց հայերի»: Եթե Ռուսաստանը կարողանար ոչնչացնել Օսմայան կայսրությունը, ապա պատմության մեջ երբեք հայկական պետություն չէր լինի: Եկատերինա 2-րդն ասել էր, որ Ռուսաստանը իրավունք ունի Կոնստանտինոպոլի (Ստամբուլ) նկատմամբ և այն պետք է լինի ռուսական քաղաք: Օսմանցիների դիմադրությունը հաղթահարել չկարողացող Ռուսաստանի համար հարկավոր էր երկու մահմեդական պետությունների միջև բուֆերային գոտի ստեղծել, որպեսզի ցանկացած ժամանակ այնտեղից օգտվել, որպես ռազմական պլացդարմ: Սակայն հայերը ունեին իրենց «Մեծ Հայաստանի» երազանքը: Հայերն ուզում էր Հարավային Կովկասում, Իրանական Ադրբեջանում, Արելյան Անատոլիայում ադրբեջանցիներ ապրող բոլոր տարածքներում դաժան ցեղասպանություն և կոտորածներ կազմակերպելով, ահ ու սարսափ տարածել բնակչության շրջանում, վտարել նրանց և զավթել այդ տարածքները: Առաջին աշխարհամարտի ժամանակ մեծ պետությունները այդ հարցում աջակցում էին հայերին: Ուզում եմ նշել, որ հայերի այդ հավակնությունները շատ մեծ էին և չէին սահմանափակվում միայն Ղարաբաղով: Ռուսաստանի աջակցությամբ ադրբեջանցիներից պոկած առաջին տարածքը Իրավանն էր: Սակայն այնտեղ հնարավոր չեղավ ստեղծել հայկական պետություն: Թեև սկզբում ստեղվեց «հայկական նահանգ», սակայն հետագայում այն վերացվեց: Իսկ 1918թ. Բաթումիի կոնֆերանսում մեծ պետությունների պահանջով Իրավան քաղաքը զիջեցին հայերին: 1918 թ. մեր տարածքների հաշվին ստեղվեց Արարատի Հանրապետությունը: 1922 թ. ամռանը Ռուսաստանի կողմից մեր մյուս տարածքը՝ Զանգեզուրը տրվեց Հայաստանին: Զանգեզուրի, Օրդուբադի հողերի հաշվին դրանից հետո ստեղծվեց Մեղրիի շրջանը, իսկ հերթական փուլը դարձավ Ղարաբաղը:
-Վերջին ժամանակներում հայերը աղմուկ աղաղակով Ղարաբաղի տարածքում հնագիտական պեղումներ են կատարում և հայտարարում են իբր այնտեղ Տիգրանակերտ քաղաքի հայտնաբերման մասին: Դա հնարավո՞ր է արդյոք:
Հնարավոր չէ: Նախ Տիգրանակերտի գտվելու վայրը հայտնի է: Թե ռուս և թե աշխարհի բոլոր գիտնականները ապացուցում են, որ Տիգրանակերտը գտնվում է Տիգրիս ու Եփրատ գետերի ափին և նրա Աղդամի տարածքում գտնվելը սոսկ հայերի հերթական կեղծիքն է:
-Գյունթեքին խանում, ինչիսի խորհուրդներ կարող եք տալ 1905.az կայքին:
-Ես կողմ եմ նման կայքերի ստեղծմանը: Ամենից առաջ պետք է մեր երիտասարդների լայն շրջաններին հասցնել մեր պատմությունը: Պատմաբան կարող եք չլինել, սակայն պետք է իմանալ մեր պատմությունը: Հիշում եմ Յագուբ Մահմուդովի մի խոսքը. «Իր պատմությունը չիմացողը նման է անհայր երեխայի»: Պատմության մութ անկյուններին լույս սփռելու համար ողջունում եմ ձեր գործունեությունը:
Գունդուզ Նասիբով
