Սոլմազ Ռուստամովա Թոհիդի- Ադրբեջանի Գիտությունների Ազգային ակադեմիայի Զ..Մ. Բունյադովի անվան Արևելագիտության Ինստիտուտի ավագ գիտաշխատող, պատմական գիտությունների դոկտոր, պրոֆեսոր: 1918 թ. ցեղասպանության հետ կապված՝ «Բաքու. 1918 թ. մարտ. Ադրբեջանական կոտորածները փաստաթղթերում», «Գուբա. 1918 թ. մարտ-ապրիլ. Մուսուլմանական կոտորածները փաստաթղթերում» և այլ գրքերի, «1918թ. Ադրբեջանական կոտորածները լուսանկարներում ու փաստաթղթերում» ֆոոալբոմի հեղինակն է:
-Որո՞նք են 1918 թ. ցեղասպանության իրագործման հիմնական պատճառները»:
Չնայած Առաջին Աշխարհամարտի տարիներին Կովկասյան ճակատում հայկական զինված ստորաբաժանումների ռուսական զորքերին ցուցաբերած «ակտիվ օգնությանը», ինչպես նաև Թուրքիայի ու Հարավային Կովկասի տարածքներում խաղաղ բնակչության հանդեպ անկախ, առավել ակտիվ ելույթներին, հայ-ռուսական միությունը ծանր կորուստներից ու արյունալի ողբերգությունից բացի, ոչինչ չտվեց ոչ ռուսական պետությանը, ոչ Թուրքիային և Հարավային Կովկասի ժողովուրդնրին, այդ թվում նաև հայերին: 1917 թ. ռուսական կայսրության անկումից հետո, Հարավային Կովկասի պատմության մեջ սկսվեց ավելի լայն մասշտաբի հակամարտությունների և պատերազմների, իրավմամբ մեծ պատմական ցնցումներով բնութագրվող նոր ժամանակաշրջան: Համաշխարհային պատերազմի սկսվելուց հետո անցած երեք տարիների ընթացքում, հայերը թեև չկարողացան հասնել Ռուսաստանի կողմից անմիջականորեն իրենց ինքնավարության ճանաչմանը, սակայն այդ հարցում հասան արևմտյան քաղաքագետների և հասարակության կարծիքը իրենց օգտին արդյունավետ ձևավորելուն: Իսկ դա հետագա տարիներին կարևոր դեր էր խաղալու եթե ոչ Թուրքիայում, ապա Հարավային Կովկասում հարևանների հողերի հաշվին իրենց պետության ստեղծման համար: Սակայն պատերազմը դեռ շարունակվում էր և թեև հայ ազգամոլները դեռ չէին հրաժարվել Թուրքիայի լայն տարածքներում «Մեծ Հայաստան» ստեղծելու հույսերից, արդեն գիտակցում էին, որ ստեղծված իրադրության մեջ բավականին դժվարացել էր այդ պլանների իրագործումը: Այդ պահը նրանց ստիպեց իրենց գործունեությունը փոխադրել Հարավային Կովկաս՝ այդ նպատակը իրականացնելու համար ավելի ձեռնտու պայմաններ ունեցող տարածաշրջան: Այսպես, մինչև 1918 թ. մարտը հայերը կարողացել էին իրագործել իրենց հիմնական նպատակներից մեկը՝ դեռևս գոյություն չունեցող պետության համար Հարավային Կովկասի հարավ-արևմուտքում՝ Կարսում, Իրավանի նահանգում, Զանգեզուրում, Գյոյչայում, Յելիզավետպոլի նահանգի մի շարք գավառներում և Ղարաբաղում խաղաղ բնակչության՝ ադրբեջանցիներին նեղելու, բռնի ուժով վտարելու և զանգվածային կարգով կոտորելու միջոցով մեծ տարածքները մաքրել տեղի բնակիչներից: 1917 թ. Ռուսաստանում բոլշևիկյան հեղաշրջումից հետո հայկական և վրացական զորամասերի Կովկասյան ճակատից խուճապահար ու անկանոն նահանջելու արդյունքում, մինչ այդ միշտ թուրքական հողերում ապրած կամ թե ռուսական բանակի կողմից նվաճված թուրքական գավառներում ժամանակավոր բնակեցված հարյուր հազարավոր հայ բնակչությունը կրկին դիմեց դեպի Կովկաս: «Դաշնակցության» զինված ջոկատների ղեկավարած և ճակատից փախած հազարավոր հայ զինվորների կողմից աջակցվող զայրացած, անհուսալի վիճակի հասցված հայ բնակչության մեծ զանգվածը հարձակվելով տեղի, խաղաղ, անզեն մահմեդական բնակչության վրա, շատ կարճ ժամանակամիջոցում նրան վտարեց իր վաղեմի հողերից: Օրինակ. մինչև 1918 թ. մարտը միայն Իրավանի նահանգի 199 գյուղերը թալանվելու արդյունքում, տեղի ադրբեջանցիները ստիպված լքել էին իրենց բնակավայրերը: Վերը նշված նահանգներում, գավառներում ու գյուղերում զինված հայկական ջոկատերը, ինչպես նաև իրենց ողջ դժբախտության համար թուրքերին ու ադրբեջանցիներին մեղադրող և դրա համար ամեն ինչի պատրաստ հայ փախստականների առկայությունը բավականին դյուրացրել էր՝ ադրբեջանցիների բնակեցված տարածքների մաքրման համար հայ ազգամոլների պլանների իրագործումը: Այդ առումով, վճռականորեն կարելի է ասել, որ ապագա հայ ազգայնամոլության տարածքային հիմքը դրվել է հենց այդ ժամանակաշրջանում: 1918 թ. մարտի 29-ին շուրջ 50 Ադրբեջանի զինծառայողներին զինաթափելով, բոլշևիկներն ու դաշնակները ադրբեջանցիներին հրահրեցին պատասխան միջոցներ ձեռնարկելու: Ստեղծված դիմակայությունը պատրվակ բռնող միացյալ զինված ուժերը՝ դաշնակ սպաների գլխավորած, 70 տոկոսը հայ ճակատայիններից բաղկացած, Բաքվի սովետի 6 հազարանոց Կարմիր բանակը և «Դաշնակցության» 3-4-հազարանոց զորամասերը սկսեցին կոտորել Բաքվի խաղաղ ադրբեջանցի բնակչությանը: Միայն մեկ շաբաթվա ընթացքում սպանվեց 12 հազարից ավել մարդ, անզեն թուրք-մահմեդական բնակչությունը: Հենց այդ օրերին հրդեհի մատնվեց Շամախի քաղաքը և նրա մերձակա գյուղերը: Ավելի ուշ հերթը հասավ Գուբային, Քյուրդեմիրին ու Լենքորանին:
-Ի՞նչ կարող եք ասել զոհերի ճշգրիտ թվի մասին:
-Իմ կարծիքով, դրա համար լավագույն աղբյուրը է հանդիսաում Արտակարգ Հետազոտությունների Հանձնաժողովի արձանագրությունները: ԱՀՀ-ի այդ փաստաթղթերի համաձայն, միայն Բաքվում 11 հազ. մարդ է սպանվել: 1918 թ. կոտորածների հետ կապված իմ գրքերում ցույց են տրված այդ թվերը, ինչպես նաև հասցված նյութական վնասը: Մեր որոշ հետազոտություններում ցույց են տրված ոչ ճշգրիտ թվեր: Օրինակ, Գուբայում 167 գյուղ է ավերվել, սակայն մի շարք գրքերում նշվում է 122, կամ թե Շամախիում նշվում է 7 հազար սպանվածների մասին, այնինչ միայն Շամախի քաղաքում սպանվել է 8-10 հազ. մարդ, իսկ նրա 110 գյուղերում՝ 10,341 մարդ: Ինչպես տեսնում եք, Շամախիում հայ զինյալների կողմից սպանվել է շուրջ 18-20 հազ. մարդ: Այսպիսով, կարող ենք ասել, որ այդ իրադարձությունների ժամանակ սպանվել է շուրջ 50 հազ. ադրբեջանցի: Վերջերս Ֆրանսիայի արխիվներում Գյոյչայի և Ջավադի գավառների վերաբերյալ փաստաթղթեր եմ հայտնաբերել: Շուտով դրանք նույնպես կպատրաստեմ տպագրության: Իսկ Զանգեզուրի և Ղարաբաղի հետ կապված փաստաթղթերը դեռ հետազոտվում են: Հաձնաժողովը այդ տարածքներում չի կարողացել աշխատել այնպես, ինչպես Շամախիում: Իսկ տասնյակ հազարավոր մարդիկ մահացել են համաճարակի ժամանակ:
-Իսկ ինչպե՞ս են այդ փաստաթղթերը հայտնվել Ֆրանսիայի արխիվներում:
-Այդ փաստաթղթերն ու լուսանկարները ուղարկել են 1919 թ. Փարիզի խաղաղության կոնֆերանսում մասնակցած Ալիմարդան բեկ Թոփչիբաշովի գլխավորած պատվիրակությանը: Ասում են, որ նրանք մեկնելիս իրենց հետ վերցրել են այդ փաստաթղթերը: Սակայն Ա. Թոփչիբաշովը մեկնել է 1918 թ. վերջերին: Հանձնաժողովը այն ժամանակ դեռ չէր ավարտել իր աշխատանքը և չէր կարող իր հետ վերցնել այդ լուսանկարներն ու փաստաթղերը: Չնայած վարած ծանր կյանքին, Ալիմարդան բեկը չի կորցրել ոչ մի փաստաթուղթ և նրա մահվանից շատ ժամանակ անց այդ փաստաթղթերը ներկայացվել են Ֆրանսիայի գիտական հիմնարկներից մեկի արխիվ:
-Ադրբեջանի Դեմոկրատական Հանրապետությունը Արտակարգ Հետազոտությունների Հանձնաժողովի փաստաթղթերի հիման վրա ընդունե՞լ է արդյոք քաղաքական որոշում:
-Նախ ասեմ, որ այդ հանձնաժողովի նյութերը այսօր մեծ կարևորություն են ներկայացնում: Որովհետև նրանց հավաքվելն ու պահպանելը իրականացվում է պետական մարմինների կողմից: Փաստաթղթերը ունեն ոչ միայն իրավական, այլ նաև պատմական ու քաղաքական կարևորություն: Արտակարգ Հետազոտությունների Հանձնաժողովի ստեղծման մասին որոշումը ընդունվել է 1918 թ. հուլիսի 15-ին: Յոթ հոգուց բաղկացած ԱՀՀ-ի նախագահն էր իրավաբան Ալեքբեր բեկ Խասմամեդովը: Այդ խումբն էլ անմիջականորեն հետազոտություններ կատարելով, փաստաթղթեր է կազմել: Սակայն պետությունը չի հասցրել որևէ քաղաքական որոշում կայացնել: Թեև կառավարությունը ժամանակ չի ունեցել այդ դեպքերին քաղաքական գնահատական տալու, խորհրդային օկուպացման շնորհիվ չկարողացավ տալ քաղաքական գնահատական: Մի շարք հետազոտողներ սխալմամբ գրում են, որ խորհրդային օկուպացման արդյունքում հետազոտական հանձնաժողովի աշխատանքը անավարտ է մնացել: Այնինչ 1919 թ. նոյեմբերի 1-ին հանձնաժողովը ավարտել է իր աշխատանքը: Հանձնաժողովը հայ ազգամոլների կողմից մահմեդական բնակչության զանգվածային կարգով ոչնչացնելն ու մեծ քանակությամբ նյութական վնաս հասցնելը արտահայտող մեծ քանակությամբ նյութեր է հավաքել: Հանձնաժողովը մեկ ու կես տարի աշխատելուց հետո ավարտել է իր աշխատանքը և նրա անդամները վերադարձել են իրենց նախկին աշխատանքին: Իսկ հանձնաժողովի փաստաթղթերը ուղարկվել են դատական մարմիններին:
Մի խոսքով, նախնական նպատակը եղել է՝ ադրբեջանցի բնակչությանը ոչնչացնելու գործում մասնակցած հանցագործներին դատական կարգով տույժի ենթարկելը: 1920 թ. սկզբերին Անկախ պետությունների բարձրագույն խորհուրդը Ադրբեջանի անկախությունը փաստացիորեն ճանաչելու մասին որոշում կայացնելուց հետո, ճնշումների արդյունքում Ադրբեջանի խորհրդարանը փետրվարին ներման մասին օրենք է ընդունել: Այդ օրենքի համաձայն, ազգային ատելության հողի վրա հանցագործություն կատարած բոլոր անձինք ազատվել են հետապնդումից ու պատիժը կրելուց, դադարեցվել են ԱՀՀ-ի վարույթում առկա բոլոր քրեական գործերը: Նույնիսկ պատանդի անվան տակ ազատ արձակված անձանցից ստացված գումարներ են ստեղծվել: Սակայն, մեկ անգամ ևս շեշտում եմ, ԱՀՀ-ի փաստաթղթերը չափազանց կարևոր ու առանձնահատուկ փաստաթղթեր են:
-Դուք շատ եք աշխատել արխիվներում: Կա՞ն արդյոք 1905 թ. ցեղապանության հետ կապված փաստեր:
-Իհարկե կան: Այն էլ չափից ավել շատ: Պարզապես այդ փաստաղթերն սպասում են իրենց հետազոտողներին:
-Սոլմազ խանում, վերջում, որպես այդ ոլորտի հետազոտո, ինչ կարող եք մաղթել 1905.az կայքին:
-Թե 1905 և թե 1918 թ. դեպքերի հետ կապված, որքան շատ կայքեր լինեն, որքան շատ նյութեր լինեն, այնքան ավելի լավ կլինի: Պետք է նշեմ նաև, որ 1905 թվականի դեպքերը դեռ շատ քիչ են հետազոտվել, դրա համար էլ, այդ առումով աջակցում եմ ձեր կայքի գործունեությանը և հաջողություններ եմ մաղթում:
Գյունդուզ Նասիբով
