Selçuklu devletinin gerileme döneminde oluşan bağımsız sultanlıklar sırasıyla, yeni tip devletlerin ortaya çıkmasına nede oldu. Bu devletler Selçuklu sultanların eski köleleri (Memlük) tarafından kuruldular. Aynı devletlerin yöneticileri genellikle Selçukluların veliaht şehzadelerinin (meliklerin) hocaları olurdu ve kendilerine “Atabey” (“baba- hakim”) derlerdi. Azerbaycan Atabeyliği, (1136-1225) Şemseddin İldeniz tarafından kuruldu.

2.Tuğrul’un ölümünün ardından Sultan Mesut, 1136 yılında Atabey İldeniz’i merhum 2.Tuğrul’un dul karısı Mumine Hatun ile evlendirdi ve kendisini merkezi Gence olan Arran’ın Valisi tayin etti. Çok geçmeden İldeniz, Arran emirlerini kendine bağladı ve Sultan Mesut’un ölümünden önce Arran’ın hemen hemen bağımsız hakimi oldu. İldeniz, kısa sürede Şirvan’ı da kendi egemenliğine kattı. Sultan Mesut’un Azerbaycan’da halifesi olan Çavlı’nın ölümünden (1146) sonra İldeniz, çıkan kargaşadan yararlanarak, Nahçıvan vilayetini de kendi topraklarına kattı. İldeniz, başkenti de buraya taşıdı. 1161 yılında Şemseddin İldeniz’in birlikleri Hemedân’ı işgal etti ve İldeniz’in küçük oğulluğu Arslan Şah, Irak sultanlığının tahtına oturdu. Hemedan kenti, başkent yapıldı.

Arslan Şah’ın sultan ilan edilmesinin ardından atabeyi «ulu Atabey» lakabını aldı. Böylece, Şemseddin İldeniz, Irak sultanlığının gerçek başkanı oldu. Bu dönem itibariyle «Atabey» lakabının, “veliaht şehzadenin hocası” olarak anılan ilk anlamı hükümdarın yüksek unvanı olarak değişti. Azerbaycan Atabeyliği, farklı dönemlerde bazı büyük eyalet ve vilayetlerden oluşurdu. Kesin olarak tespit edilmiş sınırları yoktu. Azerbaycan, Arran (Nahçıvan), Irak’ı Acem, Rey ve Hemedan vilayetleri hep bu devletin sınırları içinde yer aldı. Harezmşah Celaleddin’in 1225 yılında Azerbaycan’a seferi sırasında Atabey Özbey’in ölümü üzerine Azerbaycan Atabeyliği’nin varlığı son buldu.

 Kaynak: “Tarihi Azerbaycan Devletleri”, Bakü, 2012, s.102 (Azerice)