Savaş yıllarında mülteci akınları gerek Dörtlü İttifak1 ülkelerinde ve gerekse Antant ülkelerinde meydana çıkmıştır.

 

 

Sovyet tarih yazını söz konusu döneme ait mülteci sorunlarından bahsederken Kafkasya’nın milyonlara varan Müslüman mültecileri konusunda suskunluğunu korumuş, buna karşılık Ermeni mültecilerin sorununa vurgu yapmıştır. Bu yaklaşım söz konusu döneme ait Azerbaycan’ın ve bölgenin tarihine dair tek tarafl ı bir yaklaşımın göstergesidir. 19. Yüzyıl ve 20. Yüzyılın başlarında bölgedeki etnik ve dini değişikliklere ilişkin uzun yıllar sürdürülen çalışmalar, ayrıca “Ermeni sorununun“ incelenmesi böyle bir konuyu ele almamıza neden olmuştur. Öncelikle Birinci Dünya Savaşı sırasında Rusya İmparatorluğunun “Ermeni sorunu“yla ilgili tutumuna değinmekte yarar vardır. Savaşın başlamasının hemen ardından Tüm Ermenilerin Katolikosu V.Georg Kafkasya Genel Valisine “Türkiye Ermenilerinin himayesi ve korunması ve mukadderatlarının sağlam bir şekilde belirlenmesine ilişkin ümitlerinin gerçekleştirilmesi “ konusunda bir mektup yazdı. 2 Eylül 1914 yılında Genel Vali İ.İ.Vorontsov–Daşkov V.Georg’a kendi cemaatini her hangi bir ayaklanmadan çekindirmesi ve Osmanlı ve Rusya arasındaki savaş durumunda yüksek otoritesini kullanması konusunda ricada bulundu.

 

17 Eylül 1914 yılında İmparator II. Nikolay’ın Ermenilere müracaatı yayınlandı. Müracaatta Osmanlı Ermenilerini “Çarın sancağı altında“ bir araya gelmeye çağırıyordu. V.Georg’un Çar II. Nikolay’la görüşmesinden sonra Ermenilerin ümitleri daha da arttı. İmparator, “savaş bitince barış görüşmeleri sonrasında Ermeni sorununun Ermenilerin beklentileri doğrultusunda çözüleceği“ sözünü verdi. 1914 yılı sonbaharında Osmanlı-Rusya ilişkilerinde gerginlik doruğa ulaştı.

 

16 Ekim 1914’de Almanya’nın yakın müttefi ki olan Osmanlı devleti boğazları Rusya’ya kapattı. Bu gelişme Rusya’nın Batı Avrupa ve Orta Doğu pazarlarına ulaşımını engelleyerek ekonomisine büyük darbe vurdu. Buna karşılık olarak 20 Ekim 1914’de Rusya Osmanlı’ya savaş açtı. Savaşın başlangıcında Kafkasya’da yaşanan savaşlar Dörtlü İttifak açısından başarısız oldu. Osmanlı ordusunun Sarıkamış’ta ağır kayıplar vermesiyle Rus ordusu 1915 yılı başlangıcında saldırıları genişleterek Van gölü çevresini işgal etti.

 

Ermeni ayrılıkçı güçleri bu durumdan yararlanarak 29 Kasım 1914’de Van’da oluşturdukları çetelerin yardımıyla Rusya ordusuna yardım ederek, onların Beyazıt’ı ve diğer bölgeleri işgal etmelerine yardımcı oldular. J.Malevil’e göre Rus Kafkas ordusunun Van’a saldırısı sırasında Ermeniler Taşnak Aram ve Varel’in önderliğinde Müslüman ve Türklere karşı kanlı bir katliam uyguladılar. Onlar bölgede “etnik temizlik“ yaparak “Van Devleti“ni ilan ettiler. Batılı bilim adamlarına göre Ermeni silahlı çeteleri Anadolu’da 2 milyondan fazla Müslümanı katletmişlerdir. Elde olan istatistik verilere dayanarak Batılı bilim adamları savaş sonuna doğru Anadolu’nun sadece doğu illerindeki Müslüman mülteci sayısının 1.2 milyon olduğunu belirtmektedirler. Onlardan 130 bini Rusya Kafkayası Müslümanları idi. Fakat bölgedeki Müslüman mülteci sayısına ilişkin kesin rakamlar bugüne kadar bilinmemektedir.

 

Kars bölgesindeki kanlı olaylar Kafkasya’da Azerbaycanlıların yaşadıkları kaza ve eyaletlerde büyük yankı uyandırdı. Bazı kentlerde Kars’taki olayları muhakeme eden toplantılar yapıldı. Kars olayları sırasında yapılan vahşetle ilgili Elizavetapol (Gence) eyaleti Müslümanları toplantısında şehir başkanı Halil Hasmemmedov bilgi verdi. N.Mustafa Birinci Dünya Savaşı döneminde Müslüman hayır cemiyetlerinin belgelerine dayanarak şunu belirtmektedir: Türk ve Müslüman ahaliye karşı sadece Ermeni komitacılar değil, aynı zamanda Rus ordusu da yer almıştır. Kafkaslarda yaşadıkları bölgelerden kaçan mültecilerin yerine Kafkas’daki Rus yönetiminden gelenler iskan edilmiştir. 1915 yılı şubat ayı başlarında Acaristan’daki özgürlük savaşı Rus orduları tarafından kanlı şekilde bastırıldı. T.Sventohovski’ye göre Batum vilayeti genel valisi General Lyahov tarafından uygulanan şiddet sonucunda Çoroh nehri vadisinde 45 bin Acar öldürülmüş, bundan sonra Batum’a yaklaşık 25 bin mülteci yerleştirilmiştir.

 

Bakü ve Dağlı Müslüman hayır kurumlarının tahmini hesaplamalarına göre 1 Nisan – 20 Eylül 1915 tarihine kadar Merkezi Kafkasya’da 74.990 Müslüman Mültecinin kaydı yapılmıştır.

 

Batum vilayetinde durum o kadar ağır idi ki, 29 Mayıs 1915’de Bakanlar Kurulu yeni vergi düzenlemesine gitti. Çar II. Nikolay tarafından onaylanmış bu düzenlemeye göre Batum şehri ve Kintriş beldesi hariç Batum vilayetinde yaşayanlar ek sanayi vergilerinden muaf tutulmuşlardır. Bu düzenleme aynı zamanda Kars vilayetinin Ardahan ve Oltu kazaları için de geçerliydi.

 

20 Nisan 1915 yılında Alaşkert operasyonu sırasında Rus yönetimi Müslüman ahaliyi savaş bölgesinden çıkararak Osmanlıya yerleştirdi. Böylece yüz binlerce insan savaş şartlarında kendi kaderiyle baş başa bırakılmıştır. İlginç olan, Batum vilayeti genel valisi Lyahov binlerle Acarın kanını akıtırken Çoroh vadisi olayları sonrası Bakü Müslüman Hayır Cemiyetine Acar mültecilerin kaydını tutmayı yasaklamıştır. Kısa süre sonra Kafkas’ın Müslüman ahalisini sakinleştirmek için hükümet Kafkas Genel Valiliğinde görev değişiklikleri yaptı. General Lyahov ve Ermenilere sempatisiyle tanınan Genel Vali İ.İ.Vorontsov-Daşkov görevinden alındı. Lyahov’un yerine General Romanski-Romanenko, genel vali görevine ise Grand Dük General-Adyutant Nikolay Nikolayeviç Romanov atandı.

 

1915 yılı sonbaharında Rusya batı eyaletlerini kaybetti. 1915 yılı nisan ayının sonlarına doğru Privislin Bölgesinden 200 bin Alman tehcir edilmiştir. Mülteci sorunuyla karşı karşıya kalan Rusya 30 Ağustos 1915 yılında Devlet Konseyi ve Devlet Duması tarafından sunulan “Mültecilerin İhtiyaçlarının Karşılanmasına“ dair kanunu onayladı. Bu kanun gereği mültecilerin maddi ve manevi sorunlarının çözülmesinden İçişleri Bakanlığı, Mülteci İşlerinden Sorumlu yetkililer, valiler ve şehir başkanları, yerel meclisler, şehir sivil örgütleri ve yerel komiteler sorumlu idi. Ayrıca, yüksek yetkilerle donatılmış “Mülteci İskanı Özel Kurulu“ tesis edilmiştir. Bu kurumun başında İçişleri Bakanı vardı ve görevi gereği Devlet Konseyi ve Devlet Duması karşısında sorumluydu.

 

14 Eylül 1914 yılında II. Nikolay’ın emriyle savaş mültecilerine yardım etmek için “İmparator Yüksek Makamına Bağlı Büyük Knejna Tatyana Nikolayevna Komitesi“ tesis edildi. Ayrıca İmparatoriçe Aleksandra Fedorovna’nın himayesinde “Savaş Mağdurlarına Yardım Komitesi“ oluşturuldu. Birinci Dünya Savaşı mültecilerine değişik dinlere mensup yardım cemiyetleri de yardım ediyorlardı. Şöyle ki, Kafkasya Müslüman mültecilerine geçici yardımlarda bulunmak için birinci Rus devrimi sırasında ünlü Azerbaycanlı işadamı H.Z.Tağıyev tarafından tesis edilmiş Bakı Müslüman Hayır Cemiyeti yoğun çaba sarf etmekteydi.

 

Savaş yıllarında cemiyet Kafkasya’nın değişik şehirlerinde şubelerini açarak, işgal altında bulunan Doğu Anadolu’dan gelmiş Müslüman mültecilere yardımda bulunuyorlardı. Cemiyetin temsilcisi, IV. Devlet Dumasının vekili M.Y.Caferov Kafkasya Müslüman mültecilerine sığınma yeri açılması konusunda kaynak ayrılmasına muvaff ak oldu. Bazı kaynaklara göre Bakü Müslüman Cemiyeti 12 bin öksüz çocuğu ölümden kurtarmıştır.

 

1916 yılı başlarında Rus ordusunun Kafkas cephesinde saldırısı sırasında Küçük Asya’nın doğusunda Ermeni ayrılıkçı güçleri 1915 Van olaylarına benzer yeni kanlı mezalimler yaptılar. Eşkıya çeteleri Kars bölgesinde de çok acımasızca davrandılar. Bu korku ve şiddet Azerbaycan toplumunda büyük yankı uyandırmıştır. Durum o kadar kötüydü ki Rus hükümeti Müslüman halkı sakinleştirmek için Ş.Asadullayev’in başkanı olduğu Bakü Müslüman Hayır Cemiyetine kaynak ayırmak zorunda kalmıştır.

 

Mültecilerin iskanı üzere Özel Kurul 8 Şubat 1916’da “Bakü Müslüman Cemiyetine Müslüman mültecileri için yapılmış giderlerin karşılanması için kaynak ayrılması, ayrıca ilerideki harcamalar için 300.000 Ruble ayrılmasını“ karara bağlamıştır. 1915 yılı eylül ayında İçişleri Bakanı Pleve’nin kararıyla Kafkasya Genel Valiliği cemiyetin hesabına 60.000 Ruble kaynak aktarmıştır. Bu kaynağın kısa sürede 5 kat artırılması Kafkasya’da Müslüman mültecilerin sayısının görülmemiş bir seviyeye ulaştığını açık şekilde göstermektedir.

 

Diğer taraftan, 1915 yılında hazineden Özel Kurula 25 milyon Ruble ayrıldığını dikkate aldığımız zaman ayrılmış kaynağın o dönemde Kafkaslardaki insani felaketle kıyaslanamaz ölçüde olduğunu görmekteyiz.

 

Fakat mültecilerin sorunlarıyla ilgilenen kurumların ayrı ayrı temsilcileri Müslüman Mültecilere yardım etmekten kaçınıyorlardı. Elizavetopol genel valisi G.S. Kovalev Kafkaz cephesi mültecilerinin iskanından sorumlu yetkiliye 12 Şubat 1916’da şöyle talimat vermiştir: “Devlet hazinesinin ayırdığı yardımdan kendilerini Rusların yanında yer aldıklarını beyan etmiş Yezdi Kürtler yararlanabileceklerdir.“ O Kars ve Erzurum vilayetlerinden iltica etmiş mültecilere erzak verilmeyeceğini açıklamıştır. Bu talimatı verdiği zaman genel vali Kafkas cephesi mültecilerinin iskanından sorumlu yetkili Tamamşev’in 15 Mart 1915 tarihli kararına dayanmıştır. 30 Ağustos 1915 tarihli “Mültecilerin İhtiyaçlarının Karşılanmasına“ ilişkin Kanunun 1. bendinde “muharebe bölgesinden polis denetiminde çıkarılmış kişiler mülteci kategorisine ait edilmez“ hükmü yer almıştır. Bu belge Kafkasya’daki Müslüman mültecilerin sorunlarıyla ilgili devlet kurumlarının tutarsız ve hatta önyargılı davrandıklarını ortaya koymaktadır. O dönemde Tüm–Rusya Şehirler Birliğine bağlı olarak Mültecilerin İşleri Üzere Genel Şehir Komisyonu, Mültecilerin İşleri Üzere Kafkasya Komitesi faaliyette idi. Bu kurum İmparatoriçe Aleksandra Fedorovna’nın yüksek himayesinde idi. Ayrıca Kafkasya Çephesi Mültecilerin İskanından sorumlu Yetkili faaliyet gösterirdi. Mültecilerin hareketi ve iskanı konuları onun yetkisinde idi. Tüm bu kurumlar Müslüman mültecilerin sorunlarına kayıtsız kalırken Ermeni mültecilerin iskanı konusuna özellikle dikkat ayırmışlardır. Şöyle ki Elizavetopol genel valisi Erzurum’dan iltica etmiş 160 mültecinin iskan edilmesinin ağır yük olduğunu söylerken 1916 yılı yazında Bakü’de 2412 Ermeni mülteci iskan edilmiş ve sorunlarının giderilmesi için Kafkasya cephesi mültecilerinin iskanından sorumlu yetkili görevlendirilmiştir. 1916 yılı mart ayında Tamamşev’in talimatıyla Ermeni mülteciler için 46.452 Ruble para ayrılmıştır. Oysa aynı mültecilere 1915 yılı aralık ayında 18.340 Ruble ayrılmıştır. Bu dönemde Ermeni mültecilere aynı zamanda Antant devletleri de değişik konularda manevi ve maddi yardımlarda bulunuyorlardı. Ünlü işadamı Rokfeller 1916’da Ermeni mültecilere 200 bin dolar yardımda bulunmuştur. Aynı yılda tesis edilmiş “Fransa-Ermenistan“ Komitesi “bahtsız ve asil Ermeni milletine bağlılığı“ konusunda Katolikos V. Georg’u emin etmiştir. 1916 yılı ilkbahar ve yaz aylarında Müslüman mültecilerin durumu o kadar ağır idi ki, Tamaşev Bakü Müslüman Hayır Cemiyeti yetkilisine yazığı mektupta Kafkasya Genel Valisinin talimatıyla cemiyetin fi nanse edilmesi amacıyla 20 bin Ruble avans ayrıldığını yazmıştır.

 

Böylece, “Mültecilerin İhtiyaçlarının Karşılanmasına“ ilişkin kanun doğrultusunda tesis edilen devlet kurumları Rusya İmparatorluğunun sömürgeci politikasıns uygun çalışmışlardır. Bu kanunda Hıristiyanların himaye edilmesine dair hususlar yer almıştır. Onlara ayrıca Batının birçok temsilcileri, siyasi ve sivil toplum örgütleri yardım etmekteydi. Osmanlı İmparatorluğu Ermenileri savaş döneminde kendi hükümetine karşı “beşinci kol“ görevine soyunarak kendi hükümetine karşı ayaklanmış ve Müslüman ahaliye karşı katliam yapmışlardır. Buna rağmen Ermeni propagandası on yıllardır “Ermeni soykırımı“ yalanı ile Birinci Dünya Savaşı sırasında meydana gelmiş olayları çarpıtmaktadır. Bu yalan bölgede özel çıkarları olan çok sayıda devlet ve çevrelerce desteklenmektedir.

 

KAYNAKÇA

 

1. Arzumanlı Vaqif, Mustafa Nazim. Tarixin qara sәhifәlәri. Deportasiya. Soyqırım. Qaçqınlıq. Bakı, 1998

1а. Газ. “Кавказская копейка“, 26 июля 1916

2. Гаджиев А. Демократические республики юго-западного Кавказа (Карская и Араз-Тюркская республики). Баку, 2004
3. Государственный исторический архив Азербайджанской Республики (далее ГИА АР), ф.1, оп. 1, ф.335, оп.1
4. История Азербайджана по документам и публикациям. Баку,1990
5. Маккарти Дж., Маккарти К. Тюрки и армяне. Руководство по армянскому вопросу (пер. С англ.). Баку, 1996
6. Малевил де Жорж. Армянская трагедия в 1915 году. Баку, 1990
7. Наджафов Б. Лицо врага. Баку, 1993

7а. Нелипович С. Политика оккупационных властей центральных держав в отношении немцев царства Польского 1915-1918 гг. // Немцы России; социально-экономическое и духовное развитие. Москва, 2002

8. Свентоховский Т. Русский Азербайджан // “Хазар“, 1990, №1
9. Сеид-заде Д. Азербайджанские депутаты в Государственной Думе России. Баку, 1991
10. Хронологический указатель к собранию узаконения и распоряжений правительства, издаваемому при правительствующем сенате за первую половину 1915 года (далее СУРП). Петроград, 191611.
11. Файгл Эрик. Правда о терроре. Баку, 2000

 

Dr. Hacer VERDIYEVA

 Tarih Bilimci

 

Dergi “İrs-Miras”, № 3, 2012, s.44-49