Kronoloji

12 Ekim1813 tarihinde Rusya ile İran arasında imzalanan Gülistan Antlaşması gereğince Şemşedil, Loru – Pembek ve Şöreyel eyaletleri, Gence, Karabağ, Şeki, Şirvan, Bakü, Kuba, Derbent, Talış hanlıkları ve Dağıstan Rusya yönetimine geçti.

Ruslar 1827 yılının 26 Haziran tarihinde Nahçıvan şehrini, 20 Eylül’de Serdarabad kalesini, 1 Ekim de ise İrevan (red.Revan) kalesini zaptettiler. İrevan’ın zaptedilmesindeki özel katkılarından dolayı Özel Kafkasya Kolordu Komutanı General İ.F.Paskeviç’e “Kont Erivanski” unvanı verildi.

1827 yılı sonları, 1828 yılı başları Rus birlikleri Güney Azerbaycan’ın Tebriz, Hoy, Urmiya, Salmas ve Erdebil şehirlerini zaptettiler.

10 Şubat 1828 yılında Tebriz-Tahran yolu üzerindeki Türkmençay köyünde imzalanan antlaşma ile 1826-1828 yılları yapılan Rusya-İran savaşı son buldu. Bu antlaşmaya göre İrevan ve Nahçıvan hanlıkları tümüyle Rusya’nın topraklarına katıldı. 20 Mart tarihinde  1.Nikolay bu antlaşmayı onayladı.

21 Mart 1828 yılında Ermeni vilayetinin kurulmasına ilişkin ferman imzalandı. Fermanda şöyle deniyordu: ” İran ile yapılan antlaşma uyarınca İran’dan Rusya’ya bağlanan İrevan ve Nahçıvan hanlıklarını bundan böyle “Ermeni vilayeti” olarak isimlendirmeyi hükmediyor ve yönetimimize alıyoruz. Bu vilayetin yapısı ve yönetim biçimi ile ilgili gerekli kararları yüksek senato zamanında alacaktır.”

1840 yılında Ermeni vilayeti feshedildi. Bunun yerine kurulan İrevan kazası Gürcü-İmereti Guberniyası (idari birim; il) sınırları içine katıldı. 1849 yılında İrevan, Gümrü, Nahcıvan, Ordubad ve Novo Bayazid  /Yeni Bayazıt/ kazalarından oluşan İrevan Guberniyası kuruldu ve 1917 yılına kadar bu yapı değişmez olarak kaldı.

Kasım 1917’de Rusya’da gerçekleşen hükümet darbesi üzerine Rus birliklerinin silah ve mühimmatı Ermeni komutanlarına bırakarak Doğu Anadolu’dan geri çekilmesinin ardından Ermeniler kanlı eylemlerini daha da genişlettiler.

1917 yılında Ermeni generaller, Kafkasya ordusunun bünyesinde ayrıca Ermeni silahlı birliklerinin oluşturulması için Baş komutana defalarca dilekçe sunsalar da,  Savunma Bakanlığı buna izin vermedi.

23 Ekim 1917’de Kars cephesi başkomutanının emri üzerine iki Ermeni piyada tugayı oluşturuldu. Daha sonraları bu tugaylar Ermeni Taşnak hükümet ordusunun temelini teşkil etti.

Şubat 1918’den itibaren Türk birlikleri karşı saldırıya geçerek Ermeni birliklerini Doğu Anadolu’dan temizledi.

1918 yılı Mart ayına kadar Ermeni çeteleri İrevan Guberniyası’nın İrevan kazasında 32, Eçimedzin kazasında 84, Novo – Bayazid kazasında 7 ve Sürmeli kazasında 75 köyü – toplam olarak 198 köyü yerle bir ettiler. Söz konusu kazalarda yaklaşık 135 bin soydaşımız soykırıma tabi tutuldu.

Mayıs 1918’de Kafkasya’da üç bağımsız devlet – Gürcistan, Azerbaycan ve Ermenistan devletleri kurulmuş olsa da  sınırlar kesin olarak tespit edilmemişti.

1918 yılında Ermeni silahlı birlikleri tarafından Bakü Guberniyası’nda 229 yerleşim birimi (Şamahı kazasında 58, Kuba kazasında 112), Gence Guberniyası’nda 272 yerleşim birimi (Zengezur’da 115, Karabağ’da 157 ), İrevan Guberniyasi’nda 211 ( İrevan kazasında 32, Yeni – Bayazit’te 7, Sürmeli’de 75, Eçmiedzin’de 84), Kars vilayetinde 82 yerleşim birimi yerle bir edildi, yüzbinlerce kişi katledildi ve kendi tarihi topraklarından göç etmek zorunda kaldı.

1918 yılı Mayıs ayında ezelden beri Azerbaycan toprakları olan İrevan Guberniyası’nda  Ermenistan devleti kurulduğunda başkentinin hangi şehir olacağı henüz belirlenmemişti.

Azerbaycan hükümeti, ulusal çatışmalara son verilmesi amacıyla 29 Mayıs’ta İrevan şehrinin başkent olarak ilan edilmesi konusunda Ermenilere taviz verdiğini açıkladı.