Respublikamızın Avropa Şurasına üzv olması ərəfəsində AŞPA-nın Siyasi Komitəsi Tövsiyələr Paketi hazırlamışdı. On yeddi bənddən ibarət paket 2000-ci ilin əvvəllərində ölkə ictimaiyyətinə təqdim edildi. AŞPA həmin sənəddə Azərbaycan Respublikasından beş bölmədən ibarət müəyyən öhdəlikləri öz üzərinə götürməyi xahiş etmişdi. Dövlət başçısı, Baş Nazir, Milli Məclisin sədri, aparıcı müxalifət partiyalarının liderləri qısa bir müddət ərzində AŞPA-nın Tövsiyələr Paketini imzaladılar. Bununla da Azərbaycanın sənəddə əks etdirilmiş öhdəlikləri üzərinə götürməyə hazır olduğu təsdiqləndi.

Tövsiyələr Paketinin dördüncü bölməsi insan hüquqlarının təmin edilməsinə həsr edilmişdi. Bu bölmədə hansı öhdəliklər irəli sürülürdü? İnsan hüquqları və əsas azadlıqlarının digər məsələləri ilə bərabər hüquq-müdafiə təşkilatlarının “siyasi məhbus” kimi tanıdıqları məhkumların işinə yenidən baxılması və onların azad edilməsi.

AŞPA-nın tövsiyələrdən ibarət 222 saylı rəyi əsasında Avropa Şurası Nazirlər Komitəsi 9 noyabr 2000-ci il tarixli sessiyasında Azərbaycanın Avropa Şurasına üzv olmağa və bu beynəlxalq təşkilatın Nizamnaməsinə qoşulmağa dəvət edilməsinə dair xüsusi Qətnamə qəbul etdi. 17 yanvar 2001-ci ildə Azərbaycanın Avropa Şurasına tam və bərabərhüquqlu üzv qəbul edilməsi barədə qərar qəbul edildi. 25 yanvar 2001-ci ildə isə Strasburqda Azərbaycanın Avropa Şurasına üzv qəbul edilməsi ilə bağlı rəsmi mərasim keçirildi. Azərbaycanın Avropa Şurasına bərabərhüquqlu üzv qəbul edilməsini ölkəmizin əhalisi yüksək dəyərləndirdi. Bu, dünyəvi, demokratik, hüquqi dövlət quruculuğu, Azərbaycanın dövlət müstəqilliyinin möhkəmləndirilməsi, onun Avropaya inteqrasiyası və beynəlxalq münasibətlər sistemində mövqelərinin əhəmiyyətli dərəcədə gücləndirilməsi istiqamətində mühüm mərhələ idi.

Avropa Şurasına üzv olmaq ərəfəsində Azərbaycanın götürdüyü öhdəliklər sırasında “hüquq-müdafiə təşkilatları tərəfindən “siyasi məhbus” kimi tanınan məhkumların işinə baxılması və onların azad edilməsi məsələsinə baxmaq” daha çox mübahisə doğururdu. Əsas mübahisə predmeti isə əsasən “siyasi məhbus” anlayışının hüquqi təbiəti, ondan irəli gələn subyektiv və qərəzli nəticələrdən, ayrı-seçkili yanaşmadan ibarət idi. Belə ki, Azərbaycanın Avropa Şurasının üzvlüyünə qəbul edildiyi zamana qədər “siyasi məhbus” anlayışı və onun hüquqi təbiəti heç bir beynəlxalq sənəddə, o cümlədən Avropa Şurasının sənədlərində müəyyən edilməmişdi.

“Siyasi məhbus” termininin anlaşıqlı və dəqiq beynəlxalq-hüquqi meyarları yox idi və ona görə də müxtəlif beynəlxalq təşkilatların və yerli QHT-lərin siyasi məhbusların müəyyən edilməsində irəli sürdükləri tələblər ciddi şəkildə fərqlənirdi. Belə ki, bəzi təşkilatlar daha böyük siyahı tərtib etdikləri halda, digər təşkilatların siyahıları qısa olurdu. Bu təşkilatların hər biri həbs edilmiş şəxslərin “siyasi məhbus” kateqoriyasına daxil edilməsində öz xüsusi meyarlarına əsaslanırdılar. Əksər hallarda müxtəlif qurumlar “siyasi məhbus” anlayışına öz korporativ maraqları müstəvisindən baxırdılar. Bu isə praktikada mühakimə edilmiş və ya cinayət məsuliyyətinə cəlb edilmiş şəxslərin “siyasi məhbus” kateqoriyasına aid edilməsində kolliziyaların yaranmasına gətirib çıxarırdı.

Avropa Şurasının Baş Katibi bu kolliziyaların həllinə nail olmaq üçün Stefan Treçel, Evert Alkema və Aleksandr Arabaçiyevdən ibarət müstəqil ekspertlər qrupu yaratdı. Müstəqil ekspertlər qrupuna Ermənistan və Azərbaycanda siyasi məhbusların mövcudluğunu müəyyən etmək üçün meyarlar hazırlamaq tapşırıldı. Qısa müddət ərzində müstəqil ekspertlər qrupu tərəfindən “Ermənistanda və Azərbaycanda siyasi məhbusların olması iddia edilən hallar” adlı məruzə hazırlandı və 16 iyul 2001-ci ildə AŞ Baş Katibinə göndərildi.

Siyasi məhbusların mövcudluğunu müəyyən etmək üçün meyarları özündə əks etdirən həmin məruzə 24 oktyabr 2001-ci ildə Avropa Şurasının sənədi kimi qəbul edildi (SG/Inf (2001) 34).

Avropa Şurasının müstəqil ekspertlər qrupuna qədər “siyasi məhbus” anlayışından ilk dəfə olaraq 1989-1990-cı illərdə BMT-nin Namibiyada, sonradan isə Beynəlxalq Qırmızı Xaç Komitəsinin Cənubi Afrika Respublikasında həyata keçirdiyi missiya zamanı istifadə edilmişdi. Bu missiyalar zamanı professor Karl Aage Nerqaardm hazırladığı və “Nerqaard prinsipləri” adlandırılan meyarlar əsasında müəyyən edilən “siyasi məhbus” anlayışından istifadə edilmişdi. Sonradan Amnesty International təşkilatı da öz meyarları əsasında “siyasi məhbus” anlayışından istifadə etməyə başladı. Lakin “siyasi məhbus” anlayışından istifadə edilməsi ilə bağlı bu nümunələr nə universal, nə də regional səviyyədə qəbul edilmiş beynəlxalq-hüquqi meyarlar deyildi.

Ekspertlər qrupu öz araşdırmaları zamanı siyasi məhbusların mövcud olmasını müəyyən etmək məqsədilə heç bir konseptual yaxınlaşmadan istifadə etməmiş və yeni prinsiplər işləyib hazırlamamışdılar. Müstəqil ekspertlər Amnesty International təşkilatının istifadə etdiyi meyarlara müraciət edərək bildirmişdilər ki, bu təşkilat “siyasi məhbusları” “siyasi motivlərlə cinayət törətmiş şəxslər” kimi müəyyən edir, əslində isə praktikada daha məhdud anlayışdan istifadə etmək olar. Belə ki, “siyasi məhbus” anlayışı “siyasi və dini əqidələrinə görə həbs edilmiş insanlara” şamil edilməlidir (məruzənin 7-ci bəndi). Odur ki, müstəqil ekspertlər öz məruzələrində Amnesty International təşkilatının meyarlarından yan keçmiş, Ermənistanda və Azərbaycanda siyasi məhbusların mövcud olmasını müəyyən etmək üçün 1989-1990-cı illərdə BMT missiyasının Namibiyada və sonradan Beynəlxalq Qırmızı Xaç Komitəsinin (BQXK) Cənubi Afrika Respublikasında istifadə etdikləri “Nerqaard prinsipləri”nə müraciət edib (məruzənin 5-ci bəndi), bu prinsiplər əsasında hazırlanmış meyarları tətbiq etmişdilər.

Ekspertlər məruzələrində bu ölkələrin hökumətlərinin siyasi məhbusların mövcudluğunu qəbul etdiklərini vurğulayırdılar. Professor Nerqaardm tədqiqatları Namibiyada, Cənubi Afrika Respublikasında milli barışıq missiyasının tərkib hissəsi idi. Həmin dövrdə adı çəkilən ölkələrdə cəmiyyətin parçalanması şəraitində milli, irqi zəminli qarşıdurma hökm sürürdü. Azərbaycanda isə vəziyyət bu ölkələrdəki durumdan köklü surətdə fərqli idi. Cəmiyyətdə parçalanma olmaması səbəbindən milli barışıq missiyasına da ehtiyac yox idi. Bununla bərabər, Azərbaycan hökuməti, Namibiya və Cənubi Afrika Respublikası hökumətlərindən fərqli olaraq, ölkədə siyasi məhbusların mövcudluğunu inkar etmişdi. Odur ki, Avropa Şurası ekspertlərinin və professor Nerqaardm missiyaları biri-birindən köklü şəkildə fərqli olub və Avropa Şurasına üzv olan ölkələri Afrika ölkələri ilə müqayisə etmək və həmin meyarları Avropa məkanına, Avropa dövlətlərinə şamil etmək düzgün ola bilməzdi. Beləliklə, müstəqil ekspertlərin təklif etdikləri meyarlar, ümumiyyətlə, Avropa Şurası məkanındakı mövcud reallıqları əks etdirmirdi. Bununla bağlı Avropa Şurası ekspertlərinin hazırladığı məruzənin 24-cü bəndində göstərilir: “Siyasi məhbus məsələsində bu terminin özü belə məhbusların mövcudluğunda ittiham olunan dövlətin daxili işlərinə müdaxilə edilməsini ehtiva edir”.

Daha sonra ekspertlər qeyd edirlər ki, onlardan Ermənistan və Azərbaycanla əlaqədar rəy formalaşdırıb, təqdim etmək xahiş edilib. Odur ki, “ekspertlər mövcud faktlara obyektiv baxdılar və… qiymətləndirici mülahizə irəli sürüb rəy formalaşdırdılar”. Beləliklə, AŞ ekspertlərinin özlərinin etiraf etdiyi kimi, onlar mahiyyət etibarilə sırf siyasi olan tapşırığı hüquqi anlayışlarla əsaslandırmış və bu məqsədə nail olmaq üçün əvvəlcədən mülahizələr irəli sürmüşdülər. Təsəvvür edirsinizmi? Sonradan isə bu mülahizələr əsasında rəy formalaşdırılmışdı. Belə yanaşma heç bir halda obyektiv sayıla bilməzdi.

Bununla belə, müstəqil ekspertlərin “Nerqaard prinsipləri” əsasında hazırladıqları meyarlara əsasən azadlıqdan məhrum edilmiş şəxslər aşağıdakı hallarda “siyasi məhbus” hesab edilməlidirlər (məruzənin 54-cü bəndi):

1. həbs Avropa İnsan Hüquqları Konvensiyasının və onun Protokolları ilə müəyyən edilmiş əsas zəmanətlərdən birinin, xüsusilə fikir, vicdan və din azadlıqları, ifadə və məlumat azad­lığı, toplaşma və birləşmə azadlıqlarının pozulması ilə həyata keçirilmişsə;
2. həbs hər hansı qanun pozuntusu ilə əlaqəsi olmadan sırf siyasi səbəblərə görə həyata keçirilmişsə;
3. həbsin müddəti və ya onun şərtləri siyasi motivlərə görə şəxsin günahkar hesab edildiyi və ya şübhəli bilindiyi hüquq pozuntusuna aydm şəkildə mütənasib deyilsə;
4. şəxs digər şəxslərlə müqayisədə siyasi motivlərə görə ayrı- seçkiliyə yol verərək həbs edilibsə; və ya
5. həbs tamamilə ədalətsiz keçirilmiş məhkəmə prosesləri nəticəsində və hakimiyyət orqanlarının siyasi motivləri ilə əlaqədar olarsa.

Müstəqil ekspertlər siyasi məhbusların mövcudluğunu müəyyən etmək üçün qeyd edilən meyarları təklif etməklə yana­şı, etiraf etmişdilər ki, “siyasi məhbus” anlayışı hədsiz dərəcədə qeyri-müəyyəndir və elə buna görə də ondan müxtəlif, hətta bir-birinə zidd və qabaqcadan formalaşmış məqsədlərlə istifadə edilə bilər. Odur ki, bu anlayış heç bir hüquqi məna kəsb etmir. Təkrar edirəm, bu, müstəqil ekspertlərin etirafı idi. Ekspertlər məruzənin 3-cü bəndində bununla bağlı göstərirdilər: “Si­yasi məhbus” anlayışı formal hüquqi termin deyil. Heç bir beynəlxalq sənəd, heç bir dövlətlərarası və ya qeyri-dövlət təşkilatlarının qərarı ondan aydın tərif verilmiş şəkildə istifadə etmir. Hazırkı tədqiqat göstərir ki, ümumi tərifin verilməsi ağ­labatan dərəcədə təsəvvür edilə bilməz; hər şey tərifin xidmət etməli olduğu funksiyadan asılıdır”. Başqa sözlə, təklif edilən “siyasi məhbus” anlayışı əvvəlcədən müəyyən edilmiş məqsədə xidmət etməlidir, yəni hər hansı bir ekspert istənilən ölkədə siyasi məhbusların mütləq şəkildə mövcud olmasını sübuta yetirmək funksiyasını həyata keçirirsə, o, göstərilən meyarları tətbiq edərək, öz məqsədlərinə nail olacaq. Eyni zamanda, digər bir ekspert isə həmin ölkədə heç bir siyasi məhbusun olmadığı¬nı sübuta yetirmək funksiyasını yerinə yetirirsə, bu ekspert də göstərilən meyarlardan istifadə edərək öz məqsədlərinə nail olacaq. Beləliklə, Avropa Şurası ekspertlərinin təklif etdikləri meyarlar əvvəlcədən müəyyən edilmiş nəticəyə xidmət edir. Odur ki, bu meyarlar əsasında aparılan hər hansı qiymətləndirmə obyektivlikdən çox uzaqdır və hüquqi baxımdan məqbul hesab edilə bilməz.

Müstəqil ekspertlərin məruzəsində ən ziddiyyətli məqamlardan biri siyasi cinayətlər törətmiş şəxslərlə bağlı idi. Onlar göstərirdilər ki, siyasi cinayətlər törədən şəxslər siyasi məhbus hesab edilə bilər. Bunun üçün həmin şəxslərin Avropa İnsan Hüquqları Konvensiyasının tələblərini pozmaqla tutul¬ması və mühakimə edilməsi şərtdir.

Bununla belə, qeyd edilməlidir ki, müstəqil ekspertlərin hazırladıqları meyarlar Ermənistan və Azərbaycanın Avropa Şurasına üzv qəbul edildiyi vaxta qədər hüquq-müdafiə təşkilatlarının “siyasi məhbus” kimi tanıdıqları məhkumlara şamil edilə biləcək meyarlar idi. Bu meyarlar konsensus şəklində qısa müddət ərzində konkret məhbusların işlərinə baxılmasını nəzərdə tuturdu və müvəqqəti xarakter daşıyırdı. Onlar AŞPA-nın plenar iclasında qəbul edilməmişdi və siyasi məhbusların müəyyənləşdirilməsi üçün bütün üzv dövlətlərə şamil edilə biləcək universal meyarlar deyildi.

Avropa Şurasının müstəqil ekspertlərinin məruzəsində diqqəti çəkən məqamlardan biri də sübutetmə vəzifəsinin siyasi məhbusun mövcudluğu güman edilən cavabdeh dövlətin üzərinə qoyulması idi. Ekspertlər məruzənin 46-cı bəndində qeyd edirdilər ki, siyasi məhbusun mövcudluğu güman edilən “cavabdeh dövlət” sözügedən məhbusların Avropa İnsan Hüquqları Konvensiyasına uyğun şəkildə həbs edildiyini sübut edə bilməzsə, həmin şəxslər siyasi məhbus hesab edilməlidir. Lakin sübut etmək vəzifəsinin cavabdehin deyil, iddiaçının üzərinə düşməsi hüququn təməl prinsiplərindən biridir. Müstəqil ekspertlərin yanaşması bu prinsiplə açıq-aşkar ziddiyyət təşkil edir.

Avropa Şurasının müstəqil ekspertlərinin hazırladığı məruzədə diqqəti çəkən məqamlardan daha biri haqqında. Məruzədə cinayət törətmiş insanların “siyasi məhbus” hesab edilməsi üçün onların Avropa İnsan Hüquqları Konvensiyası və onun Protokolları ilə müəyyən edilmiş normalardan biri¬nin pozulması ilə mühakimə edilməsi şərt kimi göstərilir. Bu şərt məruzənin 54-cü bəndində əksini tapmış meyarlardan biri kimi göstərilib. Bununla bağlı, yuxarıda qeyd olunduğu kimi, nə Konvensiyada, nə onun Protokollarında, nə də Avropa Şurasının hər hansı bir sənədində müvafiq müddəa yoxdur. Habelə, Avropa İnsan Hüquqları Məhkəməsi özünün bütün üzv dövlətlər üçün presedent xarakteri daşıyan qərarlarında belə pozuntular ilə mühakimə edilmiş şəxsləri “siyasi məhbus” adlandırmır. Məhkəmə öz fəaliyyətində ümumiyyətlə “siyasi məhbus” anlayışından istifadə etmir. Bu isə, zənnimcə, həmin anlayışın hüquqi təbiətinin qeyri-müəyyənliyi ilə bağlıdır. Belə bir hal isə bir daha bu və ya digər məhkumun Avropa Şurası tərəfindən “siyasi məhbus” kimi qiymətləndirilməsinin heç bir hüquqi mexanizmlərinin olmamasından xəbər verir. Onda belə bir məntiqi sual ortaya çıxır: Avropa Şurası çərçivəsində Avropa İnsan Hüquqları Konvensiyası və onun Protokolları ilə müəyyən edilmiş normalardan birinin pozulması ilə mühakimə edilmiş şəxslərin “siyasi məhbus” hesab edilməsi haqqında qərar qəbul etmək səlahiyyəti bu təşkilatın hansı qu¬rumuna və ya kimə məxsusdur? Bu, adi sual deyil. Belə ki, üzv ölkələrdə həbsdə olan şəxslər milli məhkəmələrin qərarlarına əsasən mühakimə edilmişlər. Milli qanunvericiliyə əsasən, məhkəmələrin qərarlarından narazı və ya hüquqları pozulmuş tərəf yüksək instansiya məhkəmələrinə müraciət edərək, öz pozulmuş hüquqlarının bərpasına nail ola bilər. Bu, mümkün olmadıqda isə müvafiq prosedur qaydalarına riayət edərək, Avropa İnsan Hüquqları Məhkəməsinə müraciət edə bilərlər. Deməli, milli hüquq-məhkəmə sistemi səviyyəsində Avropa İn­san Hüquqları Konvensiyası və onun Protokollarının hər han­sı müddəasının pozulması və ya pozulmaması barədə qərar qəbul etmək Avropa Məhkəməsinin müstəsna yurisdiksiyasına aiddir. Lakin Avropa Şurasının müstəqil ekspertlər qrupunun hazırladığı məruzənin məntiqinə əsasən, bu səlahiyyət müva­fiq ölkə üzrə təyin edilmiş məruzəçiyə verilirdi. Bu da Avropa Şurası Nizamnaməsinin 3-cü maddəsində öz əksini tapmış hü­ququn aliliyi prinsipi ilə kobud ziddiyyət təşkil edir.