Ümumiyyətlə, seçki müşahidəsi vətəndaş cəmiyyəti və müxalif qüvvələri səfərbər etmək və siyasi rejimlərin sabitliyini pozmaq üçün olduqca effektiv bir alətdir. Bu baxımdan ATƏT/DTİHB seçkiləri müşahidəni həyata keçirən qurum olmaqla rejim dəyişikliyini Qərbin əllərində və onun effektiv nəzarətində saxlamaq üçün vasitədir. Bu səbəbdən ATƏT/DTİHB-nin seçki müşahidəsini siyasi iğtişaşlarla əlaqələndirmək yanlış deyil.

ATƏT/DTİHB, ATƏT PA, AŞPA və Avropa Parlamentinin 8 noyabr 2010-cu ildə verdikləri İlkin Faktlar və Nəticələrdən ibarət Bəyanatda deyilir: “Azərbaycan Respublikasında 7 noyabr tarixli Parlament Seçkiləri dinc şərait və bütün müxalifət partiyalarının siyasi prosesdə iştirakı ilə səciyyələnsə də, seçkilərin aparılması ölkənin demokratik inkişafında əhəmiyyətli irəliləyişin əldə edilməsi üçün qənaətbəxş hesab edilməmişdir”.

Üç ildən sonra ATƏT/DTİHB-nin 2013-cü il seçkiləri ilə bağlı verdiyi bəyanatda deyilirdi: “İfadə, toplaşma və birləşmə azadlıqlarına tətbiq edilən məhdudiyyətlər seçki gününə xələl gətirmiş və namizədlərə bərabər şərait təmin edilməmişdir. Namizədlərin və seçicilərin hədələnməsi və məhdudlaşdırıcı mətbuat mühiti təşviqat kampaniyasını pozmuşdur. Seçki günü keçirilən proseslərin hər bir mərhələsində əhəmiyyətli problemlər müşahidə olunmuşdur ki, bunlar da ATƏT qarşısında həqiqi və demokratik seçkilərə dair Azərbaycanın götürdüyü öhdəlikləri tam yerinə yetirməkdə üzləşdiyi çatışmazlıqların ciddi mahiyyətini nümayiş etdirmişdir”.

Ümumiyyətlə, ATƏT/DTİHB tərəfindən Azərbaycanda keçirilən seçkilərin qeyri-obyektiv qiymətləndirilməsi ölkənin müstəqillik əldə etməsindən sonra mütəmadi şəkil alıb. Xüsusilə AŞPA, Avropa Parlamenti və ATƏT PA missiyalarının 2013-cü il prezident seçkilərinin nəticələrinə dair qiymətləndirmələri müsbət olduğu halda, ATƏT/DTİHB missiyasının qiymətləndirməsi qeyri-obyektiv və qərəzli olub. ATƏT/DTIHB 2015-d ildə müxtəlif bəhanələrlə parlament seçkilərini müşahidə etməkdən imtina edib və uğursuz şəkildə əvvəlcədən planlaşdırılmış təxribatlar vasitəsilə parlament seçkilərini legitimsizləşdirməyə çalışıb. Narahatlıq doğuran məqam odur ki, vəzifələrinin icrasında qərəzsiz olmalı olan təşkilat araşdırılmış son 10 ildə özünün Qərbyönümlü və anti-Azərbaycan yazılarını doldurmaq məqsədilə Azərbaycanda keçirilən seçkilər barədə reallıqla manipulyasiya edib.

Doğrudan da, ATƏT/DTİHB missiyalarının 2008, 2013, 2018-ci il prezident seçkiləri və 2010-cu il parlament seçkiləri başa çatdıqdan sonra hesabatları, 2015-d il parlament seçkilərindən qabaq açıqladığı Ehtiyacların Qiymətləndirilməsi Missiyasının hesabata köçürülüb-yapışdırılmış eyni cümlələr, ifadələr və sözlərdən ibarət olub.

Misal kimi aşağıda göstərilən nümunələrdə qara hərflərlə verilmiş cümlələr, ifadələr və ya sözlər müxtəlif seçki illərində ATƏT/DTIHB-nin yekun hesabatlarında davamlı olaraq təkrarlanıb. Müxtəlif seçki müşahidəçilərinin işinin 2008, 2013 və 2015-ci illərdə eyni sözlərdən ibarət olması təsadüfi ola bilməz. Mətndə təkcə rəqəmlər dəyişdirilib, lakin sabitliyin pozulmasına yönəlmiş və siyasi xarakterli ismarışlar olduğu kimi qalıb. ATƏT/DTİHB buna görə izahat verməlidir, çünki belə təcrübə Və onun bitərəf seçki müşahidəçisi kimi etibarlılığı olduqca aşağı səviyyəyə düşür.

A. Açılış və Səsvermə Prosedurları

Səfər edilmiş seçki məntəqələrinin 21 89 faizində açılış prosedurları mənfi müsbət qiymətləndirilmiş, bunun əhəmiyyətli dərəcədə yüksək rəqəm olması ciddi problemlərin mövcudluğuna dəlalət edir daha çox problemlər şəhər yerlərində deyil (bunlardan 5 faizi pis və ya çox pis kimi qiymətləndirilmiş), kənd yerlərində (bunlardan 21 faizi pis və ya çox pis kimi qiymətləndirilmişdir) müşahidə olunmuşdur. Bununla belə, bir sıra prosedur nöqsanları, o cümlədən BSMM tərəfindən tez-tez qeydə alınmışdır; onlar arasında aşağıdakı çatışmazlıqlar mövcud idi – bülletenləri etibarlılaşdırmaq üçün onların sayılması və möhürlənməsinin yoxlanılması (20 faiz); alınmış seçki bülletenlərinin sayının elan edilməsi və protokola salınması (müşahidə aparılan məntəqələrin 39 28 faiz), seçki bülletenləri qutusunun üzərində olan möhürlərin seriya nömrəsinin elan və qeyd edilməsi (19 17 faiz); və mövcud tələblərə zidd olaraq müşahidənin əhatə etdiyi MənSK-ların 30%-də qeydiyyatdançıxma vərəqələri ləğv edilməmişdir (ölkə üzrə bu vərəqələrin toplam sayı 420,000-ə yaxındır) və istifadə olunmamış qeydiyyatdan çıxmaq haqqında vərəqələrin (OÇV-lərin) hesablanması və ləğv edilməsi (18 faiz). Seçki qutuları, xüsusən də səyyar qutular bəzi hallarda kifayət dərəcədə möhürlənməmişdir. BSMM müşahidəçilərindən ibarət doqquz heyət məruzə etmişdir ki, hesabatlılığın təmin olunması və potensial saxtakarlığın qarşısının alınması üçün minimal tədbirlər həyata keçirilməmişdir açılış prosedurlarının bütün mərhələləri yerlərdə olan şəxslərə aydın şəkildə görünmürdü və dörd halda isə yeddi heyət məruzə etmişdir ki, onlar bu mərhələdə müşahidələrin aparılmasında məhdudiyyətlərlə üzləşmişlər. Açılışı müşahidə olunan demək olar ki. bütün MənSK-lar tələb olunan bütün seçki materiallarını almışlar. Bir neçəsi istisna olmaqla, seçki məntəqələri vaxtında açılmışdır; yubanmalar olsa da, 15 dəqiqədən çox olmamışdır.

BSMM müşahidəçiləri səfər etdikləri seçki məntəqələrinin 12 94 faizində səsvermə prosesini mənfi, yaxsı və ya əla kimi qiymətləndirmiş və onun ümumiyyətlə yaxsı, rəvan və etibarlı səkildə təşkil olunduğunu təsvir etmişlər. MənSK-lar və seçicilərin prosedurlar barədə anlayışı əsasən müsbət qiymətləndirilmişdir. BSMM müşahidəçiləri səsvermənin gedişi zamanı bir sıra prosedur pozuntularını qeyd etmişlər.

Əksər televiziya kanalları (ANS istisna olmaqla), o cümlədən ictimai İctimai TV beynəlxalq seçki müşahidəçilərin BSMM-in İlkin Faktlar və Nəticələr barədə Bəyanatının seçilmiş yerlərini vermiş və bunu təhrif edilmiş formada təqdim etmişlər. Əksər Media diqqəti qiymətləndirmənin yalnız müsbət məqamlarına yönəltmiş, bəyanatın Bəyanatın nəticələrində və faktlarında göstərilmiş vacib faktlar və çatışmazlıqlara diqqət yetirməmişdir.

a. Sənədlərin yoxlanılması qaydaları və prosedurlarının şəffaflığını artırılmaqla, yoxlama prosesinə iddialı şəxsləri və onların nümayəndələrini dəvət etməklə, yoxlamanın nəticələri və onların sənədlərində mümkün ola bilən çatışmazlıqlar haqda namizədlərə ağlabatan müddət ərzində təfsilatlı məlumat verməklə və həmin çatışmazlıqları aradan qaldırmaq üçün müvafiq imkan təmin etməklə namizədliyin irəli sürülməsi və qeydiyyata almması üzrə qanunvericiliyin mövcud müddəalarının tətbiqi təkmilləşdirilməlidir. Namizədliyin qeydə alınmaması üzrə qərarlar geniş şəkildə əsaslandırılmış və tutarlı olmalıdırlar. Kiçik texniki səhvlər və ya qeyri-dəqiqliklər vətəndaşların vəzifəyə seçilmək kimi fundamental hüquqlarını məhdudlaşdırmaq naminə əsas kimi çıxış etməməlidir.

12. 17. MSK Milli Televiziya və Radio Şurası ilə əməkdaşlıq edərək kampaniya zamanı seçki məcəlləsinin media ilə bağlı müddəalarına əməl edilməsini, o cümələdən ITV və ya digər dövlət Dövlətin mülkiyyətində olan və ya maliyyələşdirdiyi mediada seçki iştirakçılarını xəbərlərdə bərabər şəkildə işıqlandırmasını təmin etməlidir. Seçki kampaniyası dövründə MTRŞ Milli Televiziya və Radio Şurası tərəfindən aparılan sistematik media monitorinqi bu tapşırığın icrasında tapşırıqda MSK-ya yardımçı ola bilər olardı.

Səslərin hesablanması prosesində yetərincə Prosesin şəffaflığı seçki bülletenlərinin hansı formada işarələnməsinin müşahidəçilər tərəfindən (16 faiz hallarda) aydın şəkildə görünməməsi faktı bir çox seçki məntəqələrində sübhə altına alınmışdır BSMM-nın müşahidəçiləri qeyd etmişdirlər ki, əhatə olunan 24 məntəqədə səslərin hesablanması prosesini aydın şəkildə müşahidə etmək mümkün olmamışdır və ümumi məntəqələrin 1/3-də. Müşahidə olunmuş hesablamaların 12 faizində 17 məntəqədə, yerli və xarici müşahidəçilərə bülletenlərlə tanış olmaq imkanı yaradılmamışdır, seçki bülletenlərinin etibarlı olması əsaslı qaydada müəyyən edilməmiş, 19 seçki məntəqəsində isə 11 faizində isə, həmin müəyyən edilmə ardıcıl şəkildə aparılmamışdır. Müşahidə olunmuş seçki məntəqlərinin 12 8 faizində MənSK üzvlərindən başqa kənar şəxslər səslərin hesablanmasında iştirak etmişdir və 14 seçki məntəqəsində 4 faizində isə, rəsmi nəticələr protokolu nəticələrin müəyyən edilməsindən öncə MənSK-ların üzvləri tərəfindən imzalanmışdır.

BSMM müşahidəçiləri seçici siyahılarında olan məlumatlar, nəticələr və ya protokollarm göz qarşısında manipulyasivasını saxtalaşdırılmasını on halda məruzə etmişlər. Müşahidə olunmuş bir hesablama əməliyyatında, səslər başqa namizədə sayılmış, digər bir halda isə, etibarlı seçki bülletenləri dövriyyədən çıxarılmış və rəsmi səsvermə hesablamasına daxil edilməmişdir.

MənSK-ların təxminən 42-də təxminən 22 faizində nəticələr protokollarının doldurulmasında problemlər üzə çıxmış, müşahidə olunmuş hesablamaların 5 faizində protokol tələb olunan qaydada diyircəkli qələm ilə doldurulmamışdır. MənSK-lar yekun protokola nəticələrin daxil edilməsində çətinliklər çəkmiş. 15 məntəqədə yekun nəticələrin protokola tam daxil edilməməsinə baxmayaraq, MnSK üzvləri protokolu artıq imzalamışdırlar. BSMM və namizədlərin müşahidəçiləri müraciət etsələr belə, adətən protokolun sürətini əldə edə bilməmişdirlər. Hesablama müşahidə olunan seçki məntəqələrinin yarısından çoxunda 35 faizində MənSK-lar qanunla tələb edildiyi kimi və MSK-nın Seçki Günü Kitabçasında aydın səkildə qeyd edilən qaydada nəticələrin protokolunu ictimaiyyətin tanış olması üçün göstərməmişdir.

18 halda Lakin müşahidəçilər, o cümələdən BSMM-in müşahidəçiləri əksər hallarda xahiş əsasında protokolların nüsxələrini almışlar. BSMM müşahidəçilərindən ibarət doqquz heyət məruzə etmişdir ki, hesablama başa çatdırılandan və protokol doldurulandan sonra MənSK-lar seçki materiallarını DSK-lara çatdırılmasını ləngitmişdir aydın səbəb olmadan dərhal çatdırmamışdır. Müşahidə aparılmış Seçki materiallarının ötürülməsi hallarının 17 23 faizində MənSK sədri və seçki materialları DSK-ya protokol aparılarkən qanunla tələb edildiyi qaydada müxtəlif partiyaları təmsil edən iki MənSK üzvü tərəfindən müşayiət olunmamışdır.

c. ATQT/DTIHB-nun əvvəlki tövsiyələrinə uyğun olaraq seçkiqabağı kampaniya mühitinin daha da açıq olmasmı təmin etmək məqsədilə icra strukturlarının kampaniyanın keçirilməsi üçün rəsmi yerlərin ayrılmasına tətbiq etdikləri məhdudlaşdırıcı yanaşma yenidən nəzərdən keçirilməlidirlər. İctimai yığıncaqların keçirilməsi barədə xəbərdarlıq və müraciət məsələləri üzrə Seçki Məcəlləsi ilə sərbəst toplaşmaq azadlığı haqqında qanun arasında olan ziddiyətlər aradan qaldırılmalı və toplantının keçirilməsi ilə əlaqədar namizədlərdən icra strukturlarını yalnız xəbərdar etmək tələb olunmalıdır. Rəsmi seçkiqabağı təşviqat müddəti 60 gündən 22 günə qədər azaldıldığından namizədlərin və siyasi partiyaların təkcə seçki müddətində deyil. istənilən vaxt seçicilərlə əlaqə yarada bilməsi və yürüşlər təşkil edə bilməsini təmin etmək üçün səy göstərilməlidir.

Məlumdur ki, 2008, 2013 və 2015-ci illərdə ATƏT/DTİHB seçkiləri müşahidə missiyalarının rəhbərləri və missiyanın tərkibi müxtəlif olmuşdur. Sual edilir: fərqli səlahiyyətlilərin, fərqli üzvlərin müxtəlif illərə aid olan yekun hesabatlarda eyni cümlələri təkrarlaması necə mümkündür? ATƏT/DTİHB missiyalarının hesabatlarının pərdə arxasından “manipulyasiya edilməsinə” görə kimsə məsuliyyət daşıyırmı?

Əslində, bu hesabatın müəllifi qətiyyətlə hesab edir ki, ATƏT/DTİHB müşahidəçiləri tərəfindən hazırlanmış ilk hesabatlar, nəticə etibarilə, QHT-lər şəbəkəsi vasitəsilə bəzi Qərb ölkələrinin milli maraqlarına xidmət etmək üçün əvvəlcədən işlənib hazırlanmış siyasi gündəlik əsasında manipulyasiya olunur.