ATƏT-in Demokratik Təsisatlar və İnsan Hüquqları Bürosu (ATƏT/DTİHB) bir qayda olaraq üzv ölkələrdə keçiriləcək seçkilər öncəsi Ehtiyacların qiymətləndirilməsi üzrə missiya (EQM) hesabatını təqdim edir. ATƏT/DTİHB hakimiyyətin dəvətindən sonra 2015-ci ilin avqust ayının sonunda Azərbaycanda 1 noyabrda keçiriləcək parlament seçkiləri ilə bağlı Ehtiyacların Qiymətləndirilməsi Missiyasının (EQM) hesabatını açıqlamışdı. Hesabat əsasən 2008, 2010, 2013-cü illərdə Azərbaycanda keçirilən seçkilər öncəsi hazırlanmış analoji sənədləri, demək olar ki, təkrar edirdi və onlardan əsasən rəqəmlərlə fərqlənirdi. Hesabatda seçki mühiti və seçki prosesi ilə bağlı əhəmiyyət kəsb edən məsələlər aşağıdakı mövzularda birləşdirilmişdi: gender bərabərliyi, seçki komissiyaları, müraciət prosedurları, namizədlərin qeydiyyatı prosesi, toplaşma azadlığı, QHT-lərin seçki monitorinqi, diffamasiya qaydaları və mətbuat.

ATƏT/DTİHB-nin EQM hesabatının hərtərəfli araşdırılmasından məlum oldu ki, Azərbaycanda seçkilərlə bağlı beynəlxalq qurumların (AP, AŞPA, ATƏT PA, ATƏT/DTİHB və Venesiya Komissiyası) indiyədək müxtəlif dövrlərdə irəli sürdükləri tövsiyələr EQM hesabatında toxunulan mövzular ətrafında ümumiləşdirilib və bir sıra tənqidi fikirlər bildirilib. Bu tənqidi fikirlərin obyektivlik və əsaslandırılma dərəcəsi vacib əhəmiyyət kəsb edirdi.

Odur ki, bu mövzularla bağlı Azərbaycanda formalaşdırılmış hüquqi çərçivə və praktika ilə bağlı ATƏT/DTİHB-nin EQM hesabatında irəli sürülmüş tənqidi fikirlərin nə dərəcədə obyektiv olub-olmamasını dəyərləndirmək məqsədilə seçki prosesinə dair Azərbaycanda formalaşdırılmış qanunvericiliyi Almaniya, Fransa, Niderland, Norveç kimi bir neçə Avropa ölkələrinin qanunvericiliyi və praktikası ilə müqayisəli təhlil etmişik. Müqayisəli təhlildə bütün başlıca məsələlər öz əksini tapıb, gender bərabərliyi isə ayrıca, beynəlxalq yönümlü perspektivdən təhlil edilib.

1. ATƏT/DTİHB-nin EQM hesabatında qadınların dövlət idarələrində az təmsil olunması, onların parlamentdə yerlərin təxminən 16%-ni və 42 nazirlik postundan 1-ni tutması diqqətə çatdırılır. Bununla bağlı qeyd edilməlidir ki, qadınların qərarverici vəzifələrdə az təmsil olunması məsələsi yalnız Azərbaycanda deyil, bir çox yetkin demokratiyalarda mühüm əhəmiyyət kəsb edən məsələlərdəndir.

Bununla bərabər aparılmış müqayisəli təhlil göstərir ki, 2010- 2014-cü illərdə milli parlamentlərdə qadınların təmsil olunma faizi beynəlxalq və Avropa nümunələri ilə oxşardır, yaxud əksər hallarda Azərbaycandan aşağıdır. Məsələn, Çex Respublikası (20%), Estoniya (19%), Macarıstan (10%), İrlandiya (16%), Yaponiya (8%), Malta (14%), Rumıniya (14%), Birləşmiş Krallıq (23%) və Birləşmiş Ştatlar (19%).

Bundan əlavə, Azərbaycan Respublikası 2015-ci ilədək parlamentdəki deputatların 16%-nin qadın olması göstəricisi ilə regionumuzda ən yaxşı nəticəyə malikdir, belə ki, Ermənistanda bu rəqəm 11%, Gürcüstanda 12%, İranda 3%, Rusiya Federasi­yasında 14% və Türkiyədə 14%-ə bərabər olub.

Maraqlıdır ki, EQM hesabatında seçki komissiyalarında tarazlaşdırılmış gender iştirakı ilə bağlı heç bir müddəanın olmadığı bildirilir. Lakin təhlil nəticəsində aşkar edilib ki, nəzərdən keçirilmiş ölkələrin seçki qanunlarının heç birində dövlətin müvafiq seçki komissiyalarında qadınların təmsil olunmasına dair xüsusi müddəalar nəzərdə tutulmayıb. Beləliklə, Azərbaycanın nümunəsində seçki komissiyasının tərkibinə dair seçki qanunlarında gender bərabərliyi məsələsinə toxunulmasının əsassız və qeyri-obyektiv olması sübuta yetirilib.

2. DTİHB-nin EQM hesabatında müzakirə edilən digər mövzu seçki komissiyaları ilə bağlıdır. Hesabatda bildirilir ki, seçki komissiyalarının təşkili formulası, namizədlərin qeydiyyat proseduru və şikayət və müraciətlərə baxılması mexanizmləri uzunmüddətli tövsiyələrin mövzusu olaraq qalır və hələ də nəzərdən keçirilməyib.

Biz seçkilərin təşkili, seçkilərə müvafiq nəzarət və seçki prosesinə məsul olan təsisat və onun formalaşması mexanizminə dair Azərbaycan qanunvericiliyinin Almaniya, Niderland, Norveç və Fransa qanunvericiliyi ilə müqayisəli təhlilini apardıq. Göstərilən dövlətlərin seçki qanunlarının müqayisəli təhlili göstərir ki, müəyyən hallarda (misal üçün, Almaniya yaxud Niderland) icra hakimiyyətinin bir hissəsi olan Daxili İşlər Nazirliyinə mərkəzi seçki komissiyalarının irəli sürülməsində geniş səlahiyyət verilir. Odur ki, Mərkəzi Seçki Komissiyasının ölkəmizdə seçki prosesinin təşkili, keçirilməsi, nəzarəti ilə bağlı məsuliyyət daşıyan və müstəqil administrasiya kimi fəaliyyət göstərən mərkəzi orqan olmasını nəzərə alsaq, Azərbaycanın qəbul etdiyi sistemin tənqidinin əsassız və ədalətsiz olduğunun şahidi oluruq.

Bununla yanaşı aşkar edilmişdir ki, qeyd edilən Avropa dövlətlərinin heç biri seçki komissiyasının təşkili barədə qərar kimi məsələlərdə hakim siyasi partiyanın mümkün təsiri ilə mübarizə məqsədilə heç bir qanuni müddəalar qəbul etməyib. Bundan əlavə, qanuni müddəalarda seçki orqanları üzvlərinin hüquqi potensialı və peşəkarlığma dair xüsusi qaydalar nəzərdə tutulmayıb.

Nəticədə belə bir qənaətə gəlmək olar ki, seçki komissiyalarının təşkili və fəaliyyətində irəliləyişlərin mümkünlüyü fikri ilə əsasən razılaşmaq olsa da, Azərbaycanda seçki komissiyalarının təşkilində siyasi pariteti təmin edən cari sistem təhlil edilmiş modellər arasında ən münasib və tarazlaşdırılmış sistemdir. Hesab edirik ki, ATƏT/DTİHB-nin EQM hesabatmda bu məsələ ilə bağlı əsassız və dərindən təhlil olunmamış mülahizələr yer alıb.

3. DTİHB-nin EQM hesabaünda tənqid obyekti olan məsələlərdən biri də seçki kampaniyasının müddəti ilə bağlıdır. Məlumdur ki, Azərbaycanda seçki kampaniyası qanuni olaraq səsvermə günündən 23 gün əvvəl başlaya bilər və seçki təşviqat fəaliyyəti səsvermə başlamazdan azı 24 saat əvvəl dayandırılmalıdır.

Araşdırmalar zamanı müəyyən edilib ki, Almaniya, Niderland və Norveçdə qanunla müəyyən olunmuş seçki kampaniyası müddəti nəzərdə tutulmayıb. Lakin Fransa qanunvericiliyində Milli Assambleyaya keçirilən seçkilərdə təşviqat kampaniyasına səsvermə günündən əvvəl dəqiq iyirmi gün müddəti ayrılıb. Bununla bərabər qeyd edilməlidir ki, Almaniya, Niderland və Norveçdə seçki kampaniyasının müddəti nəzərdə tutulmasa da, bu dövlətlərin hər birində adətlər, eləcə də əlavə hüquqi tələblər və təcrübi mülahizələr, məsələn, xərclər de-fakto 3-5 həftəlik kampaniya müddətini diqtə edir.

Beləliklə, Azərbaycan qanunvericiliyi təhlil edilmiş Avropa dövlətləri ilə oxşar kampaniya müddətini nəzərdə tutur. Sırf hüquqi baxımdan Fransada ən sərt hüquqi müddəalar mövcuddur, belə ki, qanuni icazə verilən seçki kampaniyasının müddəti yalnız iyirmi gündür. Azərbaycandakı qaydalar Fransa ilə müqayisədə bu baxımdan daha yumşaqdır və eyni zamanda faktiki olaraq təhlil edilmiş digər Avropa ölkələrindəki kampaniya müddəti ilə eynidir.

4. Müraciət prosedurları DTİHB-nin EQM hesabatmda toxunulan mövzulardan biridir. Qeyd edilməlidir ki, Azərbaycan qanunvericiliyinə əsasən, seçki qanununun mümkün pozulması halları barədə şikayətlər iddia edilən qanunsuz qərar yaxud tədbir qəbul edildikdən 3 gün ərzində aidiyyəti tərəflər tərəfindən sənədləşdirilə bilər. Bütün bunlar 9 üzvdən ibarət Mərkəzi Seçki Komissiyasında və 3 üzvdən ibarət Dairə Seçki Komissiyasında yaradılmış ekspert qrupları tərəfindən araşdırılır. Azərbaycanda mövcud olan ikili hüquq çərçivəsinə əsasən, şikayətlərə əvvəlcə müstəqil seçki komissiyalarında baxılır, daha sonra ərizəçi həm seçkidən əvvəl, həm də seçkidən sonra apellyasiya üçün məhkəməyə müraciət edə bilər (Apellyasiya Məhkəməsi).

Qeyd edilməlidir ki, Azərbaycan qanunverici hakimiyyəti müraciətlər prosesindən kənar tutur, beləliklə, siyasi baxımdan daha tarazlaşdırılmış orqan olan Mərkəzi Seçki Komissiyasına qərar hüququ verir, eyni zamanda məhkəmənin çox fəal rol oynamasına şərait yaradır. Təhlil edilən digər Avropa dövlətləri hakim parlament partiyasının mümkün sui-istifadə hallarını aradan qaldırmağa yönəlmiş müddəalar qəbul etmir və yalnız məhdud hallarda, məsələn, konstitusiya hüququ olan səsvermə hüququ ilə bağlı məsələlərdə məhkəməyə müraciəti nəzərdə tutur.

Ümumilikdə, aparılan müqayisəli təhlil göstərir ki, Azərbaycanda seçki müraciəti prosedurları digər Avropa dövlətləri tərəfindən qəbul edilmiş prosedurlarla təxminən eynidir. Odur ki, bu məsələ ilə bağlı səsləndirilən tənqidi fikirlər qərəzli hesab edilməlidir.

5. ATƏT/DTİHB EQM hesabatında parlament seçkiləri zamanı namizədlərin qeydiyyatı prosesinə xüsusi yer ayıraraq, potensial namizədin qeydiyyata alınmış seçicilərin 450 imzasını müvafiq DSK-ya təqdim etməsini bildirir. Müxalifət partiyalarının və bəzi digər müsahiblərin öz namizədlərinə dəstək kimi imza atmaqdan çəkinmələri üçün onlara göstərilən potensial təzyiq barədə narahatlıq ifadə edir.

Təhlillər göstərir ki, digər ölkələrin milli parlamentlərində (Niderland, Almaniya) yer qazanmış və ya son seçkilərdə minimum seçici sayı əldə etmiş (Norveç) qeydiyyatlı siyasi partiyalar üçün lazımi sənədlərin və partiyanın icraçı rəhbərlərinin imzasını təqdim etmək kifayətdir. Fransa parlament seçkiləri üçün imzaların qəbuluna dair xüsusi tələblər nəzərdə tutmur. Qeyd edilənlərdən əlavə hallarda, milli seçkilərdə namizədin qeydiyyatı üçün Norveçdə 500, Almaniyada 200, Niderlandda 30 etibarlı imza tələb olunur. Bu isə qeyd-şərtsiz onu göstərir ki, parlament partiyalarına digər qruplara nəzərən daha asan huquqi məhdudiyyətlər tətbiq olunur.

Bundan əlavə, Azərbaycan xüsusi olaraq seçicilərə bir neçə namizədi dəstəkləmək üçün imza atmalarına icazə verir və bu, qeydiyyat prosesini daha asan edir. Niderland seçici imza atdığı zaman onların dövlət hakimiyyəti qarışında fiziki iştiraklarını tələb edir. Almaniya isə seçicilərə, eyni zamanda, dəstək imzalarını geri götürmək imkanı verir və onların əksəriyyəti bu müddəa ilə hərəkət edirsə, namizədlik ləğv edilir, o cümlədən namizədlərdən partiya tərəfindən daxili seçki prosesində namizədliklərinin irəli sürülməsi tələb olunur.

Azərbaycan, Almaniya və Norveçdə namizədlərin qeydiyyata üçün heç bir maliyyə məhdudiyyəti tətbiq edilmir. Niderlandda isə parlamentdə təmsil olunmayan siyasi partiyalardan mütləq depozit tələb edilir (minimum 11 250 avro miqdarında). Seçki prosesində minimum səs toplanılmadıqda isə bu depozit dövlətə qalır və beləliklə, onların milli səviyyədə seçki prosesində iştirakları ilə bağlı yeni və məhdud müraciət üçün baryer yaradır.

Beləliklə, təhlil edilmiş Qərb demokratiyalarında qüvvədə olan proseslərlə müqayisədə, Azərbaycanda namizədlərin qeydiyyata prosesinin maraqlanan partiyalar (siyasi qruplar yaxud müstəqil namizədlər) üçün mühüm çətinliklər yaratması fikri əsassızdır.

6. ATƏT/DTİHB-nin EQM hesabatında toplaşma azadlığı, birləşmə azadlığı və ifadə azadlığının icrasına qoyulan məhdudiyyətlərin sadələşdirilməməsindən ciddi narahatlıq ifadə edilir.

Təhlil zamanı diqqəti Avropa ölkələrində dinc toplaşma keçirmək hüququ ilə nümayişin digər növlərinin keçirilməsi hüququnun bir-birindən ayırd edilməsinə yönəltdik. Belə bir qənaətə gəldik ki, bu ölkələrdə ümumilikdə ictimai yığıncaqlarla bağlı fundamental qaydalar Azərbaycanda olduğundan fərqli deyil.

Həmçinin qeyd edilməlidir ki, Azərbaycanın nəzərdə tut­duğu hüquqi müddəalar eyni zamanda qanunsuz toplantıların iştirakçıları ilə təşkilatçılar arasında aydın və nəzərə çarpan fərq qoyur. Belə ki, bütün Qərb dövlətlərində olduğu kimi, təşkilatçılar hər hansı qanunsuz davranışa görə daha çox məsuliyyət daşımalıdır. Buna görə də istənilən mülahizə iddialarla deyil, xüsusi nümunələrlə əsaslanmalıdır. İctimai yığıncaqlar üçün hüquq müddəalarına məsul rəsmilər tərəfindən məhəl qoyulmaması, adı çəkilən yığıncaq və nümayişlərin təşkilatçıları, müvəffəqiyyətli şəkildə və ya əksinə, bu məsələni məhkəməyə çıxarması nümunələrə misal ola bilər.

Belə nümunələr olmadığı halda və qərb dövlətləri ilə müqayisədə Azərbaycandakı toplaşma azadlığı ilə bağlı fundamental hüquq müddəalarının onların qaydalarına heç bir əngəl törətməməsini nəzərə alaraq, bununla bağlı yalnız belə nəticəyə gələ bilərik: EQM hesabatı qanuni faktlar yaxud potensial hüquq pozuntuları və ya yanlış tənzimləmələrin həll edilməsi qeyd olunan konkret faktlar əsasında deyil, maraqlı tərəflər olan bəzi radikal müxalif partiyaların ifadə etdiyi fikirlər əsasında hazırlanıb.

7. ATƏT/DTİHB-nin EQM hesabatında QHT-lərin seçki monitorinqi narahatçılıq ifadə edilən məsələlərdən biri kimi göstərilir. Və bildirilir ki, bir sıra vətəndaş cəmiyyəti təşkilatları seçkiləri müşahidə etmək niyyətlərini bəyan etsələr də, çoxları qeyd etdi ki, maliyyə resurslarının çatışmazlığı, çox güman ki, onların fəaliyyətini məhdudlaşdıracaq.

Araşdırmalar göstərir ki, Azərbaycan, Niderland və Norveçdə xüsusilə milli və beynəlxalq müşahidəçilərin qeydiyyatdan keçərək seçki zamanı seçki məntəqələrində iştiraklarına və səsverməni müşahidə etmələrinə icazə verilir. Norveçdə isə həm milli, həm də beynəlxalq müşahidəçilərin qeydiyyatdan keçmələri tələb olunur. Fransa və Almaniyada isə əsasən monitorinqin aparılmasına icazə verilsə də, bununla bağlı xüsusi hüquqi müddəa və ya müvafiq nizamnamə yoxdur.

DTIHB-nin EQM hesabatmda səsləndirdiyi narahatlıqlar Azərbaycanda icra edilən seçki monitorinqi qaydaları təhlil edilmiş qərb ölkələri ilə birbaşa eynilik təşkil edir. Azərbaycan Respublikasının bu məqsədlə qəbul etdiyi qanunun əhatəli və liberal təbiətini, eləcə də bütün maraqlı partiyalar və seçicilər tərəfindən aparılan çarpaz monitorinqə icazə verilməsi deyil, sadələşdirilməsi faktını nəzərə alaraq, istəkli müşahidəçilərin və seçicilərin seçki prosesinə nəzarət etmək imkanları ilə bağlı narahatlıqlar əsassızdır və süni şəkildə şişirdilib.

8. Nəhayət, ATƏT/DTİHB-nin EQM hesabatında ifadə edilən sonuncu narahatlıq diffamasiya qaydaları və mətbuat ilə bağlı olub. Hesabatda vurğulanır ki, ifadə, media azadlığı və informasiya əldə etmək hüququ azadlığı Konstitusiya ilə təmin edilsə də, diffamasiya iki ilə qədər həbs cəzası olan cinayət əməli olaraq qalmaqdadır.

Qeyd edilməlidir ki, Azərbaycan qanunvericiliyində diffamasiya adətən ən müzakirə edilən məsələlərdən biri olaraq qalır. Lakin müqayisəli təhlil göstərir ki, Azərbaycan qanunvericiliyində diffamasiya müddəaları Niderland, Fransa, Norveç və Almaniya qanunlarından tamamilə fərqli deyil və bəzi qərb ölkələrində cinayət əməli üçün tətbiq edilə biləcək cəzalar baxımından daha mülayimdir.

Misal üçün göstərmək olar ki, Almaniyada insan ləyaqəti təhqirdən Cinayət Məcəlləsinin müddəaları ilə qorunaraq iki ilədək həbslə, diffamasiya iki ilədək həbslə və qəzet məqaləsi də daxil olmaqla yazılı material vasitəsilə açıq-aşkar edilən pisniyyətli böhtan isə beş ilədək həbslə cəzalandırılır. Alternativ olaraq yuxarıda qeyd edilən pozuntular nəzəri baxımdan minimum 5 avrodan başlayan və 10,8 milyon avroya qədər ça­tan cərimələrlə cəzalandırıla bilər.

Niderlandda böhtan maksimum altı ayadək həbs və ya 8100 avro məbləğində cərimə ilə, şər atma bir ilədək həbs və ya 8100 avro məbləğində cərimə ilə, qəsdən böhtan və ya şər atma iki ilədək həbs və ya 20250 avroyadək cərimə ilə, təhqir isə üç ayadək həbs və ya 4050 avro məbləğində cərimə ilə cəzalandırılır.

Norveçdə bir şəxsə qarşı törədilmiş sadə diffamasiya cinayət əməlidir və üç ilədək həbslə cəzalandırılır. Fransada diffamasiya cinayət əməli hesab edilir və 12 000 avroyadək cərimə ilə cəzalandırılır.

Göstərilən misallardan aydmdır ki, təhlil edilmiş ölkələrin hamısında təhqir və diffamasiya cinayət əməlləridir və bu məsələ ilə bağlı ən liberal qanunlar Fransadadır. Ən sərt cəza isə Almaniyada, xüsusilə məsələyə ictimai xadimlər və ya dövlət rəmzləri daxil olduğu halda tətbiq edilir ki, bu da maksimum beş ilədək həbs cəzası təşkil edir. Alternativ cərimə cəzalarına gəldikdə isə Azərbaycanda bu cərimələrin maksimum miqdarı kiçik məbləğ təşkil etdiyi halda, Almaniyada bu göstərici ən yüksək olaraq nəzəri cəhətdən maksimum 10,8 milyon avro təşkil edə bilər.

Beləliklə, Avropa ölkələrində diffamasiya qaydaları qalmaqdadır və bu qaydalar onlarla müqayisədə Azərbaycanda daha mülayimdir. Lakin o da aydındır ki, ATƏT/DTİHB-nin EQM hesabatı cinayət diffamasiya müddəalarının ləğv edilməsini tövsiyə etdiyi halda, Avropa İtifaqma üzv ölkələr üzrə EQM hesabatlarında belə tövsiyələr yer almır. Bu isə ATƏT/DTİHB-nin EQM hesabatında neytrallıq prinsipinin qorunub saxlanılmasını şübhə altına alır və açıq şəkildə qərəzli mövqe nümayiş etdirildiyini bildirir.

Azərbaycan, Niderland, Norveç, Almaniya və Fransada seçkilər zamanı namizədlərin mediaya çıxışının təmin edilməsi ilə bağlı müqayisəli təhlil göstərir ki, Niderland, Almaniya, Fransa və Azərbaycan seçki kampaniyasının iştirakçılarına ödənişsiz efir vaxtı təqdim edir. Almaniyada efir vaxtı cari parlamentdə təmsil edilmə nisbətinə əsasən ayrılır, bununla da, böyük partiyalar, dolayısıyla isə hakim partiya xeyrinə addım atılır. Azərbaycan, Fransa və Niderlandda isə efir vaxtı lotereya üsulu ilə müəyyən edilərək bərabər əsaslarda ayrılır. Azərbaycanda kiçik partiyaların ictimaiyyətə daha yaxşı çıxışını təmin etmək üçün məcburi minimum qanunla müəyyən edilir, Niderland isə bu məsələ üzrə səlahiyyətləri Media Təşkilatına verir.

Beləliklə, namizədlərin mediaya bərabər çıxışı ilə bağlı təmin etdiyi müddəalar Qərb ölkələri tərəfindən təmin edilən cari prosedurlarla bir sırada durur. Yuxarıda edilmiş təhlili nəzərə alaraq belə nəticəyə gələ bilərik ki, media çıxışıyla bağlı qeyd edilən narahatlıqlar əsassızdır. Belə ki, Azərbaycan tərəfindən təmin edilən müddəalar Qərb ölkələrinin müvafiq müddəaları ilə eynidir.

Bildirmək istərdim ki, ATƏT/DTİHB-nin Azərbaycan üzrə EQM hesabaünda müzakirə edilən və bir sıra hallarda tənqid edilən qanunlar göstərilən ölkələrdə mövcud olan analoji qanunlarla, demək olar ki, eynidir. Bundan əlavə, hesabatda göstərilən təndiqlərin konkret faktlara deyil, maraqlı tərəflərin iddialarına və mülahizələrinə əsaslanması, mövcud olmayan və mümkün ola bilən potensial təzyiqlərə istinad edilməsi neytrallığın pozulmasından və qeyri-obyektivlikdən xəbər verir. Bəzi məsələlərlə bağlı (misal üçün, diffamasiya qaydaları) əksər Aİ ölkələrində qanunvericilik Azərbaycanla müqayisədə daha sərtdir. Bu məsələlər Azərbaycan üzrə EQM hesabaünda tənqidi formada göstərilir, amma Aİ ölkələri üzrə hesabatlarda göstərilmir. Bu, ATƏT/DTİHB tərəfindən Azərbaycana qarşı ikili standarüarın və qərəzli yaxınlaşmanın tədbiq edilməsini sübuta yetirir.