„დიდი სომხეთის„ შექმნის იდეა,რომ  ბოდვა  იყო, სომხები  „სომხური საკითხის „ წამოჭრის შემდეგ ყველა ეპოქაში კარგად ხვდებოდნენ.

1914-1918 წლებში პირველი მსოფლიო ომის  დაწყებაზე უწინ ,  მომავალი საბრძოლო  ოპერაციების თეატრალურ არენაზე –  თურქეთში და ამიერკავკასიაში  მიმოფანტული სომხების მიზიდვის მიზნით ანტანტანის „დაშნაკსუთუნთა„თვის შეთავაზებაშიც ნათლად ჩანს.მათ თავიაანთი მიზნის მისაღწევად, სომხებისადმი  „დიდი სომხეთის „ შექმნის  შეთავაზებით  ,  სომხების მარიონეტებად გადაქცევა ჰქონდათ განზრახული  .

 

თურქეთში მცხოვრები  სომხებისადმი  „დამოუკიდებლობის„შეთავაზებით,და პლუს „ავტონომიის„  შესახებ  დპპირებით , რუსეთი, საფრანგეთი  და ინგლისი  ,მათ  ჯერ კიდევ თურქეთში   ყოფნისას თურქი მთავრობის წინააღმდეგ ამბოხებისათვის ( თურქი სომხების აჯანყებულთა  და  მოხალისეთა დაჯგუფებები) აქეზებდნენ, შემდეგ კი  შვიდი ოლქისა და კილიკიას სიმდიდრის შესახებ  მიცემული პირობებით   გაბრუებულ რუსეთელი სომხების სადამსჯელო ექსპედიციებში, ავანგარდულ  სადაზვერვო რაზმებში, მშვიდობიანი მოსახლეობის განადგურებაში, ტერიტორიის თურქებისაგან განწმენდაში და  თურქულ გვარდიაში მეფის არმიისათვის „სანიტარული„  მომსახურებისათვის გამოყენებას ფიქრობდნენ . ეს იყო რუსეთის,საფრანგეთისა და ინგლისის გეგმა პირველი მსოფლიო ომის დროს მებრძოლთა მეორე დაჯგუფება კი  გერმანიის მეთაურობით „სომეხისპილო„ს როლში  გამოდიოდა. გერმანია–თურქული პროექტი კი   თურქეთში მცხოვრებ სომხებს  რეფორმებსა და შეღავათებს,  რუსეთში მცხოვრებ სომხებს კი  ავტონომიას ჰპირდება. მათ სურდათ რომ თურქეთელ და რუსეთელ სომხებს მათ მხარეზე ებრძოლათ. ასე და ამრიგად სომხების მიზიდვისათვის ბრძოლა მიმდინარეობდა. სტამბულში მოღვაწე რუსი  მრჩეველი გულკევიჩი  ჯერ კიდევ მსოფლიო ომზე უწინ  სომხების  სიპათიის დამსახურების მიზნით წერდა :“ … რუსეთის სახელმწიფომ   საუკუნეების მანძილზე  მონობაში მყოფი სომხების  განთავისუფლებისა და მათთვის ავტონომიის შექმნის შესახებ საგანგებოდ უნდა გამოაცხადოს. ეჭვგარეშეა, რომ თურქეთშიც და  გერმანიაშიც იგრძნობენ,რომ  ასეთი მანიფესტი არ არსებობს    და  ამას ჩვენს წინააღმდეგ გამოიყენებენ. როგორც ვიცით ბოლო წლებში გერმანია ძალიან ცდილობს სომხების სიმპათიის დამსახურებას და  ოსმალეთის იმპერია ჩვენს კათალიკოსს  მანიფესტის საშუალებით იმ ავტონომიის შესახებ  შეპირდება ,რომლის გამოცხადებასაც ჩვენ ვერიდებით.( მთელი სომხების კათოლიკოსმა  გევორქ  V „დაშნაკსუთუნის„ დავალებით მეფეს, თურქული სომხეთის „ავტონომიასთან„ დაკავშირებით  თხოვნით მიმართა) რუსული მანიფესტის მაგივრად, რომელსაც ელოდებოდნენ, თურქული მანიფესტის  გამოჩენამ  შეიძლება  სომხებში  გათიშვა გამოწვიოს ,  სომხების თვალში რუსის სახელს მიზიდულობა დააკარგვინოს  და ჩვენს გვარდიას  სომხეთში  მისია გაურთულოს.“

 

ამრიგად, მეფის რუსეთი სომხებისაკენ ნაბიჯს გადადგამს და  აღმოსავლეთ ანატოლიაში  და  კილიკიანის ოთხ   რეგიონში  „ავტონომურ  თვითმმართველობასა„ და ასევე  სომხეთში „რეფორმების„ გატარების პირობას მისცემს.

 

რა თქმა უნდა სომხებს ის  ვარიანტი  მოეწონებათ,   სადაც  დიდი ტერიტორიებია შეთავაზებული და რუსეთი თავის  სამსახურს სთავაზობს. 1905-1906 წლებში    სომხებმა , ამიერკავკასიის ტერიტორიაზე  გატარებული  სომეხ–აზერბაიჯანელთა  მკვლელობებითა    და  აზერბაიჯანული   მიწების მიტაცების  შედეგად აღნიშნულ  მიწებზე  თურქეთიდან,ირანიდან და მცირე აზიიდან  გადმოსახლებული სომხების ჩასახლება შესძლებს.

 

„სომხების ბედით„ დაინტერესებულ  რუსეთს საკუთარი  სამხედრო  ინტერესები გააჩნდა, მაგრამ ამავე დროს სხვა მიზანიც ჰქონდათ. პირველი, რუსეთი თურქულ ყურეებს, აღმოსავლეთ ანატოლიასა და კილიკიის ხელთ ჩაგდებას ცდილობდა, მეორე ,კი  დარდანელისა და ბოსფორის სრუტის ხელში ჩაგდებით  ,რუსეთს აღმოსავლეთ ანატოლიაში  თავისთვის საყრდენის შექმნა სურდა.„ მეფის მინისტრი  ლობანოვ– როსტოვსკი , საჯუბრობდა რა   მეფის სომხურ საკითხთან  დაკავშირებულ გეგმაზე   სრულიად ერთმნიშვნელოვნად  აღნიშნავდა,რომ „ მეფის რუსეთს სომხეთი სომხების გარეშე სჭირდეობდა„… ის სომხების განადგურების ნიადაგზე  თურქული სომხეთის ხელში ჩაგდებაზე  და  იქ კაზაკთა დასახლებებისა და დრუჟნების შექმნას ითვალისწინებდა„.  (“Революционный Восток”, №2-3 (36-37), М.1936)

 

http://bibliofond.ru/ საიტის მასალების  საფუძველზე მოამზადა გუნდუზ ნასიბოვმა