სომხები, რომელთაც თავიაანთი ზრახვები  რუსეთის მხარდაჭერით განახორციელს ,   მიუხედეავად იმისა რომ კავკასიაში ჩამოსულნი არიან, ამ  უძველეს და  მდიდარ ტერიტორიაზე დამკვიდრებისა და სახელმწიფოს შექმნის მიზნით  მრავალ გვარ თაღლითობას და სიცრუეს მიჰყეს ხელი.

 

ამის შესახებ  რუსი ისტორიკოსები ი. დიაკონოვი და ნ. შავროვი  ასე წერდნენ: „ უძველესი სომხები, დაახლოებით ჩვენს ერამდე  პირველ ათწლეულში, მდინარე ფარათის  ზედა  ხეობაში  გამოჩნდნენ.( ი.დიაკოვი , სომეხი ხალხის პირველად ისტორია,ერევანი 1968 ,237 გვ.)

 

“XX საუკუნის დასაწყისში ამიერკავკასიაში მცხოვრებ  1 მლნ. 300.000 სომეხისაგან  1 მილიონზე მეტი ამ რაიონის მკვიდრნი არ იყვნენ :ისინი ჩვენს მიერ იყვნენ ჩამოსახლებულნი.„ (ნ.შავროვი ამიერკავკასია რუსული ინტერესებისათვის ახალი  საფრთხე. სანქტ–პეტერბურგი 1911,61 გვ.)

 

„სომხები,ძირითადად მუსლიმანი  მემამულეების მიწებზე იყვნენ დასახლებულნი„ – წერდა   დრამატურგი და დიპლომატი ა.გრიბოედოვი  თავის  „  სომხების ირანში ჩვენს  მხარეებში გადმოსახლება – შესახებ ჩანაწერები„ (ა.გრიბოედოვი  რჩეული თხზულებები  , II c., მოსკოვი , 1977, გვ.. 399-444).

 

ის რომ სომხები კავკასიაში აბორიგენებად არ გვევლინებიან  ,თავის დროზე  ამის შესახებ  თვით სომეხი მეცნიერებიც წერდნენ.

 

ისტორიკოსი ბ. იშხანიანი  თავის ნაწარმოებში „კავასიელი  ხალხი„  წერს:  ანტიკურ ხანაში სომხების სამშობლო –დიდი სასომხეთი  მცირე აზიაში, ანუ რუსეთის გაპირა ტერიტორიაზე  მდებარეობდა„ (ბ. იშხანიანი .კავკასიელი ხალხი. 1916, გვ.18 )ჰ

 

ყურადღება მივაქციოთ ცნობილი  მეცნიერის,  საბჭოთა სომხეთის  მეცნიერებათა აკადემიის  პირველი პრეზიდენტის ი. ორბელიანის  შენიშვნას:„ ახლანდელი ყარაბაღი  შუა საუკუნეებში ალბანეთის ერთი ნაწილი იყო, შემდეგ სომეხმა ფეოდალებმა იგდეს ხელთ“ (ი. ორბელიანი, რჩეული თხზულებები,ერევანი,1963, გვ.358)

 

სომხების ვინაობისა და   ფორმირების შესახებ  უფრო ზუსტად  სწერს სომეხი  მეცნიერი  მანუკ აბეგიანი :„ სომეხი ხალხის  წარმოშობის, როდის და საიდან ,რა გზით ჩამოვიდნენ აქ (ერევანის მიწებზე) ,  ვინ იყვნენ უწინ და რომელ ტომებს განეკუთვნებოდნენ, მის ენაზე   და  ეთნიკურ შემადგენლობაზე ვინ როგორი გავლენა იქონია? ჩვენ ,ამისი დამადასტურებელი არავითარი  ნათელი და ზუსტი მტკიცებულობები არ გაგვაჩნია.„ (მ. აბეგიანი, სომხური ლიტერატურის ისტორია,ერევანი,1975 ,გვ.11)

 

(ვ.არზუმანლი, ვ. ჰაბიბოღლი, ქ. მუხტაროვი „1918 წ. ხოცვა“)