აზერბაიჯანის XVIII საუკუნისმეორენახევრისისტორიაშედგებადამოუკიდებელიდანახევრადდამოუკიდებელისახელმწიფოწყობილების-სახანოებისისტორიისაგან. აზერბაიჯანისტერიტორიაზეპირველიდამოუკიდებელისახანოჩამოყალიბდა

XVIII საუკუნის 40-იანწლებში. მათგანზოგიერთინადირშაჰისმეფობისგაუქმებისშემდეგწარმოიქმნა, ზოგიკინადირშაჰისპერიოდშიირანისწინააღმდეგმებრძოლდაჯგუფებათაშედეგადიყოფორმირებული.

შექისსახანო 

შექისსახანოსსთავედაუდოჰაჯიჩალლაბიხანმა (1743-1755). XVIII საუკუნის 40-იანწლებისბოლოსათვისკიძლიერპოლიტიკურძალადიქცა. გაბალისადაგუთგაშენისსასულთანოებიიძულებულნიშეიქმნენ,რომშექისსახანოეღიარებინათ.შექისხანმა 1751 წელს, განსაზღვრულიდროისმანძილზეგაზახისადაბორჩალოსგუბერნიებზეციწყობატონობა.1768 წელსშექისადაგუბისხანებმაერთმანეთთანკავშირიშეკრესდაშამახისსახანოზეიერიშიმიიტანეს, დაპყრობისშემდეგკიშამახისტერიტორიებიერთმანეთშიგადაინაწილეს. სახანოსცენტრიქალაქიშექიიყო.

ყარაბაღის  სახანო 

ყარაბაღისსახანოსსათავედაუდოფანაჰალიხანმა (1748-1763) რომელიცწარმომავლობითჯავანშირისტომიდანიყო. აღნიშნულისახანოირანისბატონობისდროსშეიქმნადაგაძლიერდა .ნადირშაჰისმემკვიდრეთაშორისჩამოვარდნილიშუღლისშედეგადფანაჰალიხანმათავისიხელისუფლებადაგავლენაარდაბილამდეგაანავრცო.ფანაჰალიხანმა, რომელიცგანჯისსაქმეებშიცერეოდა,აქაცხელისუფლებისსათავეშითავისიკაცი-ზიადოღლისშთამომავალთაერთ-ერთიწარმომადგენელისდანიშვნაშესძლო.ფანაჰალიხანმაგააფართოვარათავისისამფლობელოთათევი,სისიანი,გაფანიდამაღრისგუბერნიებიცმიიერთა.ფანაჰალიხანმამაღალიკლდისკალთაზეღირსშესანიშნავიფანაჰაბადისციხესიმაგრეააგოდა 1755-1756 წლებშისატახტოქალაქიაქგადმოიტანა. დროთაგანმავლობაშიამციხესიმაგრესმახლობლადმდებარესოფელშუშისგამოშუშაეწოდა. იბრაჰიმხალილხანი, რომელიცხელისუფლებისსათავეში  ფანაჰალიხანისშემდეგმოვიდააზერბაიჯანულიტერიტორიებისგაერთიანებასშეეცადა. იბრაჰიმხალილხანმათავისიგავლენაგარკვეულიდროისმანძილზენახჭივანის,განჯისდათაბრიზისსახანოებშითავისგავლენაგააძლიერა.

 გუბის  სახანო

გუბისსახანოსფუძემდებელიჰუსეინალიხანი (1726-1758) ჯერკიდევ 1726 წელსრუსისსამთავრობოორგანოებისმიერამთანამდებობაზეიყოწარდგენილი, რუსისმეფემისგუბისხანადდანიშნა.მისპერიოდშისალიანიდარუდბარიგუბისსახანოსექვემდებარებოდა.გუბისსახანოსგაძლიერებაუკავშირდებაფათალიხანისხელისუფლებაშიმოსვლას. ფათალიხანმა 1757 წელსსალიანის, 1759 წელსდერბენდის, 1766 წელსბაქოს, 1768 წელსშამახისდაჯავადისსახანოებისგუბისსახანოშიგაერთიანებაშესძლო. XVIII საუკუნის 60-იანწლებშიგუბისსახანოეკონომიკური, სამხედრო-პოლიტიკურითვალსაზრისითაზერბაიჯანისრიგსახანოებზეძლიერიიყოდაქვეყნისპოლიტიკურცხოვრებაშიმნიშვნელოვანროლსთამაშობდა.

ლანქერანის (თალიშის)სახანო

ამსახანოსდამოუკიდებლობაგამოცხადებულიიქნაადგილობრივიმსხვილიფეოდალისსეიდაბასბეისმიერ.მისიეკონომიკურიცენტრიციხისკედლებითგარშემორტყმულიქალაქილანქერანიიყო.სეიდაბასბეისგარდაცვალებისშემდეგტახტზეავიდაისტორიაშითალიშლიგარახანადცნობილიჯამალედინმირზაბეი. მისიმმართველობისპერიოდსაშკარადამჩნევიაპოლიტიკურიდაეკონომიკურიაღმასვლა.

ბაქოსსახანო

1747 წელსნადირშაჰისგარდაცვალებისშემდეგადგილობრივმაფეოდალმამირზამუჰამედაღამმისიბაქოშიმყოფიქვეშემრდომისალიმიგააძევადათავიდამოუკიდებელხანადგამოაცხადა (1747-1786).სხვასახანოებთანშედარებითბაქოსსახანო

სამხედრო-პოლიტიკურითვალსაზრისითარგამოირჩეოდა. მისიტერიტორიამცირეიყო,სიგანე 60,სიგრძეკი 90 ვერსსუტოლდებოდა.მთელიაბშერონისნახევარკუნძული, ქალაქიბაქოდა 39 სოფელიამსახანოშიშედიოდა.მირზამუჰამედხანისმემკვიდრეთამმართველობისპერიოდშიბაქოსსახანოგუბელიფათალიხანისვასალიგახდა.ფათალიხანმა 1766 წელსთავისიდახადიჯაბიქანიმალიქმუჰამედხანსმიათხოვადაამითბაქოსსახანოსგუბისსახანოზედამოკიდებულებაუზრუნველყო.

განჯისსახანო

განჯისსახანოსაბეგთაბეკოსსაფუძველზეშეიქმნა. საბეგთაბეკოსმემკვიდრეობადროგამოშვებით XVII საუკუნიდან 1804-წლამდე

გარაჯათატომისზიადგულელშთამომავალთამიერიმართებოდა.სახანოსფუძემდებელიშაჰვერდიხანზიადგულიიყო.განჯასამხედრო-პოლიტიკურიდაეკონომიკურითვალსაზრისითძლიერმნიშვნელოვანსახანოსწარმოადგენდა.შექმნისდღიდან, ესსახნომეზობელიფეოდალხელისუფალთაიერიშისობიექტსწარმოადგენდა. განჯისხანებიმტერთანსაბრძოლველად, ხანერთდახანმეორეძლიერმტრებსშორისხრიკებსმიმართავდნენ.

დერბენდისსახანო

დერბენდისსახანოსფუძემდებელმამუჰამედჰუსეინხანმა,თავისისასტიკიშიდაპოლიტიკითშრომისმოყვარემასებსადაფეოდალურფენათაუმრავლესობასშორისზიზიღიდაიმსახურა.1759 წელსდერბენდელთათხოვნითგუბელმაფათალიხანმადერბენდზესამხედროიერიშიმიიტანა.დერბენდელთადახმარებითქალაქიფათალიხანისხელშიგადავიდა. ამმოვლენისშემდეგ, შეიძლებაითქვას,რომაზერბაიჯანისჩრდილოსახანოთარუსეთთანმიერთებამდედერბენდისადაგუბისსახანოებიერთმთლიანსახელმწიფოსწარმოადგენდნენ.

შამახისსახანო

შამახისსახანო, ადგილობრივიფეოდალებისადაქალაქისარისტოკრატიისგარედაშიდამტრებისწინააღმდეგწარმოებულიბრძოლებისდროსშეიქმნა. რამდენიმესაუკუნეშირვანშახთასატახტოქალაქი,შემდეგკიშირვანთასაბეგთაბეკოსცენტრადქცეულიქალაქიშამახი, XVIII საუკუნისშემდგომპერიოდშიეკონომიკურიდასავაჭროთვალსაზრისითუპირატესობასკვლავ

ინარჩუნებდა.ნადირშახისსახელმწიფოსდაშლისშემდეგშამახის

პოლიტიკურცხოვრებაშიძირ-ფესვიანიცვლილებებიმოხდა.შედარებითპატარატერიტორიაზეორისახანოწარმოიქმნა:ახალიშამახი-ცენტრიაღსუდაძველიშამახი-ცენტრი-შამახი.შამახიშიშექმნილიორხელისუფლებიანობადიდხანსვერიარსებებდა.1763 წელსძველშამახიშიგაძლიერებულმამუჰამედსეიდხანმაახალიშამახიცაიღოდაძველშამახისთანგააერთიანა. ძველიშამახიკიახალისახანოსცენტრადიქცა.

მაგრამპროცესებისგანვითარებამუჩვენა,რომშამახიმეზობელიფეოდალებისიერიშისათვისღიაიყო. მასზეგანუწყვეტლივმიტანილმაიერიშებმამისეკონომიკურგანვითარებასზარალი

მიაყენადა 1768 წელსგუბელიფათალიხანისმიეროკუპირებულიქნა.

ნახჭევნისსახანო

ნახჭევნისსახანოსსათავექენგერლისსაგვარეულოსმეთაურმაჰეიდარგულუხანმადაუდო.სახანოსგაძლიერებისადაგარეშემტრებისაგანდასაცავადჰეიდარგულუხანი (1747-1763/64)თავისიმმართველობისპირველპერიოდშიმასზეუფროძლიერყარაბაღისსახანოსმიეკედლა.ჰეიდარგულუხანისგარდაცვალებისშემდეგ 1787 წლამდეტახტისათვისბრძოლის

შედეგადნახჭევნისსახანოძლიერდასუსტდა. ხოი,,ყარაბაღიდაირავანისსახანოები, ქართლ-კახეთისსამეფოებსადაირანსშორისუწყვეტიბრძოლისობიექტადიქცა.

ირავანისსახანო

დაფუძნებულიიყოჩუხურსადსაბეგთაბეკოსმიერ.ნადირშაჰისმოკვლისშემდეგ, ირავანშიირანისხელისუფალთაწინააღმდეგაჯანყებულთამეთაურმაადგილობრივმაფეოდალმამირმეჰდი

ხანმათავიხანადგამოაცხადადადამოუკიდებელიირავანისსახანოსდაუდოსაფუძველი. მაგრამირავანისსახანომყოფილისაბეგთაბეკოსმთელიტერიტორიავერმოიცვა. მისიერთინაწილინახჭევნისდასხვასახანოსშემადგენლობაშიშევიდა.სახანოსცენტრიქალაქიირავანიიყო.

ყარადაღისსახანო

ყარადაღისსახანოაზერბაიჯანისსამხრეთითმდებარეერთ-ერთისუსტისახანოიყო. მისიფუძემდებელიმომთაბარეტომებისერთ-ერთიბრძენიმეთაურიბაზუმხანი (1748-1752) მეზობელ

ფეოდალებთანურთიერთობაშიფრთხილპოლიტიკასატარებდა,ქვეყნისშიდასაქმეებსაწესრიგებდა, აღმშენებლობითსაქმეებსეწეოდადასახანოსსატახტოქალაქაჰარდაშისხვადასხვა

საზოგადოებრივბინებსაშენებდა. ყარადაღისსახანო 1782 წელსხოისადაყარაბაღისსახანოებისგაერთიანებულიძალებისმიეროკუპირებულიქნა. ამისშემდეგყარადაღისსახანომდამოუკიდებლობადაკარგა.

თებრიზისსახანო

მისიფუძემდებელიდუნბულთატომისგამოჩენილიწარმომადგენელინაჯაფგულუხანი (1745-1780) იყო. იგითაბრიზშიურმიელიფათალიხანაფშარისაქტიურიმხარდაჭერითიყოგაძლიერებული. ამიტომაცერთდროსთაბრიზისსახანოურმიისსახანოზეიყოდამოკიდებული.1763წელსფათალიხანიაფშარქარიმხანთანდამარცხდადაამისშემდეგთაბრიზისსახანომდამოკიდებლობამოიპოვა.

მარაღისსახანო

მარაღისსახანოსფუძემდებელიალიგულუხანმუგადდამი(1747-1750)იყო.არცისედიდიმნიშვნელობისმქონეესსახანოაღამუჰამედშაჰგაჩარისხელისუფლებაშიმოსვლამდედამოუკიდებელიიყო.

 არდაბილისსახანო

არდაბილისსახანოსსათავეშახსევანთატომისმეთაურმანაზარლიხანმა (1747-1783) დაუდო. მისიხელისუფლებისპერიოდშისახანოსაკმაოდგანვითარდა.ნაზარლიხანმაქორწინებისდიპლომატიითყარაბაღელიბრაჰიმხანთანმეგობრულიურთიერთობადაამყარადალანქერანისსახანოსთანკეთილმეზობლურურთიერთობაშიიყო.

ურმიისსახანო

ურმიისსახანოსფუძემდებელიაფშართატომისწარმომადგენელიფათალიხანაფშარი (1747-1763) იყო. ფათალიხანმა,რომელიცგამუდმებითტერიტორიებისგაფართოებაზეოცნებობდა,გარკვეულიდროისმანძილზესამხრეთაზერბაიჯანშისაკმაოტერიტორიებიმიიტაცა.1763 წელსქარუმხანზანდისმიერდამარცხებულმაურმიისსახანომთავისიწინანდელიმნიშვნელობადაკარგა.

ხოისსახანო

ხოისსახანოსპირველიხელისუფალიშაჰბაზხანი(1747-1763)იყო. ისნადირშაჰისდროსხოისპროვინციისმეთაურადიყოდანიშნული. ნადირშაჰისგარდაცვალებისშემდეგკითავიხოისსახანოსდამოკიდებელხანადგამოაცხადა. შაჰბაზხანმა,რომელიცზომიერპოლიტიკასატარებდა, ფათალიხანაფშართანმეგობრულიურთიერთობადაამყარა.

მაქუსსახანო

მაკუსსახანოსფუძემდებელიბაიათისტომისმეთაური, ნადირშახისერთ-ერთმხედართმთავართაგანიახმედსულთანი(1747-1778) იყო. შახისგარდაცვალებისშემდეგსამშობლოშიდაბრუნებულმაახმედსულთანმაქუნმამაქუდამოუკიდებელსახანოდ,თავიკიხანადგამოაცხადა.სახანოსსატახტოქალაქსორივემხრიდანმთებითგარშემორტყმული  ქალაქიმაქუწარმოადგენდა. მაქუსსახანო 30 სოფელსაერთიანებდა.

სარაბისსახანო

სარაბთასახანოსსათავეშაგაგთატომისმეთაურმაალიხანმა(1747-1786) დაუდო. ნადირშახისგარდაცვალებისშემდეგშექმნილიარეულობითისარგებლარაალიხანმათავიტომთაშორისხანადგამოაცხადა.მოხსენიებულისახანოებისგარდამდინარემტკვრისადაარაზისშენაერთზეჯავადისსახანოდამდინარემტკვრისხეობაშიკიკიდევერთიპატარასახანო -სალიანისსახანოარსებობდა.

რუსეთსადაირანსშორისდადებულგულისტანის (1813)დათურქმენჩაის (1828) ხელშეკრულებებისშესაბამისადაზერბაიჯანიორიმპერიასშორისგაიყო: აზერბაიჯანისჩრდილო

ნაწილირუსეთის,სამხრეთნაწილიკიირანისშემადგენლობაშიშევიდა.

ისტორიული აზერბაიჯანული საელმწიფოები,ბაქო,  2012, გვ. 155-161