სომხეთის პრეზიდენტმა  სერჟ სარქისიანმა  სრულიად სასცილო,  ყოველივე მეცნიერულ და  ისტორიულ  ფაქტებს მოკლებული  განცხადება გააკეთა. მისი თქმით  ყარაბაღის მოსახლეობა  ათასწლების მანძილზე „მხოლოდ სომხებისაგან„ , შესდგებოდა „თურქულ–მუსლიმანურმა„  ტომებმა   კი  მხოლოდ XVIII  საუკუნის  მეორე ნახევარში იწყეს  აქ გადმოსახლება .

 

გასული საუკუნის  დასაწყისში მათი რაოდენობა, მოსახლეობის მხოლოდ 5 % –ს შეადგენდა.“ დამაჯერებლად რომ გაჟღერებულიყო სარქისიანი  რომელიღაც   “XVIII  საუკუნის იდუმალ  ოფიციალური თურქულ წყაროებს„  ეყრდნობოდა.  ბუნებრივია, რომ ამ  მეცნიერების საწინააღმდეგოდ მიმართული   სისულელის ავტორს დაზუსტებული არ ჰქონდა ,თუ რომელ თურქულ ისტორიულ წყაროებს  ითვალისწინებდა, რადგანაც სომხების გაყალბებულ ლაბორატორიაში ასეთი ინფორმაცია არ მოიპოვება. ძირითადში  კი თურქული არქივები ამის საწინააღმდეგოს ამტკიცებენ. 2009 წლის  ნოემბრის თვეში  თურქეთის მინისტრთა კაბინეტთან არსებულმა ცენტრალურმა სახელმწიფო საარქვო  სამმართველომ  660  გვერდიანი საარქივო  მასალისაგან შემდგარი „ ყარაბაღის ოსმალოს დოკუმენტები„ სახელწოდების წიგნი გამოსცა.

წიგნი „ პოლიტიკური,სამხედრო და დიპლომატიური ურთიერთობებისა „ და „გადასახლების„ ფრაგმენტებისაგან შესდგება. წიგნში საარქივო მასალებზე დაყრდნობით  სომხების ყარაბაღში გადასახლების შესახებ მტკიცებულობებია  მოყვანილი.ოსმალოთა  არქივებში  ყარაბაღში  სომხების  არსებობის შესახებ არავითარი ინფორმაცია არ არსებობს.

ყველა დოკუმენტი  სომხების ყარაბაღში  XVII-XIX  საუკუნეებში დასახლების პროცესზე  და მოსახლეობის  ეთნიკური შემადგენლობის  შეცვლაზე  მიანიშნებს..სარქისიანის „ აღმოჩენა„  რბილად რომ ვთქვათ  სომეხი ისტორიკოსების  ტექსტებს  არ ემთხვევა. მაგალითად,  ჯორჯ ბუნუტიანი წერს: „ რამდენიმე სომხური წყარო  1830 წლის შემდგომ სტატისიკაზე საუბრისას  ირანის ხელისუფლების  პერიოდში  აღმოსავლეთ სომხეთში სომხების რაოდენობას სწორად არ  გვიჩვენებს და აღნიშნავს რომ მათი რიცხვი  მოსახლეობის მხოლოდ 30–50 – %–ს შეადგენდა.(სერჟ სარქისიანი კი აღნიშნავს,რომ სომხები მოსახლეობის 95 პროცენტს შეადგენდნენ) . სინამდვილეში კი ოფიციალური სტატისტიკური მონაცემების  საფუძველზე , რუსთა ოკუპაციის შემდეგ  სომხეთში  მთელი მოსახლეობის 20 პროცენტს სომხები, 80 % კი მუსლიმანები შეადგენდნენ.  ნებისმიერ შემთხვევაში  რუსების  ხელში გადასვლამდე  სომხები  აქ არასოდეს  უმრავლესობას არ წარმოადგენდნენ .

მოსახლეობის აღწერის შედეგების შესახებ საარქივო  წყაროში წერია,რომ  აღმოსავლეთ სომხეთის ზოგიერთ  რეგიონში სომხები უმეტესობას შეადგენდნენ. ეს ცვლილება კი  35 ათასი მუსლიმანის ამ ტერიტორიებიდან  აყრის შედეგად   მოხდა. ასე რომ ირანის ადმინისტრაციის საარქივო დოკუმენტებში, იმის შესახებ ,რომ  ამ რეგიონში სომხები უმეტესობას   წარმოადგენდნენ    არვითარი  დოკუმენტი არ მოიპოვება . სავარაუდოა,რომ  სომხები, ადგილობრივ დონეზე   მხოლოდ  დასავლეთ  ბასარის  რეგიონში  წარმოადგენდნენ უმეტესობას. აქ უჩქილსა (ეჩმადზინი) სომხური    რელიგიური ცენტრი  მდებარეობდა.

1832 წელს ათასობით მუსლიმანის გადასახლება, ირანიდან და ოსმალეთიდან   იმპერიიდან  57 ათასი  სომეხი ემიგრანტის  ჩამოსვლით ქრისტიანული მოსახლეობის რაოდენობა საკმაოდ გაიზარდა. მხოლოდ რუსულ–თურქული  ურითერთობის შემდეგ 1855-56 –და  1877-78-   წლებში  ოსმალეთის იმპერიიდან კიდევ უფრო მეტი სომეხის  ჩასახლებისა და აქედან კიდევ უფრო მეტი მუსლიმანის გადასახლების შემდეგ,  სომხური  მოსახლეობა  უკვე უმეტესობას  შეადგენდა.  ამის მიუხედავად XX  საუკუნის დასაწყისამდე ქალაქი ირავანი მუსლიმანურ ქალაქად რჩებოდა.„

ბურუუტიანის მოყვანილი  სტატისტიკური  ინფორმაციით  1826-1832 წლებში ირავანისა და  ნახჭივნის სახანოებში მუსლიმანთა რაოდენობა დაახლოებით სამი მეოთხედით  იყო  შემცირებული. სომხების რაოდენობა კი  ჩასახლებულთა ანგარიშზე 3,5 –ჯერ იყო გაზრდილი  . ბურუუტიანი შემდეგში აღნიშნავს,რომ :„ სტატისტიკიდან ნათელი  ხდება,რომ რუსეთის  ბატონობამდე  სომხები აღმოსავლეთ სომხეთის მოსახლეობის  დაახლოებით  20 პროცენტს შეადგენდნენ. რუსეთის   ბატონობის შემდეგ კი ირანისა და ოსმალეთის იმპერიიდან 57 ათასი ემიგრანტი იქნა  გადმოსახლებული,35 ათასმა  მუსლიმანმა  დატოვა აღმოსავლეთ სომხეთი.1832 წელს  სომხები საერთო მოსახლეობის ნახევარს შეადგენდნენ.

რუსეთის სტატისტიკური ინფორმაციის საფუძველზე  თურქმენჩაის ხელშეკრულებამდე  ყარაბაღის სახანოებში სომხები  უფრო ცოტანი იყვნენ. შვეიცარიელი ავტორის სონტე კომელეს  თქმით ,„  რუსეთიში  ჩატარებული აღწერის საფუძველზე 1823 წელს  სომხები ყარაბაღის სარეთო მოსახლეობის 9 პროცენტს (  დანარჩენი 91 პროცენტი მუსლიმანივით იყო აღნიშნული) ,1832 წელს 35 პროცენტს,1880 წელს კი  უკვე უმეტესობას შეადგენდნენ–53 პროცენტს.“

1828 წელს  თურქენჩაის ხელშეკრულების დადების შემდეგ  სომხებმა  ორანიდან, ოსმალეთის  აღმოსავლეთ რეგიონებიდან   ირავანის, ნახჭივანისა და ყარაბაღის  რეგიონებში მასობრივი   გადასახლება იწყეს  . აღნიშნულ ოპერაციას  პოეტი ალექსანდრე გრიბოედოვი ხელმძღვანელობდა.  ის სომხების „ ჩვენს რეგიონებში გადმოსახლების შესახებ ჩანაწერები„ სახელწოდების წერილებში წერდა :„  სომხები უფრო მეტად მუსლიმანების მამულებში დასახლდნენ,. ზაფხულში ეს შესაძლებელი იყო, რადგანაც  მიწების მფლობელი მუსლიმანები  იაილაღებზე იყოფებოდნენ და  სხვა ერის ჩამოსულებთან  ურთიერთობაში არ იმყოფებოდნენ .„

ამავე დროს , გრიბოედოვი  ჩამოსულ სომხებსა და ადგილობრივ მუსლიმანებს შორის მომავალში მოსალოდნელი   კონფლიქტის შესახებაც იტყობინებოდა ( კამერული აღწერის  სტატისტიკური   მონაცემებიდან ჩანს,რომ  მუსლიმანები  ანუ თურქები იყვნენ) : „ჩვენს მასთან (  კნიაზ არგუტინსკისთან)  ერთად  ვფიქრობდით ,თუ როგორ  უნდა  შეგვეჩვია  მუსლიმანები დროებითი სიძნელეებისათვის  და  სომხებით  დასახლებული  მიწების  სამუდამოდ დაკარგვის შიში  როგორ  აღმოგვეფხვრა მათი გულებიდან.! “

სომხების ყარაბაღში,ირავანში და ნახჭივანში  გადასახლების მოვლენა ,რუს მწერალს და ისტორიკოსს ს.ნ.გლინკას  ,“ აზერბაიჯანელი სომხების რუსეთის   საზღვრებს მიღმა  გადასახლების აღწერა„ სახელწოდების წიგნში ,რომელიც  1831 წელს    მოსკოვში გამოსცა  ფართოდ აქვს აღწერილი. 1828 წლის  26 თებერვლიდან  11 ივნისამდე , ანუ სამ თვე ნახევრის მანძილზე  აქ ირანიდან 8249 სომხური ოჯახი და სულ ცოტა 40 ათასი სომეხი გადასახლდა. შემდგომი  რამდენიმე წლის მანძილზე კი  ამ ყოფილ სახანოში ოსმალეთის იმპერიიდან  კიდევ 90 ათასი სომეხი იქნა  ჩასახლებული.1911 წელს  კიდევ ერთი რუსი ავტორი ნ.შავროვი წერდა :„   იმ დროისათვის ამიერკავკასიაში მცხოვრები ერთი მილიონ 300 ათასი  სომეხთაგან   ერთი მილიონზე მეტი  ადგილობრივი მოსახლე არ იყო  , ისინი ჩვენს მიერ გადასახლებულნი იყვნენ . ისინი ძირითადად  იმ მიწებზე  იქნენ დასახლებულნი სადაც წინათ სომხები  ძალიან ცოტანი იყვნენ–ელიზავეტპოლსა და ირავანის გუბერნიებში. ეს სომხები  ელიზავეტპოლის გუბერნიის  მთიან ნაწილში ( მთიანი ყარაბაღი)  და  გოჩის ტბის  სანაპიროებზე  იყვნენ დასახლებულნი.„  სომხების ყარაბაღში,ირავანში და ნახჭივანში გადასახლების ფაქტი  ხელოვნების მოღვაწეთა  ოსტატურ ხელსაქმეშიც არის ასახული.მაგალითად  რუსი მხატვრის ვ.ი.მაშკოვის 1828 წელს  შექმნილ  სამხატვრო ტილოზე   სომხების ირანიდან მდინარე არაქსის  ჩრდილო სანაპიროზე  მასობრივი გადასახლება  ბრწყინავლედ არის  შესრულებული.

 

რამიზ მეხტიევის „ გორუს–2010: აბსურდის თეატრის სეზონი“ (ბაქო–2010) წიგნიდან