1813 წლის 12 ოქტომბერი –რუსეთ–ირანის ომში ,რომელიც   1804-1813 წლებში მიმდინარეობდა,   რუსეთის გამარჯვებამ  და  „გულისტანის ხელშეკრულებამ„ რომელმაც აზერბაიჯანი ორ ნაწილად გახლიჩა, სომხების ჩრდილოეთ  აზერბაიჯანში გადმოსახლება განაპირობა .

 

1823  წლის ინფორმაციის საფუძველზე  ყარაბაღის ოლქში მცხოვრები  20 ათასამდე  ოჯახიდან, სულ 1,5  ათასს სომხური  ოჯახები შეადგენდნენ.       

1826–1828 წლები – რუსეთ–ირანის ომის დროს  ირავანი  რომ დაიპყრეს, სომეხმა კათალიკოსმა  ნერსეს აშთარაკეთსიმ  სომხების აზერბიჯანში გადასახლების შესახებ პროექტი მოამზადა. ა.ს. გრიბოედოვმა ამ გეგმის  შემუშავებასა და განხორციელებაში დიდი როლი ითამაშა.

1828 წლის 10 თებერვალი – 1826–28 წლებში  რუსეთ–ირანის ომის დასასრულს დადებული  თურქმენჩაის ხელშეკრულების 15–ე პუნქტის  შესაბამისად ირანიდან ირავანში, ყარაბაღსა და ნახჩივანში  სომხების გადასახლების პროცესი განხორციელდა.

 

1828 წლის 21 მარტი –  თურქმენჩაის ხელშეკრულებიდან სულ მოკლე ხანში  1828 წლის 21 მარტს  , რუსეთის იმპერატორმა  ნიკოლოზ 1–მა ირავანსა და ნახჭივანის სახანოების ტერიტორიებზე „ სომხეთის ოლქის„ შექმნის შესახებ   ბრძანება გასცა .  აღნიშნული ოლქის შემადგენლობაში  შევიდა ქალაქი ირავანი, სადაც  7331 აზერბაიჯანული და 2369 სომხური ოჯახი ცხოვრობდა.

1828–1829 წლები–  ისტორიულ წყაროებზე დაყრდნობით 1829–1830–იან  წლებში  კავკასიაში ირანიდან 40000, თურქეთიდან 90000  სომეხი იქნა გადმოსახლებული  და  ისინი ძირითადად  ნახჭივანში, ყარაბაღში და ირავანში იქნენ განსახლებულნი. ამავე დროს  ომის პერიოდში ,რომელიც მრავალ წელს გრძელდებოდა, აზერბაიჯანელებით დასახლებული  ადგილები  განადგურებული,  ათასობით  ადამიანი  მოკლული და მრავალი ადამიანი კი  მშობლიური  კერებიდან  აყრილ იქნა.

1832 წელს   ყარაბაღის მოსახლეობის 64,8%–ს აზერბაიჯანელები  34,8%–ს კი სომხები შეადგენდნენ.

19 ს–ის 80–იან წლებში შუშის რეგიონში  მოსახლეობის 41,5%–ს  სომხები 58,2% –ს კი აზერბაიჯანელები შეადგენდნენ. რუსეთში მოსახლეობის აღრიცხვის დროს  ეს რიცხვები 45 და 53 % , 1917 წელს კი 40,2 და 52,3%   ამ ფარგლებში აისახა.  აღნიშნულ  პერიოდში  კავკასიაში დასახლებულ აზერბაიჯანელთა  რაოდენობის მიხედვით  ირავანის გუბერნია  ბაქოსა და ელიზავეტპოლის (განჯის) გებურნიების შემდეგ მესამე ადგილზე იყო.

1897 წელს – რუსეთის იმპერიის  მიერ  პირველი აღრიცხვის შედეგებით  ირავანის გუბერნიაში 313178 აზერბაიჯანელი ცხოვრობდა.

1905-1907 წლები – 1905-1907  წლებში   სომხებმა ისარგებლეს რა რუსეთში მიმდინარე რევოლუციური პროცესებით და  ცენტრის მხრიდან.  ოლქებისადმი   კონტროლის შესუსტებით  , ბაქოში,ზანგაზურში, ირავანში, ნახჭივანში, ორდუბადში,ეჩმიადძინში, ჯავანშირში და  ყაზახში  აზერბაიჯანელების წინააღმდეგ მასობრივი  ხოცვა– რბევა  განახორციელეს, აყარეს საკუთარი მიწებიდან და განდევნეს.1905-1906 წლებში  განჯისა და ყაზახის გუბერნიებში 200 სოფელი, შუშის,ჯაბრაილის და ზანგაზურის გუბერნიებში კი 75 სოფელი  გაანადგურეს.

1916 წელი –  1916 წლის  სტატისტიკური ინფორმაციის  საფუძველზე ირავანის გუბერნიის 5   მაზრაში   მოსახლეობის რაოდენობამ 1831 წელთან შედარებით 40– ჯერ  მოიმატა , ანუ 14300 –დან 570000 –ს მიაღწია. ამავე  დროს  კი  აზერბაიჯანელთა  რაოდენობა  4,6 –ჯერ  იყო გაზრდილი  და 246600  კაცს უდრიდა . 1886-1897 წლებში  მოსახლეობის  ნამატი 40000 კაცს გაუტოლდა , 1905-1916 წლებში კი 17000 კაცი იყო,ასე რომ 1905 წელს  მოსახლეობის რაოდენობა 1886 წელთან შედარებით  61000 კაცით  მეტს შეადგენდა .

1923 წელს მთიანი ყარაბაღის ავტონომიურ ოლქში ისტორიული უსამართლობა იქნა დაშვებული, ყარაბაღის მთიანი ნაწილი და ბარი ხელოვნურად ერთმანეთს  გამოეყო, სომეხი მოსახლეობის კონსოლიდაციისათვის  ხელსაყრელი პირობები შეიქმნა და აზერბაიჯანელების დემოგრაფიულ პოზიციას სერიოზული დარტყმა მიაყენეს.

1946-1947 წლები– 1941-1945 წლებში მიმდინარე ომის დასრულების შემდეგ უცხოეთიდან სომხეთში სომეხთა  ჩამოსახლების პროცესი დაიწყო.1946 წელს სირიდან,საბერძნეთიდან,ლიბანიდან,ირანიდან, ბულგარეთიდან და რუმინეთიდან 50900 კაცი, 1947 წელს კი  პალესტინიდან,სირიიდან,აშშ–დან , საბერძნეთიდან,ეგვიპტიდან,ერაყიდან და ლიბიიდან 35400 კაცი იქნა გადმოსახლებული სომხეთში.

1948 წელი– 1948 წელს სირიიდან,ლიბიიდან, საფრანგეთიდან,აშშ–დან,ეგვიპტიდან , ბულგარეთიდან და რუმინეთიდან  სომხეთში სულ 10000 კაცი  იქნა ჩამოსახლებული.

1978 წელი – 1978 წელს ,მთიანი ყარაბაღის სომხებმა  დასახლების 150 წლის იუბილე აღნიშნეს და მარდაქერთი–აღდარას  რაიონის  სოფელ მარაღაშენ– ლენინავანში   აღნიშნული მოვლენისადმი მიძღვნილი  ძეგლი       აღმართეს.