ის რომ სომხები კავკასიაში აბორიგენი ხალხი არაა და სხვა ტერიტორიებიდან არიან ჩამოსულნი სპეციალისტების მიერ დიდი ხნის წინ არის დადასტურებული.

სომხურ ენას კავკასიურ ენებთან არავითარი საერთო არ აქვს. ეს ენა ინდო –ევროპულ ენათა ოჯახს განეკუთვნება. ცნობილია,რომ ამ ენათა ოჯახში სხვადასხვა ჯგუფებია გაერთიანებული. ზოგიერთ მეცნიერს და მათ შორის ი. დიაკონოვს მიაჩნია ,რომ სომხური ენა   ბერძნულ ენის ახლობელი ენაა. ეს ფაქტი იმაზე მიანიშნებს,რომ სომხები ისტორიის ერთ პერიოდში ბერძნების მეზობლად ცხოვრობდნენ და ერთმანეთის ზეგავლენას განიცდიდნენ. მაგრამ სომხები წინა აზიის ხალხებსაც არ განეკუთვნებიან.

ისინი ჩვენს ერაზე უწინ , არა უგვიანეს მეორე ათასწლეულის შუა ხანებისა წინა აზიაში ჩამოსულან. სავარაუდოდ,ისინი ხალხთა დიდი გადასახლების დროს მცირე აზიაში დასახლებულან. სომეხთა სახელი პირველად მოხსენიებულია დარას პერიოდის  ბისუთუნის წიგნებში. ეს წიგნები ჩვენს ერამდე 520-518 წლებშია დაწერილი. იქ ადგილი,რომელსაც (ერმანია) სომხეთი ეწოდება რამდენჯერმე არის ნახსენები.

ისინი დამოუკიდებელნი არ იყვნენ და აქემედინური სახელმწიფოს შემადგენლობაში შედიოდნენ . წიგნში აღწერილია იმპერიის წინააღმდეგ ამბოხების შესახებ.აქემედინებზე გამარჯვებული მაკედონიელი ალექსანდრეს პერიოდში სომხებზე საუბარიც ზედმეტია. რადგანაც ალექსანდრეს იმპერიაში დამოუკიდებელი არავინ იყო. კავკასიის ის მხარე კი სადაც ჩვენ ვცხოვრობთ ,იმ დროს დამოუკიდებელი იყო, რადგანაც ალექსანდრე მაკედონელს აქამდე არ მოუღწევია. ჩვენს ერამდე 5–ე საუკუნეში აქ ხაზარები  , შემდეგ კი ალბანელები ცხოვრობდნენ.

სომხები ჩვენს ერამდე 2–ე საუკუნეში არტაშეს პერიოდში მცირე ხანს  დამოუკიდებელნი იყვნენ. ჩვენს ერამდე 96–95 წლებში პარფიის მეფეთა ხელში ტყვედ მყოფი ტიგრან II–ე საეჭვო ხეშეკრულებების მეშვეობით   მთავრობას ქმნის .ცოტა მოძლიერდება თუ არა სირიისაკენ დაიძრება და რამდენიმე ქალაქს დაიპყრობს.ჩვენს ერამდე 1–ე საუკუნის 69–ე წელს რომის მხედართმთავრის ლუკულის მეთაურობით აღმოსავლეთისკენ ილაშქრებს . ლუკული მდინარე დაჯლას ზედა შენაკადზე მდებარე ქალაქ ტიგრანაკერტს დაარბევს. სომეხი მკვლევარი სარქისიანი წერდა,რომ აღნიშნული ქალაქი ტიგრანაკერტი ჩვენს ერამდე  87–ე წლის წინ იყო დაფუძნებული. ტიგრან II–ესკავკასიაზე არასოდეს გამოულაშქრია . ბუნებრივია ,რომ ქალაქი ტიგრანაკერტი კავკასიაში ვერ იქნებოდა. მას შემდეგ ,რაც ლუკული რომში იქნა გამოძახილი , მორიგ ლაშქრობას პომპეი განახორციელებს და ტიგრანს მძიმე დამარცხებას მიაყენებს. ტიგრანი მთელს თავის ხაზინას პომპეის შესთავაზებს და თვითონაც მის წინ მუხლს მოიყრის.

ანუ,სომხებს კავკასიაში არავითარი სახელმწიფო არ ჰქონიათ. ბუნებრივია,რომ როგორც ყველა ხალხი აქ სომხებიც იქნებოდნენ,მაგრამ სახელმწიფო არ ჰქონდათ.„ზღვიდან–ზღვამდე„ „დიდი სომხეთის„ შექმნის იდეა კი მხოლოდ ოცნება იყო. რამდენიმე კილომეტრში ერთი სომეხი რომ დაეყენებინათ ამ ტერიტორიას მაინც ვერ მოიცავდნენ. რადგანაც იმ პერიოდში სომხები რაოდენობრივად ცოტანი იყვნენ. დღევანდელ პერიოდში მთელს მსოფლიოში მიმოფანტული სომხების რაოდენობა თუ 7–8 მილიონ კაცს უდრის, იმ დროს კი ამაზე რამდენჯერმე ნაკლებნი იყვნენ. მათ შორის კავკასიაშიც იყვნენ მიმოფანტულნი.

რუსი მეცნიერი შავროვი 1911 წელს გამოცემულ წიგნში წერს,რომ 1828 წელს თურქმენჩაის ხელშეკრულების ხელმოწერამდე კავკასიაში 300 ათასამდე სომეხი ცხოვრობდა. 20 – ე საუკუნის დასაწყისში კი ამ ტერიტორიაზე მათი რაოდენობა 1 მილიონ 300 ათას კაცს უდრიდა. მათ უმეტესობას კი რუსეთის ადმინისტრაციული სამმართველოების მიერ აქ გადმოსახლებული მოსახლეობა შეადგენდა . პასკევიჩისა და გრიბოედოვის ნაწარმოებებში მათი გადმოსახლებაა   აღწერილი. საჭირო სახსრებს გამოყოფდნენ და ჩასასახლებლად ისეთ ადგილებს შეარჩევდნენ,რომ მათი წინანდელი სამოსახლოს კლიმატი და ახლანდელი ერთმანეთს შეესაბამებოდეს. შემდგომში კი, ჩვენი მოსახლეობის დეპარტაციის დროს მთის ხალხი ბარში ჩაასახლეს.

სომხები ყარაბაღში ზაფხულის პერიოდში ,აზერბაიჯანელების მთაში ყოფნის დროს ჩაასახლეს. ასე რომ აღნიშნული ტერიტორიების სომეხთა სამკვიდროდ მიჩნევა დაუშვებელია . მათ რამდენიმე რელიგიური ძეგლი კი უბრალოდ მიისაკუთრეს.. IVს–ის პირველ ნახევარში აქ მცხოვრებმა ალბანელებმა ქრისტიანობა მიიღეს და ეს სარწმუნოება კავკასიელი ალბანელების ოფიციალურ სარწმუნოებად იქცა.

V ს–ის შუანახევარში ბიზანტიასა და სასანიელთა სახელმწიფოებს შორის ომი იყო გაჩაღებული. იმის გამო,რომ ქრისტიანი ალბანელები   ერთმორწმუნე   ბიზანტიელებისკენ მიილტვოდნენ , სასანიელებმა ზოროასტრიზმის    გავრცელება დაიწყეს. რა თქმა უნდა ზარადუსტრას თემები აქაც იყო,მაგრამ მაცხოვრებელთა უმეტესობას ქრისტიანები შეადგენდნენ. ამიტომაც თავადების თავიაანთ სამეფოში მიწვევით ,მათ ზოროასტრიზმის მიღება დააძალეს.   ოკუპაციის საშიშროებაში აღმოჩენილი ალბანელების ერთმა ნაწილმა 450 წელს ზოროასტრიზმი აღიარეს ,მაგრამ სულ ერთი წლის შემდეგ ხალხი აჯანყებულა და ზოროასტრიზმის მსახურნი ქვეყნიდან გაუძევებია.

შემდგომში კი ,ისლამის გავრცელების პერიოდში ,ქრისტიანმა ალბანელებმა ,რომელთაც ერთღმერთიანობა აღიარეს, თავიაანთ სარწმუნოების ერთგულნი დარჩნენ, დანარჩენებმა კი   ისლამი მიიღეს. ერთ დროს ქრისტიანებთან ერთად გვერდიგვერდ იცხოვრეს და მიხიტარ გოშმა ქრისტიანებისათვის კანონთა ნუსხაც კი მოამზადა.

1836 წელს რუსეთის იმპერატორთან არსებულმა სინოდმა   აქ მდებარე ალბანური ეკლესიები სომხური ეკლესიების ქვეშემრდომად გამოაცხადა. რუსეთმა ,რომელიც ირანისა და თურქეთის   უაღრესად მნიშვნელოვანი სტრატეგიული მუსლიმანური პოზიციისადმი ლტოლვას გრძნობდა ,ამ ტერიტორიებზე დიდი რაოდენობით სომეხი ჩამოასახლა. და ამგვარად „დაანაწევრე და იბატონე„ ს ხერხით იწყებს მმართველობას. გვაშორებს რა საკუთარ ფესვებს. სომხების ჩვენს წინააღმდეგ ბრძოლასაც თავიის სასარგებლოდ იყენებს.

რუსეთის   სამხედროებს 1808-1809 წლების ზუსტი ტოპოგრაფიკული რუკა აქვთ. ცნობილია რომ სამხედრო რუკებზე ადგილების სწორ დამწერლობას დიდ ყურადღებას აქცევენ. ვინც ამ რუკას გაცენობა სომხეთად წოდებულ ტერიტორიაზე მრავალ აზერბაიჯანულ ტოპონიმებს შეხვდება.   ისტორიული სინამდვილის მსოფლიო საზოგადოებამდე მიტანისათვის ,ამ რუკების სახელმწიფო დონეზე განმეორებით გამოცემას გთხოვთ.

ილიას ბაბაევი

 აზერბაიჯანის მეცნიერებათა აკადემიის წევრ–კორესპოდენტი