უძველესი ისტორიული წარმოდგენით, სომხების მიერ დიდ სომხეთად მიჩნეული ნამდვილი სამშობლო რუსეთის  საზღვრებს გარეთ , უფრო სწორად მცირე აზიაში მდებარეობა.

რაც შეეხება მთიან ყარაბაღში მცხორებ სომხებს მათი ერთი ნაწილი აბორიგენი , ქრისტიანული სარწმუნოების მიმდევარი  ალბანელების  შთამომავალნი არიან,ერთი ნაწილი კი  ომებისაგან გადარჩენის მიზნით აზერბაიჯანის მიწებს შეფარებული ირანიდან და თურქეთიდან  გამოქცეული ლტოლვილები არიან.

ბ.იშხანიანი „კავკასიელები„ პეტროგრადი 1916 წ. გვ.18

*  *  *

1828 წლის ცნობილი თურქმენჩაის ხულშეკრულება რომ არ ყოფილიყო, რომ არ ყოფილიყვნენ გრიბოედევი და  აბოიანი, რუსული ჯარი რომ არ ყოფილიყო, დღეს თანამედროვე სოფლებად და ქალაქებად ქცეული  სომხური ოჯახები არ იქნებოდა… მარტო ბოლო ათწლეულში( 60–70 იან წლები)  სამშობლოში 200 ათასი სომეხი  გადმოსახლდა.

ზორი ბალაიანი „კერა„ გვ.12/,192,273

*  *  *

სომხების გადმოსახლებით დაინტერესებული ისტორიკოსი გარაგაშიანი  წერდა,რომ „სომხების გადმოსახლების შესახებ  ისტორიული წყაროები არ მოიპოვება„

გარაგაშიანი «İstoriya vostoçnoqo voprosa». ლონდონი 1905

*   *   *

სომეხი მწერალი და მეცნიერი ნალბანდიანი ადასტურებს რა  გარაგაშიანის აზრს, წერს,რომ „სომეხი ხალხი მდინარე დაჯლარისა და ფარათის  ზედა შენაკადის  მიმდებარე ტერიტორიებზე იყვნენ დასახლებულნი . ამ ტერიტორიის აბრიგენები კი (ჰეტები, ჰურრები,ურარტულები) უაღრესად განვითარებული ხალხი იყო.

ნალბანდიანი ვ.ს. «Armyanskaya literatura». M., 1976. s. 7***

სომეხი მეცნიერი მანუკ აბეგიანი  კიდევ უფრო ანვითარება რა აღნიშნულ აზრს სომხების ბუნდოვანი წარსულის შესახებ  ასეთ დასკვნამდე მიდის: „  სადაა სომეხი ხალხის ფესვები , ისინი საიდან,როგორ და რა გზით ჩამოვიდნენ ამ მიწებზე , სანამ სომხებად ჩამოყალიბდებოდნენ  , მანამდე  რომელ ტომებს განეკუთვნებოდნენ,მათ რელიგიაზე და  ეთნიკურ შემადგენლობაზე ვინ როგორი ზეგავლენა მოახდინა?

ჩვენ ,ამ საკითხის დამადასტურებელი არც ერთი წყარო არ მოგვეპოვება“.

მანუკ  აბეგიანი  “  . «İstoriya armyanskoy literaturı». ერევანი . 1975. გვ. 11

http://www.azerbaijan.az