ქრონოლოგია

1813 წლის 12 ოქტომბერს  რუსეთსა და ირანს შორის  შეკრულ გულუსტანის ხელშეკრულების საფუძველზე  შამსადლი, ლორუ–ფამბექი და შორაიელის გუბერნიები, განჯის, ყარაბაღის, შაქის,შირვანის, ბაქოს, გუბის, დერბენდის  სახანოები და  დაღისტანი რუსეთის შემადგენლობაში შევიდა.

1827 წლის 26 ივინსს  რუსებმა ხელთ იგდეს ქალაქი ნახჭივანი, 20 სექტემბერს  სარდარაბადის ციხე,1 ოქტომბერს კი  ირავანის ციხე  .ირავანზე გამარჯვებაში განსაკუთრებული დამსახურებისათვის , კავკასიის სპეციალური კორპუსის მეთაურს გენერალ ი.ფ. პასკევიჩს „ გრაფ ერივანსკის„ტიტული  მიენიჭა.

1827 წლის ბოლოს ,1828 წლის დასაწყისში  რუსულმა არმიამ  სამხრეთ აზერბაიჯანის თაბრიზის, ხოის, ურმიას,სალმასის და არდაბილის ქალაქები დაიპყრეს.

1828 წლის 10 თებერვალს თაბრიზ–თეირანის გზაზე  მდებარე სოფელ თურქმენჩაიში შეკრული ხელშეკრულების  საფუძველზე 1826–1828 წლებში რუსეთ–ირანს შორის მიმდინარე ომი დასრულებულად გამოცხადდა .ამ ხელშეკრულებით ირავაანისა და ნახჭივანის სახანოები მთლიანად  რუსეთს შეუერთდნენ .20 მარტს ნიკოლოზ 1  აღნიშნულ  ხელშეკრულებას  ამტკიცებს.

1828 წლის 21 მარტს  გაიცა განკარგულება  სომხეთის  ოლქის შექმნის შესახებ. განკარგულებაში ნათქვამია: “  ირანთან დადებული ხელშეკრულების საფუძველზე რუსეთთან მიერთებული ირავანისა და  ნახჭივნის სახანოების , ვბრძანებ, ამის შემდეგ “ სომხეთის  ოლქად“ იწოდებოდეს  და  შეყვანილ იქნას  სატიტულეში  . აღნიშნული ოლქის  აღმშენებლობის  და მისი მართვის წესების შესახებ , უმაღლესი სენატი  შესაბამის ბრძანებულებებს  თავის დროზე მიიღებს .“

1840 წელს  სომხეთის ოლქი  უქმდება. მის ნაცვლად  შექმნილი ირავანის  სახანო  ქართლ–იმერეთის  გუბერნიის შემადგენლობაში შედის.1849 წელს ირავანის, ნახჭივანის,ალექსანდროპოლის, ორდუბადის და ნოვო–ბაიაზიდის/ ახალი ბაიაზიდის სახანოებისაგან შემდგარი  ირავანის გუბერნია იქმნება და ეს სტრუქტურა  1917 წლამდე უცვლელი რჩება.

1917 წლის ნოემბერში რუსეთში სახელმწიფო გადატრიალების  შედეგად , რუსებმა მეზობლების საბრძოლო იარაღები სომხურ  მეთაურობას გადასცეს და   მას შემდეგ რაც მათ აღმოსავლეთ ანადოლიიდან უკან  დაიხიეს , სომხებმა   ხოცვა–ჟლეტვის  არიალი  გააფართოვეს.

1917 წელს  სომეხმა გენერლებმა , უმაღლესი მთავარ სარდლის   სახელით , რამოდენიმეჯერ  წინადადება  წამოაყენეს კავკასიის  არმიის შემადგენლობაში   ცალკე შეიარაღებული გაერთიანების  შექმნის შესახებ , მაგრამ თავდაცვის სამინისტროს თანხმობა ვერ მიიღეს.

1917 წლის 23 ოქტომბერს ყარსის   ფრონტის  მთავარსარდლის ბრძანებით  მსროლელთა  ორი სომხური ბრიგადა ჩამოყალიბდა. შემდგომში ეს ბრიგადები სომეხ დაშნაკთა მთავრობის  ძირითად არმიას შეადგენდნენ.

1918 წლის თებერვლიდან მოყოლებული თურქული  გვარდია კონტრ  შეტევაზე გადავიდა  და აღმოსავლეთ ანადოლუ  სომეხთა არმიისაგან გაწმინდეს.

1918 წლის მარტის თვემდე სომეხთა შეიარაღებულმა  დაჯგუფებებმა მხოლოდ ირავანის გუბერნიის ირავანის ოლქში 32, ეჩიმაზდინის ოლქში 84,  ნოვო–ბაიაზიდის ოლქში 7 და  სურმელის ოლქში კი 75 სოფელი, სულ 198 სოფელი დაარბიეს. აღნიშნულ სოფლებში 135 ათასამდე აზერბაიჯანელის გენოციდი განახორციელეს.

1918 წლის მაისის თვეში ამიერკავკასიაში სამი დამოუკიდებელი  საქართველოს,სომხეთის და აზერბაიჯანის სახელმწიფოს შექმნის მიუხედავად მათ შორის საზღვრები განსაზღვრული არ იყო.

1918 წელს სომეხი  შეიარაღებული  ძალების მიერ ბაქოს გუბერნიაში  229 საცხოვრებელი პუნქტი ( მათ შორის შამახის ოლქში 58, გუბის ოლქში 112)  განჯის გუბერნიაში 272 საცხოვრებელი პუნქტი ( ზანგაზურში 115, ყარაბაღში 157) ირავანის გუბერნიაში 211 ( ირავანის ოლქში 32,ახალ–ბაიაზიდში 7, სურმალიში 75, ეჩმიადზინში  84)  გარსის ოლქში 82  საცხოვრებელი პუნქტი  მიწასთან გაასწორეს, ასი ათასობის მოსახლე ამოჟლიტეს და  თავიაანთი  ეთნიკური მიწებიდან აყარეს.

1918 წლის მაისის თვეში ყოფილ აზერბაიჯანის მიწებზე  მდებარე ირავანის  გუბერნიის ტერიტორიაზე შეიქმნა  სომხეთის სახელმწიფო, მაგრამ მისი დედაქალაქი არ განსაზღვრულა.

აზერბაიჯანის  მთავრობამ,  იმ მიზნით,რომ ეროვნული შუღლისათვის   ბოლო მოეღო  29 მაისს ,   თანხმობა განაცხადა,რომ ქალაქი  ირავანი სომხეთის  დედაქალაქად გამოცხადებულიყო.