19 საუკუნეში თურქეთიდან და ირანიდან ათასობით სომხური ოჯახის გადმოსახლების შემდეგ ირავანი ნელი–ნელ სომხურ ქალაქად იქცა. 1870 წელს აქ სულ 12 ათასი კაცი ცხოვრობდა , ასე ,რომ შუშაზეც კი პატარა იყო. ამ მიზეზით სომეხი ლტოლვილები სამუშაოს ბაქოში ეძებდნენ. (Lourie, Yerevan’s Phenomenon, p. 177-178).
ირავანმა მხოლოდ მორიგი, კიდევ უფრო ინტენსიური იმმიგრაციის ტალღის შემდეგ მიიღო ახლანდელი სახე…
1918-1920–წლებში ირავანი,ერთ დროს თავისი დამოუკიდებლობის დამცველი და ანატოლის ასი ათასობით ლტოლვილი სომეხის ერთადერთი თავშესაფრის სომხეთის სახელმწიფოს დედაქალაქად იქცა.1920 წელს კი საბჭოთა სომხეთის დედაქალაქი გახდა.1932 წელს ირავანში მყოფ ებრაელ მწერალ არტურ კესტლერს ქალაქი პალესტინის იმ დროინდელი ებრაული დასახლებისათვის მიუმსგავსებია: „.. მოსახლეობის უმეტესობას თურქეთიდან,ევროპიდან და ამერიკიდან ლტოლვილები და ემიგრანტები შეადგენენ . გზის სწვალების მიზნით ჩემი გატეხილი რუსულით რომ რაიმეს ვეკითხები ისინი ლამაზი გერმანულით ან და ფრანგულით მპასუხობენ…„(Koestler. The InvisibleWriting, р. 109).
ხალხი, რომლებმაც თავიაანთი სახელმწიფოებრიობა დაკარგეს მთელს მსოფლიოში გაიფანტნენ. სომხეთის სსრ სომხებისათვის,სწორედ რომ ახალი სამშობლოს მიზნით იქნა შექმნილი.“
ტომას დე ვალი
1918 წლის 23 თებერვალს სამხრეთ კავკასიის პირველი მთავრობა -ამიერკავკასიის სეიმი შეიქმნა. მაგრამ სეიმის შემადგენლობაში შესულ აზერბაიჯანელ, სომეხ და ქართველ ფრაქციების შორის შიდა და გარე პოლიტიკის ძირითად საკითხებთან დაკავშირებით სერიოზული აზრთა სხვაობის არსებობა გამოაშკარავდა.
