1903 წელი – საეკლესიო მიწების , რუსეთის მიწისა და ქონების სამინისტროს განკარგულებაში გადაცემასთან დაკავშირებით მიღუბულმა კანონმა ეკლესიის მიერ დაფინანსებული პოლიტიკური ორგანიზაციების მატერიალურ მდგომარეობას დარტყმა მიაყენა ,რამაც ხელი შეუწყო სომხური ტერორიზმის გაფართოვებას, ანტი–თურქული, ანტი – მუსლიმანური განწყობის გაუარესებას.
დღეს დღეობით სომხეთის რესპუბლიკად წოდებული დასავლეთ აზერბაიჯანის ტერიტორიაზე მდებარე აზერბაიჯანული სოფლების და რაიონების სახელწოდებების სომხური სახელებით შეცვლისა (231 სოფელი და რაიონი) და აზერბაიჯანული მოსახლეობის წინააღმდეგ სხვადასვხა დემოგრაფიული ზეწოლის პროცესი სომხეთის რესპუბლიკის შექმნის დღიდან (1920-30-იანი წლებიდან) დაიწყო და 1988 წელს კულმინაციას მიაღწია.
ახლანდელი სომხეთის ტერიტორიაზე მცხოვრები აზერბაიჯანელების დეპარტაციის თარიღი 1820-1988 წლებს მოიცავს .
აზერბაიჯანელების სომხეთიდან დეპარტაცია ეთნიკური დანაშაულია. ეს დეპარტაცია განსაკუთრებული სისასტიკით სახელმწიფო ორგანოების მიერ იქნა განხორციელებული.
XX საუკუნის დასაწყისში ეროვნულ ნიადაგზე– სომხებისა და აზერბაიჯანელების კონფლიქტისა და სომეხი ნაციონალისტების მიერ წარმოებული ეთნიკური წმენდის შედეგად დღევანდელი სომხეთის ტერიტორიიდან აზერბაიჯანელი მოსახლეობის მნიშვნელოვანი ნაწილი გამოდევნილი იქნა.სომეხთა შეიარაღებულმა ძალებმა ანდრონიკის ხელმძღვანელობით , 1918 წლის შუა ხანებში ზანგაზურში მუსლიმანებით დასახლებული საცხოვრებელი პუნქტების განადგურებასა და რეგიონის ეთნიკური თვალსაზრისით განწმენდაში დიდი როლი ითამაშეს. დიდი ბრიტანეთის ხელმძღვანელობამ , რომელსაც საკუთარი პოლიტიკური ინტერესები ჰქონდა , ანდრონიკს საშუალება არ მისცეს,რომ თავისი ინტერესები ყაბარაღშიც განეხორციელებინა.ანდრონიკს თან ახლდა აღმოსავლეთ ანატალიიდან ,ძირითადად კი მუშსა და ბიტლისიდან 30 ათასი ლტოლვილი სომეხი.
1918 წლის 23 თებერვალს სამხრეთ კავკასიის პირველი მთავრობა -ამიერკავკასიის სეიმი შეიქმნა. მაგრამ სეიმის შემადგენლობაში შესულ აზერბაიჯანელ, სომეხ და ქართველ ფრაქციების შორის შიდა და გარე პოლიტიკის ძირითად საკითხებთან დაკავშირებით სერიოზული აზრთა სხვაობის არსებობა გამოაშკარავდა.
ლამაზი ქვის მოზაიკით მორთული ქელბეჯერის რაიონის ისტორიულ–მხარეთმცოდნეობის მუზეუმი გახსნილი იქნა 1979 წელს ,რომელიც მოლლა ვალი ვიდადის ქუჩაზე მდებარეობდა. მუზეუმის ბინა მოიცავდა 900 კვ.მ. ფართს, რომელიც ერთი დერეფნის, 3 კაბინეტისა და 9 საგამოფენო დარბაზისაგან შესდგებოდა. მუზეუმს 30 ათასზე მეტი ექსპონატი ჰქონდა ,რომლებიც აგრეთვე მუზეუმში ინახებოდა.
1993 წლიდან „მთიანი ყარაბაღის დეფაქტო რესპუბლიკის„ საგარეო საქმეთა მინისტრის მრჩეველი არსენ მალიქ–შახნაზაროვის „მთიანი ყარაბაღის ფაქტები სიცრუის წინააღმდეგ„ (Нагорный Карабах: факты против лжи) სახელწოდების წიგნი 2009 წელს ,3000 ტირაჟით მოსკოვის ერთ–ერთ გამომცემლობა “Volşebnıy Fonar” –ში გამოიცა .
