აზერბაიჯანისათაბეგთა (ელდანიზთა) სახელმწიფო – სელჯუკთასახელმწიფოსკრიზისულპერიოდშიჩამოყალიბებულმადამოუკიდებელმასახანოებმა,თავიაანთმხრივახალიტიპისსახელმწიფოგაერთიანებაშექმნეს.ამ

სახელმწიფოსმესვეურნისელჯუქთასულთნებისყოფილიმონები(მამლუქები) იყვნენ.აღნიშნულსახელმწიფოთახელისუფალნი, წესისამებრსულჯუკებისტახტისმემკვიდრეების(უფლისწულის) გამზრდელებიიყვნენ,მათკი “ათაბეკებს“ (მამა -ხელისუფალს) უწოდებდნენ. აზერბაიჯანისათაბეკთასახელმწიფოს (1136-1225) ფუძემდებელიშამსადინ

ელდანიზიიყო. თოღრულ II-ისსიკვდილისშემდეგ,სულთანმასუდმა 1136 წელსათაბეკელდანიზიგანსვენებულითოღრულ II-ისქვრივმომინახათუნზედააქორწინადაისარრანასგუბერნიისმმართველადდანიშნა,რომლისრეზიდენციაცგანჯაშიმდებარეობდა.სულმალე, ელდანიზმაარრანისსაემიროებიდაიპყროდასულთანმასუდისსიკვდილისწინ,შეიძლებაითქვასრომარრანისდამოუკიდებელმფლობელადიქცა. ელდანიზმა,სულმალეშირვანიცთავისიბატონობისქვეშმოიქცია.აზერბაიჯანშისულთანმესუდის

 

წარმომადგენლისჩავლინისგარდაცვალების (1146) შემდეგელდანიზმაარეულობითისარგებლადანახჭევნისგუბერნიაც

თავისმიწებსშეუერთა. მანდედაქალაქიცაქგადმოიტანა.1161 წელსშამსადდინელდანიზისლაშქარმაჰამადინიცდაიპყროდაერაყისსულთანისტახტზეელდანიზისუმცროსიშვილობილიარსლანიშახადდასვეს. ქალაქიჰამადანისულთანარსლანშახისდაათაბეკელდანიზისსატახტოქალაქადიქცა. არსლანშახისსულთნადგამოცხადებისშემდეგ „ დიდიათაბეკის“ სახელწოდებამიიღო.ასედაამრიგადგახდაშამსადინელდანიზიერაყისსასულთნესსრულუფლებიანიხელისუფალი.ამდროიდანმოყოლებული „ათაბეკის„ წოდება , „უფლისწულისგამზრდელივით„ თავისპირველადმნიშვნელობასიცვლისდახელმწიფისუმაღლესტიტულადიქცევა. აზერბაიჯანისათაბეკთასახელმწიფოსხვადასხვადროსრამდენიმედიდიპროვინციისადარაგიონისაგანშესდგებოდა. მათგანსაზღვრულისაზღვრებიარგააჩნდათ. აზერბაიჯანი, არრანი(ნახჭივანი), სპარსეთისერაყი, რეიდაჰამედინისპროვინციებიყოველთვისერთისახელმწიფოსშემადგენლობაშიიმყოფებოდნენ. ხარაზმშაჰჯალალედინის 1225 წელსაზერბაიჯანშილაშქრობისპერიოდშიათაბეკოზბეისგარდაცვალებისშემდეგაზერბაიჯანისათაბეკთასახელმწიფოსბოლომოეღება.

 

ისტორიული აზერბაიჯანული საელმწიფოები,ბაქო,  2012, გვ. 106