სომხები, რომელთაც თავიაანთი ზრახვები რუსეთის მხარდაჭერით განახორციელს , მიუხედეავად იმისა რომ კავკასიაში ჩამოსულნი არიან, ამ უძველეს და მდიდარ ტერიტორიაზე დამკვიდრებისა და სახელმწიფოს შექმნის მიზნით მრავალ გვარ თაღლითობას და სიცრუეს მიჰყეს ხელი.
1829 წლის დასაწყისში გრაფ პასკევიჩ–ერივანსკის დავალებით კოლეჯის პროფეესორმა ი. შოპენმა სომხურ გუბერნიაში კამერული აღწერა ჩაატარა.აღწერის შედეგები,რომლებიც ხელნაწერით 20 ტომს შეადგენდა,ავტორის 1852 წელს გამოცემული „ სომხური გუბერნიის რუსეთის იმპერიასთან მიერთების პერიოდის ისტორიული ძეგლი„ სახელწოდების ნაწარმოებშია მოცემული.
მამუკ აბეგიანი: ცნობილი ლიტერატურათმცოდნე, ენათმეცნიერი, ფოლკლორისტი: „… სად არის სომეხი ხალხის ფესვები, აქ როგორ ,საიდან და რა გზით ჩამოვიდნენ… ჩვენ ამის დამადასტურებელი რაიმე ნათელი მტკიცებულება არ მოგვეპოვება“. («Исmopия apмянcкoй лиmepamypы», Epeвan, 1975).
აქაზიმი , ცნობილი ისტორიკოსი: „პირველი სომხური დინასტიის წარმომადგენელები ისტორიული პირები კი არ არიან,არამედ , მოგონილი ზღაპრების გმირებია. მოვსეს ხორენასი მეხუთე საკუკნეში კი არა არამედ მეშვიდე საუკუნეში მცხოვრები ცრუ ისტორიკოსია.“ «Apмянская история»,Париж, 1919).
გარაგასიანი: „ სომხების წარსულის შესახებ რაიმე ისტორიული ან და მითოლოგიური ინფორმაცია არ მოგვეპოვება. ქრისტიანობის მიღების შემდეგ მათ აიკსა და ნოესთან ნათესაობის შესახებ მითი შეთხზეს . ვითომდაც , ის იაფეთის შვილიშვილი და ნოეს შვილის თორგომის შთამომავალია. უძველეს ისტორიკოსთა ერთი ნაწილი ებრაულ წყაროებში მოხსენებულ თორგომის სახელს სომხეთის ერთი ნაწილივით, ოჯახივით, როგორც თორგომის შთამომავლებივით მოიხსენიებს. ამის შესახებ პირველად ხორენ მოვსეს აქვს მოხსენიებული . .“«История восточного вопроса», Лондоh, 1905).
ბასმაჩიანი: „სომხებისა და სომხეთის შექმნის ისტორია ბნელით არის მოცული.ეს ტერიტორია უძველესი დროიდან პამირის მიწებიდან ჩამოსული ინდიქუშის ემიგრანტებით იყო დასახლებული.სომხებს ,როგორც რომაელებს, ბერძნებს , ირანელებს და სხვა ხალხებს მითიური გმირები ჰყავთ. და რადგანაც ეროვნული ისტორიკოსების მოყვანილი დეტალები ფაქტებს არ ეფუძნება,მათ ადგილს ზღაპრული პერსონაჟები იკავებენ.„(«Новая история армян», Пapuж, 1917).
ნ.პასტერმაჯიანი, სომეხი ისტორიკოსი: „ სომხური ისტორია ჰაიკანისა და მისი ხალხის სომხეთში ჩამოსვლას ჩვენს წ.ა. .2200 წელს განაკუთვნებს და ჩვენს წ.ა. 800 წლამდე ერთმანეთის შემცვლელი რელიგიური ლიდერებისა და მეფეების სიას გვიჩვენებს.. თანამედროვე მეცნიერება ამ სიცირუეს არ ადასტურებს .ხალი, ინდივიდებისაგან განსხვავებით თავიაანთი ხნოვანების გაზვიადებისკენაა მიდრეკილი …“
გევორქ ასლანი:„ ჩვენ უნდა ვაღიაროთ ,რომ მოსე ხორენასს თავისი მოთხრობები სირიის ზღაპრებიდან აქვს აღებული ან და სომხეთში მოხეტიალე ურუფისტებისაგან გაუგონია და ისინი თავის ნაწარმოებებში ოსტატურად აღუსახავს. მას სირიული და ირანული წყაროები აქვს გამოყენებული. ის , იასენხენის ებრაელების ბრძოლებისაგან ფრაგმენტებს , ეიზებენის ეკლესიის ისტორიას მალალესისაგან იღებს და ისაკუთრებს.“(Г.Aслaн «Исторический Этюд о население Армении», Париж., 1909).
ბ. იშხანიანი:„ „სომხების სამშობლო – „დიდი სომხეთი„ სწორედ რომ „მცირე აზიაა„ (Б. Ишханян, «Hаpodнocmu Kaвказa», 1916).
ბ. იშხანიანი:„ ყარაბაღში მცხოვრები სომხების ერთი ნაწილი უძველესი ალბანელების შთამომავლები არიან ,– ადგილობრივი მოსახლეობაა,მერე ნაწილი კი თურქეთიდან და ირანიდან განდევნილი ლტოლვილები არიან, აზერბაიჯანის მიწები მათთვის დევნისა და შევიწროვებისაგან დასაცავად თავშესაფარი იყო. “ (Б.Ишханян,«Hapodнocmu Kaвказa», 1916).
მასალები ქამრან იმანოვის “Армянские ина(о)родные сказки”, ბაქო -2008და ისრაფილ აბბასოვის “Азербайджанские истины в армянских источниках”, ბაქო 2008 წიგნებიდან არის აღებული.
“დღეს ცოტამ თუ იცის, რომ სომხეთ-აზერბაიჯანის ამჟამინდელ საზღვარზე, სომხური არმიის მიერ ოკუპირებული აზერბაიჯანული სოფლების ასკიპარას, ბარხუდარლისა და სოფულუს სიახლოვეს ქართული კულტურის შედევრები – “კირანცისა” და “სვრეგის” მონასტრები მდებარეობს. როგორც ხედავთ, სადღეისოდ ისინი უკვე სომხური სახელწოდებებითაა ცნობილი. იმას, თუ რა სახელებს ატარებდნენ ეს ტაძრები თავის დროზე, სომხები გამიზნულად მალავენ, მაგრამ სომხური რომ არ იყო – ფაქტია, რადგან ამჟამინდელი სომხური სოფელი კირანციც კი ისტორიულ წყაროებში მოიხსენიება, როგორც ქართულ-ალბანური ქანენი” – ამის შესახებ KavkazPlus-ზე გამოქვეყნებულ მასალაშია აღნიშნული, რომელსაც გაპარტახებული ქართული ტაძრების ამსახველი ფოტოები ახლავს.
სომხების ირანიდან გადმოსახლების მთავარი მიზანი რუსეთის აზერბაიჯანელებით დასახლებული ტერიტორიების „გაქრისტიანება„ , ანუ უფრო სწორად „გასომხება„ იყო. XIX საუკუნის 30–იანი წლების დასაწყისში „ამიერკავკაიის „ადმინისტრაციული შემადგენლობის „ განსაზღვრისათვის სენატორების პ.ი.კუტიაისოვისა და ი.ი. მეჩნიკოვის ამ ტერიტორიაზე ჩამოსვლა სწორედ რომ, ამ მიზანს ემსახურებოდა. მათ სურდათ „ამ რეგიონში მცხოვრებნი მართმადიდებლური რელიგიით განემსჭვალათ და გამაცოცხლებელი ჯვარი ისლამის ნანგრევებზე აეღორძინებინათ“ ,რისთვისაც „ ამ ტერიტორიის მაცხოვრებლებს „სთავაზობდნენ„ –აიძულებდნენ,რომ რუსულად ეგრძნოთ, ეფიქრათ და ელაპარაკათ “,
სომხეთის პრეზიდენტმა სერჟ სარქისიანმა სრულიად სასცილო, ყოველივე მეცნიერულ და ისტორიულ ფაქტებს მოკლებული განცხადება გააკეთა. მისი თქმით ყარაბაღის მოსახლეობა ათასწლების მანძილზე „მხოლოდ სომხებისაგან„ , შესდგებოდა „თურქულ–მუსლიმანურმა„ ტომებმა კი მხოლოდ XVIII საუკუნის მეორე ნახევარში იწყეს აქ გადმოსახლება .
1918 წლის 23 თებერვალს სამხრეთ კავკასიის პირველი მთავრობა -ამიერკავკასიის სეიმი შეიქმნა. მაგრამ სეიმის შემადგენლობაში შესულ აზერბაიჯანელ, სომეხ და ქართველ ფრაქციების შორის შიდა და გარე პოლიტიკის ძირითად საკითხებთან დაკავშირებით სერიოზული აზრთა სხვაობის არსებობა გამოაშკარავდა.
ლამაზი ქვის მოზაიკით მორთული ქელბეჯერის რაიონის ისტორიულ–მხარეთმცოდნეობის მუზეუმი გახსნილი იქნა 1979 წელს ,რომელიც მოლლა ვალი ვიდადის ქუჩაზე მდებარეობდა. მუზეუმის ბინა მოიცავდა 900 კვ.მ. ფართს, რომელიც ერთი დერეფნის, 3 კაბინეტისა და 9 საგამოფენო დარბაზისაგან შესდგებოდა. მუზეუმს 30 ათასზე მეტი ექსპონატი ჰქონდა ,რომლებიც აგრეთვე მუზეუმში ინახებოდა.
1993 წლიდან „მთიანი ყარაბაღის დეფაქტო რესპუბლიკის„ საგარეო საქმეთა მინისტრის მრჩეველი არსენ მალიქ–შახნაზაროვის „მთიანი ყარაბაღის ფაქტები სიცრუის წინააღმდეგ„ (Нагорный Карабах: факты против лжи) სახელწოდების წიგნი 2009 წელს ,3000 ტირაჟით მოსკოვის ერთ–ერთ გამომცემლობა “Volşebnıy Fonar” –ში გამოიცა .
