სკვითებისსამეფო-უძველესიაღმოსავლურიისტორიულიწყაროებიიუწყებიან,რომ VII საუკუნის 70 იანწლებშიდაფუძნებულისვკითებისსამეფორამდენიმეათწლეულისმანძილზეწინააზიისსამხედრო -პოლიტიკურცხოვრებაშიმნიშვნელოვანროლსთამაშობდა.იშქუზის (სკვითების) ქვეყანამდინარემტკვრისშუადინებისადაურმიისტბისგარშემომანასტერიტორიებსშორისმდებარეპროვინციებსმოიცავდა.ჩვ.წ.ა.VI-საუკუნის 90-
მანების სახელს პირველად ჩვ.წ.ა. 843 წელს ასურულ მატიანეებში ვხვდებით. ასურიის და ურარტუს სახელმწიფოები ყოველთვის ცდილობდნენ ურმიის მხარის მიწების მიტაცებას,ასეთ მუდმივ საბრძოლო პირობებში მანების სახელმწიფო თავისი დამოუკიდებლობის შენარჩუნებას ცდილობდა. მანების აყვავების პერიოდი ემთხვევა ირანზუს მეფობის წლებს. მანების ქვეყანა რომელიც ჩვ.წ.ა. VIII საუკუნის დასასრულსა და VII -ე საუკუნის დასაწყისში უძველეს აღმოსავლეთში ერთ-ერთ უძლიერეს სახელმწიფოდ ჩამოყალიბდა ,ურმიის მხარის ტერიტორიებს,მდინარე გიზილუზანის ხეობის საკმაო ნაწილს და მის სამხრეთით მდებარე რეგიონებს მოიცავდა. VII-ე საუკუნის შუა წლებში მანების სახელმწიფო სუსტდება და ჩვ.წ.ა. 590 წელს მადალიელების ოკუპაციაში ექცევა. მისი დედაქალაქი იზირტუ იყო.
ისტორიული აზერბაიჯანული საელმწიფოები, ბაქო, 2012, გვ. 35.
1991 წლის 18 ოქტომბერს „დამოუკიდებლობის შესახებ “ საკონსტიტუციო აქტის მიღებით XX საუკუნის აზერბაიჯანის ახალი ისტორია დაიწყო.ამ პერიოდში ჯერ სსრკ-ს ,შემდეგ კი რუსეთის სამხედრო-პოლიტიკური წრეების დახმარებით სომხეთმა აზერბაიჯანის წინააღმდეგ სამხედრო ოპერაციები განახორციელა. აზერბაიჯანის მაშინდელი მთავრობის უპრინციპობა ქვეყნის ეკონომიკურ და პოლიტიკურ ინტერესებს, სუვერენული სახელმწიფოს უფლებების უზრუნველყოფას არ პასუხობდა.
1920 წლის 28 აპრილს საბჭოთა რუსეთის შემოჭრის შედეგად დამხობილი აზერბაიჯანის სახალხო ჯუმურიეთის დამოუკიდებელი რესპუბლიკის ტერიტორიაზე აზერბაიჯანის საბჭოთა სოციალისტური რესპუბლიკა გამოცხადდა(აზერბაიჯანის სსრ).
XVI საუკუნეშიაზერბაიჯანისეფავიტთასახელმწიფოს
(1501-1736) საზოგადოებრივ-ეკონომიკური, პოლიტიკური,კულტურული და იდეოლოგიური ცენტრი იყო.
გარაგოინლუსსახელმწიფო – ოღუზურიტომისწარმომადგენლებიგარაგოინელები ,რომლებიც
ჯერკიდევ VI-VII საუკუნეებშიაქტიურმონაწილეობასიღებდნეაზერბაიჯანელიხალხისფორმირებაში , ამსახელმწიფოსსამხედრო-პოლიტიკურცხოვრებაშიაქტიურადმოღვაწეობდნენ.1408 წლისგაზაფხულზეაზერბაიჯანისყარაგოინელთაგაერთიანებულიტომებისმეთაურმაყარაიუსიფმათემურიანებისლაშქარიდაამარცხადააზერბაიჯანისმიწებიდანგანდევნა. ამდროს, აზერბაიჯანისხელისუფლებისხელშიჩასაგდებადგარაიუსიფსადაჯალაირისულთანახმედსშორისბრძოლადაიწყო. 1410 წლისაგვისტოსთვეშიგარაიუსიფმათაბრიზისმახლობლადსულთანახმედზეგაიმარჯვა, განადევნინაიგიდამოგვიანებითკიჩამოახრჩობინა. მტკვრისსამხრეთითაზერბაიჯანისმიწებზეახალიაზერბაიჯანული
სახელმწიფოშეიქმნა-გარაგოინლუსსახელმწიფო(1410-1467). გარაგონლუსსახელმწიფოსსატახტოქალაქითაბრიზიიყო.
სხვადასხვაპერიოდშიაზერბაიჯანისსამხრეთნაწილთანერთადსაქართველოსერთინაწილი, სომხეთის, ქურთისტანის,ერაყისდადასავლეთირანისერთინაწილიგარაგოინლუსსახელმწიფოს
შემადგენლობაშიშედიოდა. აზერბაიჯანისგარაგოინლუსსახელმწიფო 1467 წლისბოლოსდაიშალადამისიადგილიახალმაპოლიტიკურმაწყობილებამ -უზუნჰასანაღგოინლუსსახელმწიფომდაიკავა.
ისტორიული აზერბაიჯანული საელმწიფოები,ბაქო, 2012, გვ. 118
აღგოინლუსსახელმწიფო – აღგოინელები VI საუკუნისდასასრულსადა VII საუკუნისდასაწყისშიკავკასიისმთავარმთებსადამდინარეარაზსშორისმდებარეტერიტორიებზემოსახლეობდნენ. ამტომისერთინაწილიმცირეაზიისაღმოსავლეთით (აღმოსავლეთანადოლუ),
დიარბექირშიდაერაყშიციყოდამკვიდრებული. 1453 წელსმამაციმხედართმთავრისდაბრძენისახელმწიფომოღვაწისუზუნჰასანისხელისუფლებაშიმოსვლითაღგოინლუსტომისგაერთიანებულისახელმწიფო,რომლისსატახტოქალაქიდიარბაქირიიყო, კიდევუფროგაძლიერდა. 1467 წელსუზუნჰასანმაგარაგოინლუსსახელმწიფოსარსებობასბოლომოუღო. 1468 წელსგარაგოინლუსსახელმწიფოსმთელიტერიტორიებიხელშიჩაიგდოდადედაქალაქიდიარბექირიდანთებრიზშიგადაიტანა.
მოპოვებულიბრწყინვალეგამარჯვებებისშედეგადმოკლედროისმანძილზეუზუნჰასანმამტკვრისსამხრეთითმდებარეაზერბაიჯანისმიწებიდადიარბექირისგარდაკიდევდასავლეთაზერბაიჯანი, ქურთისტანი, საქართველოსერთინაწილითბილისისჩათვლით ,ირანისდიდინაწილიდაერაყიაღგოინუსსახელმწიფოს (1468-1501) შეუერთა. უზუნჰასანმა
ხორასანიდანხმელთაშუაზღვისსანაპიროზემდებარეყარამანისსახანომდეგადაჭიმულიდიდიიმპერიაშექმნა. უზუნჰასანისხელისუფლებისწლებშიაღგოინლუსსახელმწიფოახლოდაშუააღმოსავლეთისერთ-ერთყველაზეძლიერსახელმწიფოდიქცა. უზუნჰასანისსიკვდილისშემდეგაღგოინლუსსახელმწიფომშიდაშუღლისშედეგადნელინელგაპარტახებაიწყო.1499 წელსაღგოინლუსსახელმწიფოორნაწილადგაიხლიჩადა 1501 წელსთავისიადგილიუზუნჰასანისშვილიშვილისისმაილისმიერ
შექმნილსეფავიტურ-ყიზილბაშურსახელმწიფოსდაუთმო.
ისტორიული აზერბაიჯანული საელმწიფოები,ბაქო, 2012, გვ. 119
1918 წლის 23 თებერვალს სამხრეთ კავკასიის პირველი მთავრობა -ამიერკავკასიის სეიმი შეიქმნა. მაგრამ სეიმის შემადგენლობაში შესულ აზერბაიჯანელ, სომეხ და ქართველ ფრაქციების შორის შიდა და გარე პოლიტიკის ძირითად საკითხებთან დაკავშირებით სერიოზული აზრთა სხვაობის არსებობა გამოაშკარავდა.
ლამაზი ქვის მოზაიკით მორთული ქელბეჯერის რაიონის ისტორიულ–მხარეთმცოდნეობის მუზეუმი გახსნილი იქნა 1979 წელს ,რომელიც მოლლა ვალი ვიდადის ქუჩაზე მდებარეობდა. მუზეუმის ბინა მოიცავდა 900 კვ.მ. ფართს, რომელიც ერთი დერეფნის, 3 კაბინეტისა და 9 საგამოფენო დარბაზისაგან შესდგებოდა. მუზეუმს 30 ათასზე მეტი ექსპონატი ჰქონდა ,რომლებიც აგრეთვე მუზეუმში ინახებოდა.
1993 წლიდან „მთიანი ყარაბაღის დეფაქტო რესპუბლიკის„ საგარეო საქმეთა მინისტრის მრჩეველი არსენ მალიქ–შახნაზაროვის „მთიანი ყარაბაღის ფაქტები სიცრუის წინააღმდეგ„ (Нагорный Карабах: факты против лжи) სახელწოდების წიგნი 2009 წელს ,3000 ტირაჟით მოსკოვის ერთ–ერთ გამომცემლობა “Volşebnıy Fonar” –ში გამოიცა .
