Osmanlı imperiyasını parçalamaq istəyən dövlətlər XIX əsrin əvvəllərindən etibarən planlar cızır və onları həyata keçirmək üçün müxtəlif yollar axtarırdılar. “Şərq məsələsi” adlanan ideya da məhz həmin planların reallaşdırılması məqsədilə ortaya atılmışdı.

 Osmanlı dövlətinin daxili işlərinə müdaxilə etmək üçün Türkiyədə yaşayan xristian azlıqların mənafeyinin “qorunmaması” məsələsi bəhanə ola bilərdi. Osmanlı imperiyası ərazisində aysorlar, yunanlar, xristian ərəblər yaşasalar da, erməni azlığı daha çox diqqəti çəkirdi. Bu, onların xarakterindən – xəyanətkar olmalarından, satqınlığından, şəraitə uyğun din və məzhəblərini dəyişmək xislətindən irəli gəlirdi.

 

Anadoluya yeridilmiş xristian missionerləri ermənilərin bu xüsusiyyətlərindən istifadə edərək onları Osmanlı hökumətinə qarşı silahlı mübarizəyə hazırlayırdılar. Fransızlar erməniləri katolik, ruslar pravoslav, ingilislər isə protestant kilsəsinin himayəsinə girməyə çağırırdılar. Kim daha çox pul verirdisə ermənilər də həmin istiqamətə meyillənirdilər. Amerikalı missionerlər hələ XIX əsrin əvvəllərindən etibarən erməniləri protestant etmək üçün daha çox vəsait sərf edir, Anadolunun müxtəlif yerlərində məktəblər açırdılar. XIX əsrin sonlarından etibarən erməni gənclərinin Amerikada təhsil almaları və ticarətlə məşğul olmaları üçün xüsusi şərait yaradılmışdı. Bir qədər sonra ABŞ-da antitürk kampaniyası ilə məşğul olacaq erməni koloniyası beləcə formalaşmışdı.

“Erməni məsələsi” isə “Şərq məsələsi”nin tərkib hissəsi kimi 1877-1878-ci illər Rusiya-Türkiyə müharibəsindən sonra Berlin konqresində gündəliyə gətirilmişdi. Şərqi Anadoluda ermənilərə muxtariyyət verilməsi barədə Berlin müqaviləsinə 61-ci maddənin daxil edilməsindən sonra ermənilər istəklərinə silah gücünə nail olmaq yolunu tutdular. Erməni silahlı dəstələrinin təşkil edilməsi, onların üsyana hazırlanması üçün Rusiya və Avropa dövlətləri gərgin səy göstərirdilər. Avropanın dəstəyi ilə formalaşan “Armenakan”, “Hnçak” və “Daşnaksütyun” partiyaları Anadoluda gizli silahlı dəstələr və terrorçu qruplar təşkil edirdilər.

Şərqi Anadoluya silahlar əsasən gizli yollarla Rusiyadan göndərilirdi. Alman, ingilis və fransız missiyaları bölgədə daha fəal şəkildə erməniləri Türkiyə əleyhinə təşviq edirdilər.
XIX əsrin 90-cı illərində ermənilərin Anadoluda müstəqil dövlət yaratmaq niyyətləri ilə Türkiyəni parçalamaq istəyən böyük dövlətlərin məqsədləri üst-üstə düşürdü. Halbuki Türkiyə vilayətlərinin heç birində ermənilər sayca çoxluq təşkil etmirdilər. Bu dövlətlərin Türkiyədə fəaliyyət göstərən diplomatik nümayəndəliklərinə göstəriş verilmişdi ki, türklərin “vəhşi”, “qaniçən”, “cəllad” obrazının yaradılması üçün bütün mümkün vasitələrdən istifadə etsinlər. Erməni üsyanlarını alovlandırmaq və türkləri əks tədbirlər görməyə vadar etmək məqsədilə kütləvi qırğınlar törədilməsi də həmin planın tərkib hissəsi idi. Birinci Dünya müharibəsinin başlanması və Türkiyənin bu müharibəyə təhrik edilməsi onu parçalamaq istəyən dövlətlərin əlinə fürsət vermişdi. Türklərə qarşı vuruşmaq üçün ermənilər həm Amerikada, həm Avropada, həm də Rusiyada səfərbər edilirdilər. Erməni mənbələrinin etiraf etdiyinə görə, təkcə Qafqaz cəbhəsində 150 mindən artıq erməni rus ordusunun tərkibində vuruşurdu. Qafqaz canişininin xeyir-duası ilə yaradılan və tərkibində təqribən 10 min könüllü ermənini birləşdirən 4 silahlı birləşmə isə İrəvan və Cənubi Azərbaycan istiqamətindən Türkiyənin üzərinə hücuma keçmişdi. Rus qoşunlarının irəliləməsindən istifadə edən ermənilər Şərqi Anadolunun hər yerində türklərə qarşı kütləvi qırğınlar törədirdilər. Xarici mətbuat isə əksini yazır, hər yerdə “məzlum xristian ermənilərin” kütləvi surətdə məhv edilməsi barədə uydurma məqalələr dərc edirdi.

Rusların hücumundan ruhlanan Türkiyə erməniləri “Qərbi Ermənistan” adlandırdıqları Şərqi Anadolunun 6 vilayətində (Ərzurum, Van, Bitlis, Xarput, Diyarbəkir, Sivas) müstəqil dövlət qurmaq üçün hər yerdə türkləri qırıb məhv etməyə başlamışdılar. 1915-ci il mayın 14-də rus ordusu Van şəhərini ələ keçirdikdən sonra ermənilər 2 gün ərzində yerli müsəlman əhalisini kütləvi surətdə qırmağa başladılar. Rusların himayəsi altında Van şəhərində erməni hökuməti qurulmuşdu. Qısa müddət ərzində Vanda təqribən 250 min erməni toplaşmışdı.

Ermənilərin türk ordusuna arxadan zərbə vurmasının, terror və təxribatlar törətməsinin qarşısını almaq məqsədilə Türkiyə hökuməti məcburiyyət qarşısında qalıb müharibə rayonundan erməniləri ölkənin içərilərinə köçürmək haqqında qərar qəbul etmişdi. Hər cür hazırlıqdan sonra mühafizə dəstələrinin müşayiəti ilə 1915-ci il mayın 28-də köçürmə işlərinə başlanılmışdı. Mövcud olan imkanlar nəzərə alınmaqla və ədalətlə müəyyən edilən köçürmə şərtləri hərb bölgəsindən kənarda yaşayan ermənilərə şamil edilməmişdi.

1965-ci ildən etibarən Ermənistanda hər il aprelin 24-nü “soyqırımı günü” kimi rəsmi şəkildə qeyd edirlər. Ermənilər iddia edirlər ki, guya 1915-ci ildə türklər 1,5 milyon ermənini qırmışlar. Əslində isə həmin gün sadəcə olaraq İstanbulda və digər şəhərlərdə Osmanlı dövlətinə xəyanət edən erməni təşkilatlarının təcili olaraq bağlanması, onların rəhbərlərinin həbs edilməsi və sənədlərin ələ keçirilməsi haqqında daxili işlər naziri əmr vermişdi. Bundan sonra 2345 erməni xəyanətə görə həbs edilmişdi. Maraqlı orasıdır ki, belə bir əmrin veriləcəyindən ermənilər əvvəlcə xəbər tutmuşdular. Eçmiədzin katolikosu aprelin 22-də ABŞ prezidentinə teleqram vurmuşdu ki, erməniləri “türk fanatizminin özbaşınalığından xilas etsin”. Həmin teleqram aprelin 24-də, yəni əmr verilən günü artıq ABŞ prezidentinə çatdırılmışdı.

Əslində ermənilər aprelin 24-nü ona görə “soyqırımı günü” kimi qeyd edirlər ki, köç haqqında qərardan sonra onların dövlət yaratmaq istədikləri 6 vilayətdə onsuz da azlıq təşkil edən ermənilərin sayı minimuma endirilmişdi. Yəni onların Türkiyə ərazisində dövlət yaratmaq xülyaları boşa çıxmışdı.

Fakt isə odur ki, istər Şərqi Anadolunun ruslar tərəfindən işğalı dövründə, istərsə də 1917-ci il inqilabından sonra rus qoşunlarının geri çəkilməsi zamanı onların silah-sursatını ələ keçirən ermənilər türklərə qarşı sözün həqiqi mənasında soyqırımı törətmışdilər.

Sovet Rusiyası hökuməti 1917-ci il dekabrın 29-da “Türkiyə Ermənistanı” haqqında dekret qəbul etmişdi. Əgər Türkiyədə ermənilərə qarşı etnik təmizləmə siyasəti həyata keçirilmiş olsaydı, Rusiya hökumətinin belə bir dekret verməsi gülünc olardı. Bu dekret Türkiyə ərazisində dövlət yaratmaq üçün ermənilərin iştahasını daha da artırmışdı. Ermənilər 1918-1920-ci illərdə fasilələrlə Ərzurumdan tutmuş İrəvan quberniyası da daxil olmaqla böyük bir ərazidə türklərə qarşı soyqırımı həyata keçirmişlər. Məcburiyyət qarşısında qalan türk ordusu əks hücuma keçərək həmin əraziləri erməni silahlı qüvvələrindən təmizləmişdi.

Bəs görəsən, erməni tədqiqatçıları həmin dövrdə Türkiyədə nə qədər erməninin yaşadığını və nə qədərinin salamat qaldığını təsbit etmişlərmi?

1914-cü ildə Tiflisdə dərc olunan “İmperator Rus Coğrafiya Cəmiyyətinin Qafqaz bölməsinin xəbərləri” seriyasının XXII cildinin 2-ci buraxılışı toplusunda A. Arakelyanın 22 may 1913-cü ildə adıçəkilən cəmiyyətin ümumi yığıncağında etdiyi “Kiçik Asiyanın erməni əhalisinin statistikası” başlıqlı məruzəsinin mətni çap olunmuşdur. Maraqlıdır ki, erməni müəlliflərinin uydurma soyqırımı ilə bağlı yazdıqları əsərlərin heç birində A.Arakelyanın yuxarıda adıçəkilən məqaləsinə istinad edilməmişdir. Səbəbi aydındır. Çünki A.Arakelyan 1913-cü ildə həmin məqaləni yazanda hələ Birinci Dünya müharibəsi başlamamışdı və xristian missionerlərinin nə zamansa ermənilərin Türkiyədə “kütləvi qırğınlara” məruz qoyulmalarını iddia edəcəklərini ağlına belə gətirə bilməzdi.

A.Arakelyan yazır ki, 1912-ci ildə Balkanlarda müharibənin başlanmasından sonra “erməni məsələsi” yenidən gündəliyə gətirilmişdir. Həmin vaxt Türkiyə tərəfi bir daha erməni əhalisinin sayının ermənilər yaşayan ərazilərdə islahatlar aparılması üçün yetərli olmadığını irəli sürmüşdür. Bundan sonra Türkiyədəki erməni patriarxı ermənilərin sayı barədə daha dəqiq statistika təqdim etmişdir (xatırladırıq ki, ermənilər bir qayda olaraq həm də kilsələrdə siyahıya alınırdılar). Həmin statistikaya görə, yuxarıda adları sadalanan 6 vilayətdə ermənilərin ümumi sayı 1.018.000 nəfər olmuşdur. O cümlədən, Ərzurum vilayətində 215 min, Vanda 185 min, Bitlisdə 180 min, Xarputda 168 min, Diyarbəkirdə 105 min, Sivasda 165 min erməni yaşamışdır. Məqalə müəllifi qeyd edir ki, həmin vilayətlərdə yaşayan ermənilərin sayının üzərinə Kilikiyada (yəni Adana və Hələb vilayətlərində), habelə İstanbulda və Osmanlı imperiyasının digər yerlərində yaşayan ermənilərin sayı gəlinərsə, onda imperiya ərazisində ermənilər çox böyük ehtimalla 1,5 milyon nəfərə çata bilər.

Əslində bu rəqəmlərin özü də erməni patriarxı tərəfindən xeyli dərəcədə şişirdilmişdi. Bütün rəsmi məlumatlar təsdiq edir ki, Birinci Dünya müharibəsi ərəfəsində Osmanlı Türkiyəsində təqribən 1,3 milyon erməni yaşamışdır.

Erməni əhalisinin itkilərinin miqyasını müharibəyədək Türkiyə ərazisində yaşayan 1,3 milyon erməninin sayından xarici ölkələrə mühacirət edən ermənilərin sayını çıxmaqla müəyyən etmək olar. Statistik məlumatlara görə, müharibə ərəfəsində və ondan sonra xarici ölkələrə mühacirət edən ermənilərin sayı aşağıdakı kimidir: Rusiyaya (o cümlədən Cənubi Qafqaza) 420 min, Fransaya 35 min, Kanadaya 1244, ABŞ-a 34136, Yunanıstana 42200, Bolqarıstana 15 min, Kiprə 2500, digər Avropa ölkələrinə təqribən 50 min erməni köçmüşdür. ABŞ-da yaşayan erməni tarixçisi Riçard Hovannisyan yazır ki, müharibədən sonra Suriyada 100 min, Livanda 50 min, İordaniyada 10 min, Misirdə 40 min, İraqda 25 min, İranda 50 min erməni mühaciri qeydə alınmışdır. Bütün bu rəqəmləri üst-üstə gəldikdə 875 min nəfər edir. Bu rəqəmin üzərinə Türkiyədə qalıb yaşayan 123 min erməninin sayını əlavə etsək, cəmisi 998 min nəfər edir. Qeyri-rəsmi məlumatlara görə, təqribən 100 min erməni özlərini kürd, suriyalı və yaxud türkman kimi qələmə verərək nəticədə köçürülmə prosesindən yayınmışlar. Deməli, 1,3 milyon ermənidən təqribən 1,1 milyonu sağ qalmışdır.

Tarixçi Con Kirakosyan “Qərbi Ermənistan Birinci Dünya müharibəsi illərində” (Yerevan, 1971) monoqrafiyasında 1 milyon erməninin sağ qaldığını etiraf etmişdir.

Türkiyə mətbuatının yazdığına görə, ABŞ-ın keçmiş prezidenti Ronald Reyqanın hüquq məsələləri üzrə müşaviri Bryus Fein bildirmişdir ki, 1981-ci ildə Ağ evin araşdırması nəticəsində ermənilərin 2 milyon osmanlı türkünü qətlə yetirdiyi ortaya çıxmışdır. Bryus Fein vurğulamışdır ki, Reyqanın prezidentliyi dövründə həmin məsələ Ağ ev tərəfindən araşdırılmış və “soyqırımı” iddialarının əsassız olduğu sübut edilmişdir.

Türk Tarix Qurumunun keçmiş başqanı Yusif Halacoğlu Osmanlı arxivlərinə istinadən belə nəticəyə gəlmişdir ki, ermənilərin köçürülməsi zamanı yollarda hücumlara məruz qalaraq öldürülən ermənilərin sayı təqribən 8,5 min nəfər olmuşdur. Qalan ermənilər döyüş cəbhələrində əllərində silah türklərə qarşı vuruşarkən öldürülmüşlər.

1919-cu ilin yayında Paris sülh konfransının gedişində ermənilərin “Qərbi Ermənistan” adlandırdıqları ərazilərdə və Cənubi Qafqazda vəziyyəti öyrənmək məqsədilə prezident Vudro Vilson ABŞ ordusunun Fransadakı baş qərargahının rəisi, general Ceyms Harbordun başçılığı altında regiona xüsusi missiya göndərmişdi. Regionu incələyən Harbord missiyası 16 oktyabr 1919-cu ildə ABŞ Senatına təqdim etdiyi raportunda yazırdı ki, Qara dənizdən İran sərhədinədək uzanan ərazinı gəzdik, lakin ermənilərin iddialarını doğruldacaq heç bir fakta rast gəlmədik. General Harbordun bu məruzəsi ermənilərin Şərqi Anadoluda heç zaman çoxluq təşkil etmədiklərini və soyqırıma məruz qoyulmadıqlarını təsdiqləyirdi. Harbord yazırdı ki, missiyanın keçdiyi yollarda tez-tez ermənilərin zülmündən qaçan türklərlə rastlaşırlarmış.

O dövrün sənədləri sübut edir ki, 1,5 milyon erməninin Türkiyədə məhv edilməsi iddiası cəfəngiyyatdan başqa bir şey deyil.

Bəs uydurma erməni soyqırımı ideyasının müəllifləri kimlərdir? “Erməni soyqırımı” iddiasının həyata vəsiqə almasında o dövrdə Türkiyədə fəaliyyət göstərən diplomatların və xristian missionerlərinin müstəsna xidmətləri olmuşdur. Məlumdur ki, “soyqırımı” (yaxud “genosid”) beynəlxalq hüquq termini kimi 1944-cü ildən işlənir. İlk dəfə Hitler rejiminin yəhudilərə qarşı törətdiyi kütləvi qırğınlar soyqırımı adlandırılmışdır. Bu gün dünyaya car çəkilən “erməni qırğınları” iddiasının xaç atası 1913-1916-cı illərdə ABŞ-ın Türkiyədə səfiri olmuş Henri Morqentau (1856-1946) sayılır. Osmanlı imperiyasının parçalanmasında maraqlı olan ABŞ-ın prezidenti Vudro Vilson H.Morqentaunu səfir təyin edərkən demişdi: “Tezliklə ondan əsər-əlamət qalmayacaq ki, onu Türkiyə adlandırmaq mümkün olsun”. İstanbula gələn kimi H.Morqentau erməni liderləri və komitəçiləri ilə əlaqə qurur, onları silahlı mübarizə aparmağa şirnikləndirir. O, erməni komitəçilərindən Arşak Şmavonyanı özünün birinci köməkçisi və tərcüməçisi, Hakop Andonyanı isə katib təyin etmişdi. ABŞ-ın Türkiyədəki konsulluqlarının, xristian missionerlərinin, erməni komitələrinin uydurduqları yalanlar və dərc etdirdikləri böhtan dolu məqalələr xəbər agentlikləri vasitəsilə dünya ictimaiyyətinə çatdırılırdı. H.Morqentau ABŞ-a qayıtdıqdan sonra həmin uydurma materiallar əsasında “Səfir Morqentaunun xatirələri” adlı kitab dərc etdirir. Həmin kitabda o, 600 mindən 1 milyonadək erməninin məhv edildiyini iddia etmişdir. Həmin dövrdə Türkiyə Teleqraf Agentliyinin müdirinin erməni olması nəzərə alınsa, ermənilərin və onların havadarlarının yalan məlumatlarla dünya ictimaiyyətini necə asanlıqla aldada bildiklərini təsəvvür etmək olar.

Henri Morqentaunun ailəsi 2009-cu ilin payızında səfirin şəxsi kitabxanasını Vaşinqtondakı erməni soyqırımı muzeyinə təhvil vermişdir.

İxtisasca hüquqşünas olan ingilis Ceyms Brays (1838-1922) İngiltərə Lordlar Palatasının üzvü və İngilis-Erməni Cəmiyyətinin sədri olmuşdur. O, 1876-cı ildə Qafqaza səyahət etmişdir. 1877-ci ildə Londonda “Transqafqaz və Ararat” kitabını dərc etdirmişdir. 1916-cı ildə isə 626 səhifəlik “Osmanlı İmperiyasında ermənilərə münasibət” kitabını “Sənədlər toplusu” kimi dərc etdirmişdir. Kitaba xristian missionerlərinin, xristian dövlətlərinin diplomatik nümayəndələrinin uydurduqları “kütləvi erməni qırğınları” barədə saxta sənədlər daxil edilmişdir.

Məşhur ingilis tarixçisi Arnold Toynbi (1889-1975) də uydurma soyqırımın ideya müəlliflərindən biri hesab olunur. 1916-cı ilin fevralında A.Toynbi lord Ceyms Braysın razılığı ilə onun adından dünyanın müxtəlif ölkələrinə və bütün erməni komitələrinə müraciət edir ki, ona antitürk məzmunlu məlumatlar təqdim etsinlər. Mənbələri göstərilmədən A.Toynbinin ünvanına həddindən artıq məlumatlar göndərilir. 1916-cı ilin may ayında A.Toynbi məktubla lord Ceyms Braysa müraciət edərək “erməni sənədləri”nin çapına onun adından nəşriyyatdan icazə aldığını bildirir. Beləliklə, ermənilərin və ermənipərəst mənbələrin yoxlanılmamış məlumatları əsasında İngiltərə hökumətinin adından ilk “Mavi kitab” – “Ermənilərə qarşı vəhşiliklər, xalqın məhv edilməsi” adı ilə nəşr edilir. Maraqlıdır ki, A.Toynbinin sağlığında təkrar çap olunmayan həmin “Mavi kitab”ı ABŞ-dakı erməni nəşriyyatları onun ölümündən sonra bir sıra saxta sənədlərlə “zənginləşdirərək” dəfələrlə çap etmişlər.

“Erməni soyqırımı”nın digər xaç atası İohann Lepsius (1858-1926) sayılır. Alman protestantı, şərqşünası İ.Lepsius missioner kimi Şərqi Anadolunu gəzib dolaşmış, 1896-cı ildə “Ermənistan və Avropa” kitabını çap etdirmişdir. O, 1914-cü ildə Berlində “Alman-Erməni Cəmiyyəti”ni yaratmışdır. Cəmiyyətin məqsədi Şərqi Anadoluda Almaniyanın təsirini artırmaqdan ibarət olmuşdur. İ.Lepsius 1916-cı ildə “Türkiyədəki erməni xalqı haqqında hesabat” kitabını əlyazma şəklində çap etdirir və digər missionerlərə göndərir. Onun 1919-cu ildə “Almaniya və Ermənistan” kitabı dərc edilir. İ.Lepsius 1921-ci ildə Berlində Tələt paşanın qətli ilə bağlı keçirilən məhkəmə prosesində şahid qismində çıxış etmişdir. İ.Lepsiusun 46 cildlik şəxsi arxivi 1998-ci ildə İrəvana gətirilib və hazırda “Soyqırım Muzey-İnstitut”da nümayiş etdirilir. Həmin muzeydə İ.Lepsiusun xatirəsinə xüsusi guşə düzəldilmişdir.
Armin Teofil Veqner (1886-1978) də uydurma “erməni soyqırımı”nın həyata vəsiqə almasında xüsusi rol oynamışdır. Publisist, şair və fotoqraf kimi tanınan alman əsilli A.Veqner 1915-1916-cı illərdə Mesapotamiyada sanitar zabiti kimi xidmət etmişdir. O, Türkiyədə ermənilərin qırğınlara məruz qoyulduqlarının şahidi olduğunu iddia etmişdir. A.Veqner ermənilərin türklərə qarşı törətdikləri qırğınlara aid fotoları da “erməni soyqırımı” kimi qələmə vermişdir. Onun “Qayıtmayan yollar”, “Armeniada”, “Erməni anaları” adlı oçerkləri çap olunmuşdur. A.Veqner Tələt paşanın qatili Soğomon Teyleryanın məhkəməsində müdafiəçi kimi də çıxış etmiş və məhkəmənin kitab halında dərc edilən stenoqramına ön söz yazmışdır. O, 1927 və 1967-ci illərdə Ermənistanda olmuşdur. Onun adına İrəvanda küçə vardır. “Soyqırım Muzey-İnstitutun”da A.Veqnerin qəbirindən götürülmüş torpaq nümayiş etdirilir.

 

Ardı var…

Nazim MUSTAFA,
AMEA Tarix İnstitutunun elmi işçisi, Dövlət mükafatı laureatı

“Azərbaycan” qəzeti

23.04 2015