“1905.az” Diskussiya klubunda “1905-ci il soyqırımının başlanmasından 110 il keçdi” mövzusunu Milli Azərbaycan Tarixi Muzeyinin direktoru, akademik Nailə Vəlixanlı, Milli Azərbaycan Tarixi Muzeyinin elmi katibi, tarix üzrə fəlsəfə doktoru Fərhad Cabbarov, tarixçi alim, Prezident Kitabxanasının şöbə müdiri, Azərbaycan MEA Tarix İnsitutunun əməkdaşı Nazim Mustafa, Bakı Dövlət Universitetinin mənbəşünaslıq, tarixşünaslıq və metodika kafedrasının müdiri, tarix elmləri doktoru, professor Anar İsgəndərov, Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Z.M.Bünyadov adına Şərqşünaslıq İnstitutunun baş elmi işçisi, tarix elmləri doktoru, professor Solmaz Rüstəmova Tohidi, Azərbaycan Dillər Universitetinin dosenti, tarix üzrə fəlsəfə doktoru Aqil Şahmuradov, siyasi elmlər doktoru Ramiz Sevdimalıyev, Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Dövlət İdarəçilik Akademiyasının Tarix kafedrasının müdiri Firdovsiyyə Əhmədova, Qarabağ Azadlıq Təşkilatının (QAT) sədri Akif Nağı, rəssam Vaqif Ucatay ilə müzakirə etdik.

Tədbirdə 1905-ci il hadisələri ilə bağlı bəzən elmi ədəbiyyatda və müxtəlif mənbələrdə yanlış məlumatlar getməsi müzakirə edildi. Çıxışçılar həmin yanlış məlumatların qarşısını almaq və cəmiyyətə düzgün məlumat ötürmək baxımından bu cür tədbirlərin əhəmiyyətini vurğuladılar.

 

Nailə Vəlixanlı: Bu gunkü tədbirimiz 1905-ci ildə Bakıda baş verən erməni-müsəlman davası adı ilə tariximizə daxil olmuş mühüm hadisə ilə bağlıdır. Bizim başımıza gələn hadisələrin əsas səbəbi bizim unutqanlığımızdır. Ona görə də xüsusən 1905-ci il hadisələrini hələ də araşdırmağa ehtiyac var.

 

 

Biz bu tədbiri 1905.az portalı ilə birgə həyata keçiririk. Çox istərdim portalın direktoru Fuad Babayev portal haqqında danışsın.

 

Fuad Babayev: Hər birinizi xoş gördük! Belə bir mötəbər məkanda, mötəbər auditoriya qarşısında portalımız haqda məlumat vermək böyük şərəfdir. Ötən ilin mart ayından efirə çıxan portalımız ermənilərin Azərbaycana gəlişi, onların azərbaycanlılara qarşı törətdikləri soyqırımları, deportasiyalar, Ermənistanın Azərbaycana təcavüzü haqqında internet-resursdur. Portalda mövzuya uyğun kitablar, məqalələr, müsahibələr, şahidlərin ifadələri, fotolar və digər materiallar təqdim olunur.

 

Resurs 12 dildə (Azərbaycan, ingilis, fransız, ərəb, ispan, rus, Çin, alman, türk, fars, gürcü və erməni dillərində) fəaliyyət göstərir. 28 mart 2014-cü ildə yaradılan 1905.az portalı Azərbaycanda Vətəndaş Cəmiyyətinin İnkişafına Yardım Assosiasiyasının ermənilərin azərbaycanlılara qarşı başladıqları soyqırım siyasətinin 110 illiyi ilə bağlı layihəsinin tərkib
hissəsidir.

 

Nailə Vəlixanlı: Biz məktəbdə 1905-ci hadisələri barədə çox az keçmişik. Nənə-babalarımız erməni-müsəlman davası barədə danışırdılar. Ancaq bunu bilə-bilə onlar heç vaxt erməni ilə düşmənçilik etməyiblər. Bizim 1905-ci il haqqında biliklərimiz az olub. 1988-1990-cı illərdə ilk dəfə Azərbaycan Elmlər Akademiyasının xəbərlərini toplayırdıq. Biz tarixçi olmağımıza baxmayaraq o materiallarla ilk dəfə tanış olurduq. O zaman general-qubernator Nakaşidze haqqında çox maraqlı xəbərlər toplusunu da çap etdik.

Nazim Mustafa: XX əsrdə dələrlərlə faciələrlə üzləşmişik. Bunun ilk mərhələsi 1905-1906-cı illərdə olub. Ermənilərin o dövrdə törətdiklərini səssiz soyqırım adlandırardım. Çünki o zaman bizim müstəqil dövlətimiz yox idi, səsimizi çıxara bilmirdik. Mətbuat ermənilərin və rusların əlində idi. Amma bununla belə o dövrün arxiv sənədlərində bununla bağlı məlumatlara istər bizim müəlliflər, istər erməni müəlliflərinin yazılarında rast gəlirik. Maraqlıdır ki, vəhşilikləri törədən də ermənilər olub, ən çox bu haqda yazan da.

 

1877-78-ci illər rus-türk müharibəsindən sonra erməni məsələsi gündəmə gəldi. Şərqi Anadoluda ermənilərə muxtariyyət problem gündəmə gələndən sonra hətta Berlin konqresində erməni katolikosu Mkrtçyanın başçılığı ilə nümayəndə heyəti də Berlinə getmişdi. Onlar qışqıra-qışqra konqresə daxil olanda Otto Bismark soruşur ki, nə məsələdir? Deyirlər ki, ermənilər soydaşlarının Türkiyədə məhv edildiklərini deyirlər. Bu səbədən onlar muxtariyyət istəyirlər. Bismark da cavabında deyir ki, torpağı ağlamaqla yox, silahla alırlar. Gedin, alın.

 

Hələ o dövrdə ruslar Şərqi Anadoluya ermənilərə silah göndərirdi. Şərqi Anadolu silah deposuna çevrilmişdi. Üsyandan sonra 400 min erməni Cənubi Qafqaza gəldi. Onların ilk daxil olduğu ərazi İrəvan quberniyası idi. 400 min əhalini ərazidə ancaq azərbaycanlıları qırmaq yolu ilə yerləşdirmək olardı. Ermənilər də bu üsula əl atdılar.

 

Qığılcım Bakıda başladı. Bəs niyə məhz Bakı? Çünki Bakıda erməni burjuaziyası yox idi. O vaxt erməni burjuaziyası Tiflisdə formalaşmışdı. Bakıda neft bumundan sonra Tiflisdəki erməni milyonerləri axışdılar Bakıya. Məqsəd Bakıdakı neft mədənlərini ələ keçirmək və o pulun hesabana erməni dövlətinin əsasını qoymaq idi.

1905-ci il fevralın 6-da erməni kilsəsinin yanında 1 azərbaycanlının öldürülməsi ilə qığılcım baş qaldırdı. “Daşnaksutun” və “Hınçak” partiyasının 100 minə yaxın silahlı dəstəsi var idi. Onlar istənilən an silah götürüb hücuma keçməyə hazır idilər.

1903-cü ildə 12 iyunda çarın erməni kilsəsi və erməni məktəblərinin bağlanması ilə bağlı fərmanı var idi. Ermənilər bu hadisədən sonra ayağa qalxdılar. Nakaşidze o zaman İrəvanın vitse-qubernatoru idi və onlara erməni kilsəsinin əmlakının müsadirə edilməsi ilə bağlı 10 gün vaxt vermişdi. Erməniləri bu qane etmirdi, ona görə də onlar Çar Rusiyasına məktub göndərdilər ki, sizə qarşı terror olacaq. Etdilər də. Bu fərmanı icra etmək istəyənləri, o cümlədən Nakaşidzeni öldürdülər.

 

Fevralın 6-sı başlanan qırğınların növbəti qığılcımı İrəvanda başladı. İrəvanda Quqazov adlı həkim var idi. Azərbaycanlılarla dostluq edirdi, ermənilərə nifrəti var idi. Onu öldürdülər ki, azərbaycanlılar ayağa qalxsınlar. Çünki onun əvəzinə erməni həkimi vəzifəyə təyin etməyə can atırdılar. Həmin dövrdə ölən insanlar siyahıya alınırdı. Ermənilərin də əsas məqsədi vəzifəyə erməni təyin etməklə qırğında ölən insanların sayınının az göstərilməsinə nail olmaq idi. İrəvanda qırğınlar əvvəl mart, sonra mayda və sentyabrda baş verdi. Bu hadisələr 1906-cı ildə iyun və sentyabr aylarında da davam etdi. Bəs niyə məhz İrəvan? Çünki həmin ərəfədə İrəvan əhalisi yarı azərbaycanılılar, yarı ermənilərdən ibarət idi.

 

Qırğınların ardı Naxçıvanda, Zəngəzur, sonra Cəbrayıl, Cavanşir və Şuşa qəzasında baş verdi. Öldürülən müsəlmanların sayı isə qəsdən azaldırılırdı.

 

Firdovsiyyə Əhmədova: “Qafqazda erməni məsələsi” 3 cildliyinə 18 sənəd daxil olub. Orada ölən müsəlmanların sayınının az göstərilməsi adət-ənənəyə görə müsəlmanların ölülərini gizlətməsi, istintaqa aparılmaması və tez basdırması cəhdləri ilə izah edilir.

 

Nazim Mustafa: Bəli. 1903-cü ildə ermənilər Cənubi Qafqazda boşaldılmış ərazilərdə, cənubi Azərbaycanın bir hissəsi və Şərqi Anadolunu birləşdirməklə vahid erməni dövlətinin əsasını qoymağa çalışırdılar. 1905-1906-ci illərdə Cənubi Qafqazın 14 qəzasında, 8 şəhərində qırğın törədiblər. Bu qırğınlar 1906-cı ilin oktyabrına kimi davam edib.

 

Sonra Əhməd bəy Ağaolunun rəhbərliyi ilə “Difai” partiyası yarandı. Partiyanın əsas məqsədi “ermənilər bizi hansı yollarla qırıbsa biz də onları o yolla qıracağıq” olur. 1906-cı ildə sonuncu qırğınlar Zəngəzurda olub. O zaman Naxçıvandan təqribən 800 nəfərlik silahlı dəstə Zəngəzura köməyə gəldi. Ermənilər də başa düşürdülər ki, artıq geri çəkilmək zamanıdır. Bu cür davam edə bilməz.

 

Ümumilikdə 1905-1906-cı illər qırğınlarından 500 minə yaxın əhali əziyyət çəkib. Ya ərazidən köçmək, ya öldürülməklə. Buna baxmayaraq ermənilər öz niyyətlərinə çata bilməmişdilər.

 

Anar İsgəndərov: Ruslar və ermənilər nə vaxtsa bir-birilərindən ayrı olub? Yox. Bu gün hamı deyir ki, Qarabağın açarı rusdadır. Düz deyirlər. Erməni həmişə düşmənin türk olduğunu deyib. Bəs, biz hansı ideologiya yaratmışıq?

 

1905-ci ildə erməni bizdən nə istəyirdi sualına cavab tapa bilmişik? Yox. Biz deyirik: müharibəni erməni başlayır, ancaq son nəticədə biz qalib gəlirik. Bəs bu necə soyqırım olur? Əgər düşmən müharibəyə başlayırsa və biz buna soyqırım deyiksə biz necə qalib gəlmiş sayılırıq?

 

Biz rusları ermənilərdən ayırırıqsa tarixi inkar edirik. Siyasətdə ola bilər, amma tarixdə belə yol ola bilməz. Azərbaycan burjuaziyası necə yarandı? Azərbaycan ziyalısı olmasaydı azərbaycan burjuaziyası nə edə bilərdi? Heç nə. Biz səhvlərimizi araşdırmalıyıq. Bakıda neft torpaqlarının satılmasından sonra niyə 7% torpaqlar azərbaycanlıların, 57% ermənilərin əlinə keçdi? Bu sualı niyə heç kim vermir. Çünki biz düşməni dəyərləndirmirik, səhvlərimizi analiz etmirik, sonra da başımıza bu cür faciələr gəlir.

 

Mən 2009-cu ildən 2014-cü ilə qədər Tiflis arxivində çalışmışam. Qafqaz Müsəlmanlar İdarəsinin 45 minlik arxivini gətirdik. 1905-ci illə bağlı orada çoxlu sənədlər var. O sənədlərin bura gətirilməsinə ehtiyac var. Onlar da hamısı pulladır.

 

Çox istərdim ki, 1 nəfər tarixçinin yazdığını 100 nəfər oxumasın. Hər bir tarixçi, jurnalist 1 cümlə yazsın, amma yeni bir şey yazsın. Yoxsa hər dəfə biz təkrarçılığa gedirik və nəticədə heç nə qazanmırıq.

 

Nailə Vəlixanlı: Bizim kitabxanada köhnə kitablar çoxdur. Kitabxanada Rusiyanın Silah palatasına verilən hədiyyələr barədə yazı var idi. XVI əsrdə İsfahan erməniləri tacirliklə məşğul idilər, bilirsiniz. Orada siyahı var ki, həmin tacir ermənilər o vaxt rus çarlarına nə cür qiymətli hədiyyələr verirmişlər. Bu gün dünyanı pul idarə edir. Ermənilər də bunu çox gözəl bilir. Ona görə də hələ o dövrdən qızılla, pulla hakimiyyətə gəlməyin yolunu bilirdilər.

 

Muzeyimizin bəzi materialları Çexiyada bir sərgidə təqdim edilir. Eşitdik ki, Çexiyada yaşayan azərbaycanlılar Qarabağla bağlı portal açıblar. Portala ermənilər müraciət edir ki, biz sərgidə öz materiallarımızı təqdim edəndə azərbaycanlılara aid əşyaları da təqdim etmişdik. Hətta biz onu kataloqa da salmışdıq. İndi ermənilər deyir ki, bunlar Azərbaycan yox, ermənilərə aid tapıntılardır. Bilirsiniz, bizim məhsulumuzu xaricdə ermənilər satır. Müştəri də alanda deyir ki, məsələn, bu hara xalçasıdır? Erməni deyir onundur. Erməninin 100 il əvvəl başladığı təşəbbüsə biz bu gün başlayırıq.

 

Fərhad Cabbarov: Bayaq Anar müəllim Tiflisdəki arxivlərlə bağlı çox ciddi bir məsələyə toxundu. Məsələ burasındadır ki, bizim dövlət tarix arxivində 1905-ci ilə aid elə sənədlər var ki, onlar heç işlənməyib. Təəssüf, bizim 1905-ci il hadisələri son illərə qədər yaxşı araşdırılmayıb və tarix Ordubadinin, Nəvvabın əsərlərinə əsaslanır. Ancaq çox yaxşı ki, son zamanlar soyqırım tarixi ilə bağlı araşdırmalar genişləndiyinə görə 1905-ci il hadisələrinə də diqqət artıb.

 

1905-ci il hadisələri 1918-ci ildə baş verən hadisələrin səbəblərindən biri idi. Ermənilər özləri də deyirdilər ki, biz 1905-ci il hadisələrinə intiqam alırlar.

 

Ənənəvi olaraq belə qəbul olunub ki, 6 fevral Ağarza Babayevin öldürülməsi ilə azərbaycanılılar etiraz edib və erməniləri qırğmağa başlayıblar.

 

İstintaq materialları əsasında tapmışam ki, həmin gün deyildiyi kimi1 azərbaycanlı öldürülməyib. Şəhərin müxtəlif yerlərində 6 azərbaycanlı öldürülüb. Sual edilir ki, bəs Bakıda insan ölümü qeyri-adi hadisə olmadığı bir dövrdə niyə azərbaycanlılar 1 azərbaycanlının ölümü ilə ayağa qalxdı? Məsələ burasındadır ki, qəlllərin hamısı xüsusi amansızlıqla həyata keçirilib. Meyitlər üzərində nalayiq hrəkətlər olmuşdu ki, bu da azərbaycanlıları narazı salmışdı. Bundan əlavə 1904-cü ildə ermənilər peyğəmbərimizin karikaturasını çəkmişdilər. Bu da müsəlmanları daha da hiddətləndirmişdi. Ağarza Babayevin öldürülməsi artıq insanların səbr kasasını tamamilə doldurdu və iğtişaşlar başladı.

 

Hamımız bilirik ki, 1905-ci il yanvarında Qanlı bazar günündən sonra Rusiyada inqilib baş vermişdi. Peterburqun Bakı kimi sənaye mərkəzində toqquşmaların alovlanmasında nə marağı ola bilərdi? Unutmayaq ki, həmin dövrdə rus-yapon müharibəsi gedirdi. Yəni Rusiyaya əlavə problem lazım deyildi. Rus müəllifi Pavlovun “Rus inqilabı və yapon pulları” adlı bir kitabı var. O göstərir ki, ermənilərin silahlanmasında yapon kəşfiyyatın əli olub. Hətta finlər, polyaklar yapon kəşfiyyatından pul alırdılar. Pavlovun fikrinə görə ermənilərin Qafqazda separatçılıq mövqeyindən çıxış etməsi məhz Yaponiyanın təhriki ilə olub. Rusiyanın mövqeyinə gəldikdə onların bu iğtişaşda əli olmasa da onlar hadisənin qarşısının alınması üçün heç bir ciddi tədbir görməyiblər. Bir növ seyrçi mövqedən yanaşıblar.

 

Şahid ifadələrində bizim ziyalıllar daha obyektiv mövqedən çıxış ediblər hər zaman. Erməni şahidləri yazır ki, azərbaycanlılar atəş açıblar, biz müdafiə olunmaq üçün cavab vermişik. Halbuki bütün mənbələr bunun əksini deyir.

 

Akif Nağı: Biri var elmi araşdırmalar, biri də var praktiki həll yolları. Mən hələ heç bir erməninin soyqırımla bağlı hansısa araşdırmalar aparıb, faktlar üzə çıxardığını görməmişəm. Müəyyən tezislər irəli sürməklə kifayətləniblər.

 

Biz 1918, 1988-ci ildə başımıza gələn faciələrin səbəbini 1905-ci ildə axtarmalıyıq. Təəssüf, biz ümumi bir sovet konsepsiyasnı qəbul etdik və ondan sonra da başımıza gələn faciələrə göz yuma-yuma getdik.

 

Ermənilər bu əraziyə gəlmə olduqları və gəldikdən sonra ərazilərini genişləndirmək məqsədi qoymaqları heç kimə sirr deyil. Biz nə qədər də erməni-müsəlman amilini azaltsaq bu amil həmişə olub, bu gün də davam edir. Ermənilər öz mövqelərini həmişə ortaya qoya biliblər. Və onların marağı çar Rusiyası ilə üst-üstə düşüb. Ermənilərin məqsədi ərazidə vahid dövlət yaratmaq idisə çar Rusiyasının da niyyəti müsəlman əhalinin gözünü qorxutmaq və müsəlman əhalisini azaltmaq idi.

Hərdən xaricdən gələn jurnalistlər deyir ki, erməni dəlidir ki, sizdən torpaq tələb edir?! Biz cavab verə bilmirik. İzah etməliyik ki, bunun kökü 1905-ci ildən başlanır. Ona görə də biz mütləq 1905-ci il hadisələrini daim gündəmdə saxlamalıyıq. Bu çar Rusiyasının “Parçala, hökm sür!” ideologiyasının nəticəsi deyildi, ermənilərin ərazidə məskunlaşmaq arzusunun nəticəsi idi.

 

AVCİYA layihəsi olan 1905.az bu həqiqətləri ictimaiyyətə çatdırır, bizim tarixçilərimiz, muzeylərimiz də bu istiqamətdə fəaliyyət göstərirlər. Ancaq biz fəaliyyətimizi artırmalıyıq. Yaxşı olar ki, hər il fevralın ilk 10 günlüyündə soyqırımla, həqiqətlərimizlə bağlı belə tədbirlər keçirilsin.

 

Solmaz Tohidi: Elmi baza olmalıdır mütləq. Sonra praktikaya keçirilməlidir. Bu gün 1905.az kimi portalın açılması çox böyük hadisədir. Portalın açılması soyqırım məsələsinin gündəmə gəlməsi və artıq insanların bu istiqamətdə araşdırmalara olan meylinin güclənməsinin göstəricisidir. Sistemli olmasa da ayrı-ayrı insanların, təşkilatların təşəbbüsü ilə bu işlər görülür. Əsas odur ki, mövzuya maraq var. Biz portallarımızı sənədlərlə silahlandırmalıyıq. Dünya tarixi bu gün qərəzsiz sənədləri qəbul edir. Bizə qərəzsiz sənədlər lazımdır. Mən 1905.az portalına çox minnətdaram.

 

Anar müəllim bayaq çox gözəl dedi ki, bu işləri bir-iki tədqiqatçı görməli deyil. Mən 1905-ci il hadisələrinin tədqiqatçısı deyiləm, amma 1918-ci illə bağlı sənədlər lazım olanda tarixçilərin 1905-ci illə bağlı araşdırmalarını tapıb oxuyuram. Ona görə də sənədlərin, araşdırmaların çox olması vacibdir.

 

Ötən ilin dekabrında Fransada Əlimərdan bəy Toçubaşovun arxivində işləyirdim. Allah ona rəhmət eləsin! Biz həmişə narazıyıq. Tarixçilərimizin, siyasətçilərimiz olmamasından şikayətlənirik. Ancaq Topçubaşov xalq üçün çox böyük işlər görüb. Belə adamların haqqına girmək olmaz. Topçubaşov 1918-ci ildə Azərbaycandan çıxıb. Amma 1905-ci illə bağlı nə qədər sənədi özü ilə aparıb, arxivində saxlayıb. Onun arxivində ən müxtəlif dövrlərə aid ayrıca sənədlər topusu var. Onlardan bir neçə qovluq isə 1905-ci ilə aid sənədlərdir. Hamımız bilirik ki, o dövrdə Bakı ziyalıların başında Əli Mərdan bəy Topçubaşov dayanırdı. Onun arxivi ilə yaxından tanış olduqca özüm təəccüblənirəm ki, 3-4 adam nə qədər sənəd toplayıb. Onlar bütün prosesləri çox yaxşı bilirdilər. Sizə bir sənəd deyim. Bir gürcünün erməni-müsəlman münasibətləri haqqındahesabatı var. Bu hesabatda Qafqazda müsəlman və gürcülərin yaşadığı ərazilərə ermənilərin necə gəldiyi göstərilir. Onlar bizdən savadsız deyildilər. Bütün gedişatı bilirdilər və bunu yazıb sənədləşdiriblər.

 

Çox istərdim ki, biz də daxil olmaqla bütün tarixçilər 1905.az portalına əlimizə keçdikcə sənəd verək. Portalda rəsmi sənədlərin yerləşdirilməsi özü bir uğurdur. Bundan əlavə Əli Mərdan bəy Topçubaşov “Kaspi” qəzetinin redaktoru olub. O dövrdə baş verən hadisələri işıqlandıran qəzetlərdən birincisi, məhz “Kaspi” qəzeti olub. Topçubaşovun arxində qəzetdən çoxlu kəsimlər var. Bilirsiniz ki, o dövrdə rus qəzetləri Qafqazda yaşayan müsəlmanların vəhşiliyindən çoxlu məqalələr dərc edirdilər. O dövrdə Əhməd bəy Ağayevi Peterburqa göndəriblər. O da 2-3 qəzetdə vəhşilikləri inkar edən məqalələrlə çıxış edib. Yəni bu işləri danmaq olmaz. Bizim ziyalılarımız bizim üçün çox işlər görüblər. Təklif edirəm ki, “Kaspi” qəzetində o hadisələrə aid materialları toplayıb portalınıza yerləşdirsəin. Biz sənəd yığmalıyıq. Tədqiqatçı da araşdırma aparanda ancaq sənədlərə istinad edir. Dünən bir məqalə oxudum. Meqabelinin araşdırmasıdır. Gözəl araşdırma edib. O dəqiqliklə əsrin ortalarında ermənilərin Qafqaza necə gəldiyini göstərir. Gürcü dilinin ortadan götürülməsi, gürcülərin də başına oyun açmaları barədə faktlar yazır.

 

Bizim sənədlər gündəmə gəlməlidir. Yapon məsələsi də mənim üçün yeni və çox maraqlı tərəfdir. Fransada bizim yazıçı dostumuz var. Onun 1904-1939-cu illərdə Yaponiyanın Qafqazdakı kəşfiyyat məsələ ilə bağlı kitabı çıxacaq. Məndən də bir neçə sənəd istəyiblər. Yaponiya faktı orada da təsdiqlənəcək. Ermənilərin yaponlardan faydalanma məsələsi bizim üçün yeni məsələdir.

 

1918-ci il hadisələri kimi 1905-ci il hadisələri qədər dərindən araşdırılmalıdır. Biz soyqırım sözünü işlədəndə bir az ehtiyatlı olmalıyıq.

 

Mən 1905-1906-ci il hadisələrinin soyqırım adlandırılmasının tərəfdarı deyiləm. Biz həmişə deyirik ki, bu hadisələrdə azərbaycanlılar heç nə etməyib, biz çox aciz olmuşuq. Bu yanlış düşüncədir.

 

Akif Nağı: Mən ermənilərin hazırladığı statistikaya baxmışam. Onların hazırladığı statistikada qırğınlar zamanı 158 azərbaycanlı kəndinin, 126 erməni kəndinin dağıldığı göstərilir.

 

Solmaz Tohidi: 1918-ci ildə Bakıda sentyabr hadisələri olub. Yüzlərlə erməni öldürülüb. Bunu niyə danıırıq ki? Tarixi danmaq olmaz.

 

Ramiz Sevdimalıyev: Burda əyləşənlərdəndən fərqli olaraq mən siyasi elmin nümayəndəsiyəm. Terrorizm araşdırmaları ilə məşğulam. Biz 1905-ci ildə nə baş verib onu təhlil etmək üçün toplaşmışıq. Sözüz ki, burda 3 tərəf- Azərbaycan-rus-erməni tərəfi var. Tarix boyu ölkəni, xalqı tanımaq üçün əvvəlcə əraziyə səyahətçiləri, sonra missionerlər, daha sonra konsulluqlar, kəşfiyyatçılar göndərilirdi.

 

XVIII əsrin sonu, XX əsrin əvvəllərindən həm rusiyalı, həm də avropalı və amerikalı səyahətçi və missionerlər Osmanlı Türkiyəsinin ərazisində yayılmışdılar. Rus səyahətçisi Putyatin 30-cu illərdə Türkiyə ərazisində missionerlər tərəfindən yaradılmış məktəblərin siyahısını göstərir. Məktəblərdə təhsil alanların milli mənsubiyyətini göstərəndə onların arasında ən çox ermənilərin olduğu məlum olur. Yəni ermənilər tarix boyu formalaşan alət olublar. Sözsüz ki, burada erməninin də marağı olub: özlərinin dövlətlərini yaratmaq. Ona görə də XIX əsrin ikinci yarısından etibarən ermənilər təşkilatlanmaq yolunu tutdular. Ermənilər nə istədiklərini bilirdilər.

 

Bizim ziyalılarımız çox iş görüblər. M.Ə. Rəsulzadə və s. Ancaq onların təfəkküründə milli dövlət məsələsi olmayıb. Ona görə 1905-1906-cı il hadisələrində ermənilər özlərinə uduzmuş kimi qiymət verirlər. Çünki onlar məqsədlərinə çatmamışdılar. Azərbaycanlılar isə hesab edir ki, biz qalib gəlmişik.

 

Solmaz xanım “1905-ci il hadisələrini soyqırım kimi qiymətləndirmək olmaz” deyir. Sözsüz ki, ona qimət vermək nə siyasətçi, nə də tarixçilərin işi deyil. Ona hüqüqşünaslar qiymət verə bilər.

 

1905-ci il hadisələri birinci Bakıda və Yerevanda yox, əyalətlərdə başlamışdı. Bu böyük miqyaslı hadisələr təsadüfi ola bilərdimi? Onları idarə edən qüvvələr var idi. Onlar idarə edilirdi və prosesin də özü də ermənilər tərəfindən idarə edilirdi. Bizdə isə idarəedici mərkəz var idisə də o 5-10 nəfərdən ibarət idi.

 

Solmaz Tohidi: Erməni vəhşiliklərindən, qırğınlardan danışırıq. Bəs biz?! Bizim etdiklərimiz nə idi ? Mən sizə etiraz etmirəm. Ancaq bu sual mənim özüm üçün də çox maraqlıdır.

 

Ramiz Sevdimalıyev: Bizdə özünümüdafiə hərəkatı idi. Əgər Azərbaycan kəndlisinin evini, torpağını erməni silahlı dəstəsi əlindən silah yolu ilə alırsa və o müdafiə olunursa bu özünümüdafiə deyil? Müasir Ermənistanın bu günki ərazisində nə qədər Azərbaycan kəndi talan edilib. Mən bizimkilərin erməniləri qırmadığını demirəm. Hər bir kəndin özünümüdafiə dəstəsi olub. Müharibə birtərəfli olmur. Ancaq ermənilər həmişə təhriketmə üsullarından istifadə ediblər. Bu gün də biz bunun şahidi oluruq.

 

1905-ci il hadisələrində Rusiyanın roluna gəldiksə isə Rusiya heç vaxt ermənilərə qarşı gedə bilməzdi. Əlbəttə, burada ermənin də öz marağı var idi: dövlət qurmaq. Bu maraqlar üst-üstə düşməyəndə Rusiya seyrçi mövqedən çıxış edirdi. Yaxşı bəs, 1905-1906- cı illərdə Rusiya niyə seyrçi mövqe tuturdu? Çünki I rus inqilabı baş vermişdi. Metropoliya dağılmaq ərəfəsində idi. Təhlükəsizlik baxımından Rusiya üçün Qafqazın əldən getməməsi çox vacib idi. Çar Rusiyası buna görə ermənilərə qarşı hər hansı hərəkət etmədi. Biz müharibəyə qoşulmuşuq və özümüzü müdafə etmişik. Azərbaycanlılara qarşı ermənilərin həyata keçirdiyi aksiyalar məqsədyönlü idi. Planlaşdırılmışdı. Tarixçilərimizin bu mövzularda çox gözəl araşdırmaları var. Böyük işlər görülüb. Amma bəlkə də bu tarixçilərin işi deyil.

 

1917-1918-ci il hadisələrini siz çox gözəl araşdırmısınız. Amma hüqüqşünaslar bu haqda nə deyiblər? Bu hadisələri soyqırım adlandırmaq olarmı, olmazmı bunu bilmirik.

 

Solmaz Tohidi: Məsələ burasındadır ki, hüquqi baxımdan adlandırmaq olmaz. Hətta ermənilər də 1915-ci il hadisələrindən çəkinirlər. 48-ci il konvensiyasında genosid sözü gündəmə gəldi. Orda belə bir şərt var: bu hadisəyə retrospektivdə baxmaq olmaz.

Ramiz Sevdimalıyev: Mənə elə gəlir ki, ermənilər o məsələni hüquqi müstəviyə ona görə çıxarmırlar ki, Malta məhkəməsində erməni məsələsi fiasko ilə nəticələnmişdi. Məhkəmə Türkiyə hakimiyyəti nümayəndələrini azadlığa buraxdı. Biz həm də bu müstəvidən yanaşmalıyıq. Deməli ermənilər çox gözəl bilir ki, onların əlində heç bir tarixi dəlil yoxdu.

 

Solmaz Tohidi: Amma təzminat istəyirlər.

 

Ramiz Sevdimalıyev: Təzminat istəsələr də hələ buna nail ola bilməyiblər. Onların bizdən üstünlüyü odur ki, onlar işi sistemli həyata keçirirlər.

 

Akif Nağı: 1918-ci ildə vahid respublika ilə bağlı pessimist əhval-ruhiyyə nəyə lazımdır? Qətiyyən belə şey olmayıb. Bizim ziyalılarımız 1918-ci ildə vahid respublika yaratmaq uğrunda böyük işlər görüblər.

 

Ramiz Sevdimalıyev: 1905-ci ildə biz hələ islamçılıq təfəkküründə idik. 1917-18 ci illərdə milli dövlət təfəkkürünə gəldik çıxdıq. Rəsulzadə Kazan şəhərində çıxışında da muxtariyyətdən danışırdı. Yəni bizdə milli dövlət fikri sonradan formalaşıb.

 

Firdovsiyyə Əhmədova: Biri var Milli İstiqlal düşüncəsi, biri də var onu reallaşdırmaq. Erməni separatizmi məsələsi böyük təhdidə çevrilmişdi. Onu ciddiyə almamaq olmaz. Hamınız bilirsiniz ki, Lobonov-Rostovskinin belə bir sözü var: “Bizə ermənilərsiz Ermənistan lazımdır”.

 

XIX əsrin sonlarında ermənilər rus çarını öz çarı saymırdı. Yəni bu dərəcədə erməni separatizmi güclənmişdi. 1902-ci ildə 40-dan çox rus məmurunu ermənilər qətlə yetirdilər. Yaponiya məsələsi bayaq qeyd edildi. Rus-yapon müharibəsində Rusiyanın uduzmasından sonra erməniyə münasibət loyallaşmağa başladı. Heç bir dövlət öz ərazisində başqa bir dövlətin yaranmasına icazə verməzdi. Yəni ruslar erməniləri əraziyə köçürəndə bu məqsədi qoymamışdılar. Erməni isə öz niyyətini reallaşdırmaq istəyirdi.

Bu yaxınlarda İstanbulda rus–türk-erməni münasibətləri ilə bağlı beynəlxalq konfransda idim. Çox ciddi tədqiqatlar aparılıb. Həmin dövrdə Rusiya Cənubi Qafqazla bağlı hələ planlarını reallaşdıra bilməyəndə Qafqazda erməni məktəbləri açmışdı.

 

Çox yaxşı ki bu gün bu məsələlər gündəmə gəlib. Təşəbbüs irəli sürənlərə də çox sağol deyirik.

 

Ramiz Sevdimalıyev: Gəncə hadisələrində kilsədən silah tapılmışdı və məlum olmuşdu ki, o silahları “Hınçaq”, “Daşnaksütun” partiyaları Türkiyə ərazisindən gətirib. Bu da onu göstərir ki, regionda baş verən hadisələr hamısı bir-biri ilə əlaqəli idi.

 

Firdovsiyyə Əhmədova: Əlbəttə. Artıq 1914-cü ilə ermənilər tam hazır vəziyyətdə idilər. Dünyanın hər yerindən o qədər könüllü müraciətlər olurdu ki, Rusiya höküməti qeydiyyatı çatdıra bilmirdi. Və bütün bunlar rəsmi sənədlərdə var.

 

 

Ramiz Sevdimalıyev: Təkcə onu demək kifayətdir ki, “Hınçaq” və “Armenakan” partiyası Marseldə yaradılmışdı..

 

 

Aqil Şahmuradov: 1905.az portalını yaradanlara təşəkkürümü bildirirəm. Tədbirin əvvəlində Solmaz xanım “1905-ci il hadisələri genosid deyil” ifadəsini işlətdi və bütün söhbət bu mövzuda davam etdi.  1905-ci ildə Bakıda çox az erməni var idi. Onlar da neft mədənlərində işləyən fəhlələr idi. Yəni zərbə qüvvəsi deyildilər. O zərbə qüvvəsini Bakıya gətirdilərsə və o müsəlmanı evində öldürürdüsə bu, bizə qarşı genosid idi. Bakıda vuruşan erməni mülki erməni deyildi. Amma öldürülən mülki şəxs azərbaycanlı idi. Biz nədən ehtiyatlanırıq? Erməni məsələsini gündəmə gətirən Avropa və Amerika olub. 1918-ci ildə Paris konfransında onlar üçün təbliğata şərait də yaradılmışdı.

 

Musiqi termini ilə izah etmək istəyirəm. Biri var xalq musiqisi, biri də var simfonik musiqi, yəni dünyanın başa düşdüyü musiqi. Biz simfonik musiqi qura bilmirik.

 

Vaqif Ucatay: Xocalı plakatının müəllifiyəm. Rəssamlıq akdemiyasında işləyirəm. Bir dəfə bir tələbə dedi ki, siz özünüzü xoşbəxt hiss edirsiniz? Dedim bəli. Çünki mən həqiqətləri dərk edirəm. Biz özümüzə sual vermirik . Axı niyə ermənilər bizə qalib gəlir? Çünki onlar milli şüura təsir edə bilirlər. Milli şüura təsirə uşaqlardan başlamalıyıq. Biz gec başlayırıq. Mən istərdim ki, bizim tarixçilər uşaqların başa düşəcəyi dildə nağıl formasında yazıların, kitabçaların buraxılmasına təşəbbüs göstərsin.

 

Mən 1992-ci ildə Xocalı plakatını çəkmişəm. Göstərmişəm ki, bütün bəlalar bizə Moskvadan gəlir. O zaman hələ bizim taleyimiz bəlli deyildi. Mənə çox deyirlər ki, biz tolerantlıqdan danışan kimi bu plakatı göstərirlər ki, baxın belə rəsmləriniz var. Nə qədər ki dünyaya boy göstərmirik, qısılırıq heç nə edə bilməyəcəyik.

 

Hazırladı: Aynur Hüseynova

1905.az

 

Dəyirmi masa 8 fevral 2015-ci ildə “1905-dən 110 il keçdi” adı altında keçirilib