Filologiya üzrə elmlər doktoru Asif Hacıyev və filologiya üzrə fəlsəfə doktoru Natiq Adilovla Azərbaycanda rus və ingilis dilində ali təhsildən danışdıq.

Fuad Babayev: Rus və ingilis dilində təhsillə bağlı danışaq. Təbii ki, söhbət ilk növbədə ali təhsildən gedir. Azərbaycanda rus dilində təhsilin ənənələri çoxdur, ingilis dilində isə ənənə yeni-yeni formalaşır. Ölkəmizdə rus və ingilis dilində ali təhsilin rəqabət qabiliyyəti varmı, yoxsa Azərbaycanca təhsildən prinsipial olaraq heç nə ilə fərqlənmir?

Asif Hacıyev: Bu məsələ çox mürəkkəb və qarışıqdır. Amma reallıq budur ki, tarixi bir prosesdir. Bizdə rus dilində məktəb, ali təhsil, ədəbiyyat ənənəsi var. Bilirsiniz ki, orta əsrlərdə Azərbaycanda, həmçinin Osmanlı dövlətində ərəb və fars dili böyük rol oynayıb, ədəbiyyatda, sarayda ərəb-fars dili işlənib. Daha sonra, maarifçilik dövründə bu rolu rus və fransız dilləri öz üzərinə götürüb. XIX əsrin əvvəllərində Mirzə Fətəli Axundov Puşkinə həsr etdiyi “Şərq poeması”nı yazıb və özü də bu poemanı rus dilinə çox yüksək səviyyədə tərcümə edərək nəşr etdirib. İsmayıl bəy Qutqaşınlının “Rəşid bəy və Səadət xanım” hekayəsi fransız dilində çap olunub. Yəni bizim xalqda bu kimi adaptasiya çox olub və bu hal sovet dövründə daha da genişlənib. Maraqlı bir faktı da qeyd edək ki, Şamaxı rayonunda anadan olmuş görkəmli maarifçi, metodist, pedaqoq Aleksey Osipoviç Çernyayevski Azərbaycan dili dərsliyinin ilk müəllifi olub.

Fuad Babayev: “Dəli Kür” filmindəki “Rus” obrazı odur?

Asif Hacıyev: Bəli. Xalqımız üçün “Vətən dili” adlı ilk dərslik yazıb. Amma burada bir məsələ də var. Mən Slavyan Universitetində işləmişəm və 2004-cü ildən bu yana dəfələrlə Moskvada müzakirələrdə iştirak etmiş və həmişə də rusların bir anlayışını tənqid etmişəm. Bunu da onlar çox zaman qəbul ediblər. Sovet dövründə respublikamızda dövlət dili həm Azərbaycan, həm də rus dili idi. SSRİ dağıldıqdan sonra, müstəqillik dövründə Azərbaycanda rus məktəbləri fəaliyyətini davam etdirəndə, Rusiyanın təhsil darələri və hətta dövlət qurumları bu məktəblərə Rusiya məktəbləri kimi yanaşmağa başlamışdılar və onlara öz proqramlarını, dərsliklərini təqdim edirdilər. Dərsliklər sırf Rusiya dövlətinin ideologiyasının təsiri altında olub, rusların təhsil sisteminə uyğun idi. Rusiyada olanda dəfələrlə bunları qeyd etdim və hər halda anladılar, bizə qarşı bu münasibət yığışdırıldı. Azərbaycanda təhsil rus dilində ola bilər, amma bu Rusiya məktəbi deyil, milli məktəbdir. Çünki milli ölkənin vətəndaşlarını hazırlayırıq və milli kurikulumla, proqramlarla, ideologiya ilə bu tədris aparılmalıdır. Rusiyada deyirdim ki, tarix kitablarınızın hamısında daha çox Rusiyanın digər ölkələri necə fəth etməsindən yazılır. Əlbəttə, sizin üçün böyük nailiyyətdir, amma bizim üçün bu, işğaldan başqa bir şey deyildir. Əgər kitablarınızda yazılıbsa ki,Qafqazı tutduq, filan yeri ələ keçirdik, filankəsə divan tutduq və sairə, o zaman Azərbaycan məktəbinə bu kitabı necə verə bilərik? İdeoloji, siyasi aspektlər nəzərə alınmalıdır.

Hazırda Azərbaycanda rus dilində təhsil verən 300-dən çox orta məktəb var və hər il də bu say artmaqdadır. Mənim türkiyəli bir dissertantım olub, o vaxt məktəb direktoru idi. Bir gün gəlib dedi ki, müəllim, biz türk məktəbiyik, ancaq rus bölməsi açmağa məcburuq, çünki bütün məhəllə gəlir. Bu da biznesdir. Yəni türklərin yaratdığı türk məktəbində rus dilində bölmə açılır.

Millət öz dilində danışmalıdır, təəssüf ki, rus dili bizdə çox sürətlə ailə dili olur. Yəni artıq xalq buna can atır, dili bilməyən də istəyir ki, uşağı rus dilində bilsin və danışsın. Cəmiyətdə buna münasibət birmənalı deyil. Ermənistan və Gürcüstan bizə qonşu respublikalardır. Gürcüstanda demək olar rus dilinin tədrisi yığışdırılıb. Yalnız özəl məktəblərdə qalıb. Ermənistanda 5-ci sinfə qədər başqa dildə oxumağa icazə verilmir, 5-ci sinifdən sonra uşaq, ya valideyn seçim edə bilər. Yəni ermənilər deyir ki, uşaq əvvəlcə öz dilini bilsin, ondan sonra başqa dil öyrənə bilər. Rusiya isə bundan narazıdır; beşinci sinfə qədər ermənicə oxuyan şagird sonra rus dilini öyrənməkdə çətinlik çəkir. Ermənistanda rus dilli məktəblərin sayı da çox azdır, bir neçə məktəb olar ki, o da hərbi hissələrdədir.

Fuad Babayev: Necə fikirləşirsiniz, tutaq ki Azərbaycanda rus dilində ali təhsil alıb hansısa bir ixtisasa yiyələnmiş bir insan ən azı rus dilini bilmək nöqteyi-nəzərindən Rusiyanın tutaq ki, Tver şəhərində universiteti bitirəndən geri qalmır ki?

Asif Hacıyev: Dil əsas faktor deyil. Azərbaycanda artıq Rusiya ali məktəblərindən üçünün filialı var. Onlar sırf Rusiya proqramları ilə işləyir və əksər fənləri də Rusiyadan gələn mütəxəssislər keçir. O üzdən bu ali təhsil müəssisələri rəqabətə davamlıdırlar. Rusiyalı mütəxəssilər gəlir, onlara hər cür şərait yaradılır, onlar da dərs deyirlər. Xarici mütəxəssislərin dərs keçməsi respublikamız daxilində rəqabətə də müsbət təsir göstərir. Yəni artıq Rusiya proqramları, mütəxəssisləri ilə təhsil almış adamların daxili rəqabətə təsirini inkar etmək olmaz.

Bundan başqa, demək olar ki, əksər universitetlərimizdə müxtəlif ixtisaslar üzrə rus bölmələri var, həm də xüsusiləşmiş Slavyan universiteti var. Burada dərs deyən kadrlar dilindən asılı olmayaraq Azərbaycan mühitində formalaşmış müəllimlərdir. Yəni bu mühitin tədris psixologiyası, aurası onlara da aiddir, tədrisə münasibət, məsuliyyət, tələbkarlıq eyni cürdür və bu baxımdan Azərbaycan bölməsi ilə rus bölməsi arasında kəskin fərq yoxdur. Ancaq bizim ali təhsilin bəlası kadrlarla deyil, vəsaitlə, dərsliklə əlaqədardır. Azərbaycan dilində olan dərsliklərin əksəriyyəti, bəlkə də 30-40 ildən qalma vəsaitlərin yenilənmiş variantlarıdır. Tərcümə olunan dərslikləri də bəzən oxuyub başa düşmək çətin olur. Hal-hazırda yaxşı mütəxəssis olmaq üçün istənilən Azərbaycan bölməsinin tələbəsi rus, ya da ingilis dilini mükəmməl şəkildə ən azı oxuyub başa düşməli, o dildə mənbələrdən istifadə etməyi bacarmalıdır, çünki Azərbaycan dilində ixtisasların çoxuna aid kitab tapmaq çətindir.

Fuad Babayev: Natiq müəllim, ingilis dilində vəziyyət necədir?

Natiq Adilov: Rus dilindən fərqli olaraq, ali məktəblərdə ingilis dilində təhsil bir ənənə kimi yeni-yeni formalaşır. Təbii ki, sovet dövründə Bakıda Xarici Dillər Universiteti var idi və çox güclü kadrlar yetişdirirdi, lakin burada ingilis dilində digər ixtisasların verilməsindən danışırıq. Azərbaycanın müstəqilliyinin ilk dövrlərində Qafqaz Universiteti bu ənənəni başlatmışdı. Bir məsələ var ki, Azərbaycanda ailələrdə rus dilində danışılır, rus dilli orta məktəblər var, amma ingilis dilində ali təhsil almaq elə də asan deyildir, çünki tələbə universitetə daxil olandan sonra ingilis dilində ədəbiyyatı oxumaq, müəllimləri başa düşmək üçün müəyyən bir baza lazımdır. Ona görə də “foundation” dediyimiz hazırlıq proqramını hazırda Xəzər Universiteti, Bakı Ali Neft Məktəbi, ADA Universiteti kimi ali məktəblər tətbiq edir. Yəni tələbə ingilis dilində təhsil alacağı ixtisasa qəbul olursa, 1 il bu proqram əsasında hazırlıq səviyyəsində dərs alır. Amma dövlət universitetlərində bu məsələ bir az problemlidir. Çünki bu ali təhsil ocaqlarında 4 il bakalavr təhsil alan tələbəyə əlavə olaraq 1 il də ingilis dilini aşağı səviyyədən öyrətməyə başlamalı olsaq, o zaman təhsil ili 5 ilə çatar. Buna baxmayaraq, hazırda bu ənənə geniş müstəviyə keçib, artıq Azərbaycan Dövlət İqtisad Universiteti, Azərbaycan Dövlət Neft və Sənaye Universiteti və s. də ingilis dilində təhsil verir. Amma bir məsələ var ki, Azərbaycan Dövlət İqtisad Universitetində, Azərbaycan Memarlıq və İnşaat Universitetində, Azərbaycan Dövlət Neft və Sənaye Universitetində hazırlıq sinifləri olmur və universitetə daxil olan tələbə dərsə ingilis dilində qulaq asır.

Fuad Babayev:  Bəs xarici ölkələrdən ingilis, ya rus dilli tələbələri ali məktəblərimizə cəlb etməyə nail olmuşuq? Məsələn, əvvəllər Azərbaycan Dövlət Neft və Sənaye Universitetindəçoxlu əcnəbi tələbə təhsil alırdı. Hətta Anqolanın prezidenti olmuş Joze Eduardu Duş Santuş da burada oxumuşdu. İndi vəziyyət necədir?

Natiq Adilov: İndi universitetlər arasında müxtəlif mübadilə proqramları var və hazırda ən prioritet məsələlərdən biri budur. Digər bir məsələ isə universitetlərin reytinq qazanmasıdır. Çünki tələbə mübadiləsi çərçivəsində istənilən əcnəbi tələbə universitetə reytinq qazandırır. Məsələn, mən 6 il Qafqaz universitetində işləmişəm və orada çoxlu sayda xarici müəllim və tələbə vardı. Bu gün də universitetlərimizdə xarici tələbələr var, amma yetərli sayda deyil.

Fuad Babayev: Reytinqin olması üçün müəyyən faiz nisbəti varmı?

Natiq Adilov: Təəssüf ki, ali məktəblərin dünya reytinqi cədvəlində ilk minliyə Azərbaycandan daxil olan universitet yoxdur. Əvvəllər Xəzər, Qafqaz və Bakı Dövlət universitetləri bu siyahıda vardı. Məsələn, Qafqaz Universiteti əcnəbi tələbələrin sayına görə bu siyahıda olub.

Asif Hacıyev: Bilirsiniz, fəxrlə deyirdik ki, bizdə bu qədər Rusiya vətəndaşı təhsil alır, amma dərinə getmirdik. Rusiyada yaşayan azərbaycanlılar ali məktəblərimizdə oxuyurdular, Türkiyədən gələnlər də var idi. Ancaq etiraf edək ki, Türkiyədən gələnlərin əksəriyyəti qardaş ölkədə ali məktəblərə qəbul ola bilməyənlərdir.

Fuad Babayev: Bizim vətəndaşlar Ukrayna universitetlərində oxuduğu kimi, onlar da bura gəlirlər?

Asif Hacıyev: Bəli. Bir ara İrandan çox gəlirdilər. İctimai mənada Türkiyə tələbələri daha fəal idilər, amma oxumaqda, öyrənməkdə İran vətəndaşları daha öndə idilər və həqiqətən də çalışırdılar. Bir ara Çindən də oxumağa gələnlər çox idi.

Xarici tələbələri cəlb etməyin bir yolu var: ikili diplom məsələsini həll etmək lazımdır. Bilirsiniz ki, Rusiyada istənilən ixtisası bitirən şəxs maqistraturaya istədiyi ixtisas üzrə qəbul ola bilir. Yəni hüquqa girən ədəbiyyatşünas da ola bilər. Bizdə təhsil almaq standart 4 ildir, ancaq xaricdən daha çox insanları cəlb etmək istəyiriksə, düşünürəm ki, daha çevik, qısamüddətli müəyyən formalardan istifadə etməliyik. Yəni heç olmasa universitetlər arasında kreditlərin tanınması olmalıdır. Tutaq ki, xarici tələbə Almaniyadan gəlir və Qafqazşünaslıq, yaxud Azərbaycanşünaslıq üzrə müəyyən bir fənnə yiyələnir. Çalışmalıq ki, bizim statusumuzu o alman universiteti qəbul etsin, belə olduqda onun arxasınca digər tələbələr də gələcək. İlkin mərhələdə müəyyən rəqabətə davamlı neft-kimya, həmçinin Qafqazşünaslıq, Azərbaycanşünaslıq və s. sahələr üzrə də xaricdən tələbələr cəlb edə bilərik.

Fuad Babayev: Rus dili ilə bağlı məsələyə qayıdaq. İnsanlarımızın rus dilinə bağlılığı azalmayıb, əksinə, artıb.  Məsələn, orta məktəbin rus dilli birinci sinfinə düşmək azərbaycan dilindəki qrupa düşməkdən daha çətindir.

Natiq Adilov: Hər kəs ilk növbədə öz dilini bilməlidir. Bizdə bəZi valideynlər və uşaqlar arasında ünsiyyət vasitəsi rus dilidir, Azərbaycan dilini ikinci plana atırlar. İndi də artıq ingilis dilinə keçiblər. Əvvəllər ingilis dilinin tədrisinə o qədər fikir vermirdilər. Amma artıq British school, Oxford və digər məktəblər bu dildə təhsil verir. Və valideynlər də düşünürlər ki, uşağım mütləq bu dili bilməlidir.

Təmkin Məmmədli: Yəni dəb xatirinə?

Natiq Adilov: Bilirsiniz, dil bilmək çox yaxşıdır, amma bunu bəzi hallarda dəbə keçiriblər və uşaqları məcbur edirlər ki, mütləq bu sahədə oxumalısan.

Fuad Babayev: Bəs buna maraq haradan qaynaqlanır?

Natiq Adilov: Müəyyən mənada dəb kimi, həm də hər hansı bir xarici ölkəyə getmək üçün vasitə kimi baxırlar.

Asif Hacıyev: Bundan başqa, hər bir şeyin motivi olmalıdır. Məsələn, bizdə əksər insanı dindirsən, deyəcək ki, Avropadakılar əxlaqsızdır, pis yoldadır və s. Amma hamı Avropada yaşamağa can atır. Digər motiv də odur ki, rus dilini yalnız Rusiyada deyil, keçmiş MDB ərazisində və Şərqi Avropada bilən insanlar çoxdur. Yəni Qazaxıstana, ya Özbəkistana getsək, real ünsiyyət vasitəmiz rus dili olacaq. Pribaltikaya getsək, biznes marağı varsa, səninlə rusca danışacaqlar. Hətta Gürcüstanda bu dili nə qədər sevməsələr də, bir müştəri kimi restoranda yemək-içmək alanda, səninlə rus dilində danışacaqlar. Rus dilinin məkanı böyükdür və Rusiya da bu dili yaymaq üçün böyük iş aparır. Məsələn, Rusiyanın dövlət xətti ilə bu ölkədə azərbaycanlıların qəbuluna böyük kvota var. Azərbaycan gənclərini orta attestat balı ilə imtahansız qəbul edirlər, təqaüd verir və yataqxana ilə də təmin edirlər.

Hər şeydən öncə maddi maraq gəlir. Elə bilirsiniz ki, ruslar Şekspiri oxumaq üçün ingilis dilini öyrənirlər, yaxud azərbaycanlı rus dilini öyrənir ki, Puşkini, Tolstoyu, Dostoyevskini orijinalda oxusun? Xeyr, bu dillər karyera, işləmək, pul qazanmaq deməkdir. Hər yerdə iş təklif edən şirkətlər tələblərində yazırlar ki, rus və ingilis dillərini bilmək vacibdir. Rusiya böyük və sərvətlə zəngin ölkədir, yəni bu ölkədə pul qazanmaq mümkündür.

Digər motiv də ondan ibarətdir ki, bizim informasiya məkanında xarici xəbərlər, yeniliklər ilə geniş maraqlanan insanlarımız real olaraq informasiyanı rus dilində alırlar. İngilis dilini bilənlər çox olmasa da, bu dildə bütün informasiyalar sənə açıqdır.

Məktəblərimizin rus bölmələrində hətta 5-ci sinfə gedən uşaqlardan soruşmuşam, elə bir kitab yox idi ki, oxumasınlar. Azərbaycan sektorunda 9-cu sinifdə bir əsərin adını çəkmişəm, görmüşəm ki, şagirdlər ondan xəbərsizdirlər. Dindirəndə də deyirlər ki, Azərbaycan dilində ədəbiyyat yoxdur. Amma rus dilli təhsildə bu problem yoxdur.

Fuad Babayev: İnsanlarımızı ingilis, ya rus dilində Azərbaycan universitetlərinin birində təhsil almaq kimi ambisiyalı bir layihəyə imza atmağa nə vadar edir? Çoxlu sayda kriteriyalar var və bunların heç biri üzrə Azərbaycan universitetləri minliyə daxil ola bilmirsə,  o zaman ingilis, ya rus dilində nə əldə etmək olar?

Natiq Adilov: Təbii ki, insan gələcəyini qurmaq istəyir. Azərbaycanda belə bir tendensiya yayılıb ki, orta məktəbi, ya da bakalavr səviyyəsini bitirib xaricə oxumağa gedirlər. Ona görə də valideynlər imkan olan kimi uşaqları ingilis dilli məktəblərə qoyurlar. Fikir vermisinizsə, bu il qəbul imtahanlarında universitetlərin demək olar ki, böyük əksəriyyəti doldu. Çünki xaricdə oxumaq istəyənlərin sayı get-gedə çoxalır. O demək deyil ki, hamı xaricdəki reytinqli universitetlərə gedir, bəziləri, ümumiyyətlə dəb xatirinə xaricdə təhsil alır.

Belə fikir formalaşıb ki, ingilis dilində təhsil xarici ədəbiyyatı oxumağa imkan verir və hər yerdə daha asan iş tapa bilərik. Bu sahədə inkişaf da var. Məsələn, Bakı Ali Neft Məktəbi 1 illlik başlanğıc dil səviyyəsinə keçib, Şotlandiya ilə ikili diplom məsələsi var və bura tələbələr yüksək balla girdiyinə görə, bu cür tələbələrə də dil öyrətmək asandır.

Dövlət universitetlərində normativ təhsil hüququ 4 ildir. Qafqaz Universitetində bakalavr təhsil müddəti 1 il üstəgəl 4 il idi, amma Bakı Mühəndilsik Universitetində bu 1 ili ləğv etdilər. Biz 1 il ərzində tələbəyə ingilis dili öyrədirdik və sonra tələbə 4 il də ixtisas oxuyurdu. Özəl universitetlər bu 1 il məsələsini öz maliyyəsi hesabına həll edə bilirdi. Amma dövlət universitetlərində yanaşma budur ki, Təhsil Nazirliyi 4 il təhsil üçün vəsait ayırır, 5-ci ilin təhsil xərcini cibindən verə bilmərəm.  Belə olan halda pul ayrılmayan o 1 ili ləğv edirik və birinci kursun içinə atırıq. Yanaşmalar fərqlidir, ona görə də sistem hələ tam oturuşmayıb.

Bolonya sistemində Avropa Kredit Köçürməsi Sistemi adlı bir anlayış var. Yəni tələbənin buradakı 240 balını digər universitetlər qəbul edib tanıyır, transkriptdə arayış verilir ki, tələbə təhsilini ingiliscə alıb, bu da onun üçün bir avantajdır və son kursda tələbə dərs oxumur, ancaq beynəlxalq imtahanlara hazırlaşır, müəyyən bir bal alır və bu üsulla xaricə çıxır. Ona görə də Azərbaycanda magistratura yerləri boş qalır.

Asif Hacıyev: Bir amil də var, məsələn, burada ədəbiyyatı qurtaran tələbə xaricdə gedib iqtisadiyyata, yaxud mühəndisliyə girə bilir. Yəni məhdudiyyət yoxdur, hansı ixtisasa istəyir yiyələnir. Məsələn, bir nəfər psixologiyanı qurtarır, daha sonra hansısa bir şirkətdə söhbətdən, məntiq imtahanından keçir və onu orada idarəetmə sahəsində işə götürürlər. İnsafən, universitetlərimizdə magistraturada gözəl fakultələrimiz var. Mən filologiya fakültəsini bitirmişəm, amma bizim bir çox cavanlar Azərbaycan Dövlət İqtisad Universitetinin MBA-sına (iqtisadiyyat və menecment sahəsində magistr dərəcəsi – red.) gedirdilər. Həm də məsələ ondadır ki, mən ədəbiyyatı qurtarmışam deyə, ömür boyu ədəbiyyatçı olmağa məhkum deyiləm.

Belarusda müəllimlik ixtisası ilə bərabər əlavə olaraq sosioloq, psixoloq, ya referent ixtisası da verirlər. Bizdə də bunu etmək lazımdır, yəni ikili ixtisas məsələsi öz əlimizdədir.

Fuad Babayev: Bir qayda olaraq bizi böyük ölkələrlə müqayisə edirlər. Bizimlə müqayisə oluna biləcək ölkələr əsas etibarı ilə postsovet məkanı ölkələridir. Orada durum bizdə olan vəziyyətdən nə ilə fərqlənir?

Asif Hacıyev: Məsələn, postsovet ölkələrindən Ermənistanda situasiya bir az fərqlidir. Dünyanın hər yerində erməni diasporu var və bundan istifadə edərək ermənilər hər yerdə təhsil ala bilirlər. Bizdə isə təəssüf ki, bu yoxdur. Deyə bilərəm ki, rus dillilik Qazaxıstanda da çox yayılıb. Amma burada əhali faktoru da var.

Gəlin sovet dövrünü unutmayaq, çünki bu dövrdə Gürcüstana, Ermənistana müstəsna bir şərait yaradılmışdı. O şərait nə bizdə, nə Özbəkistanda, yaxud Türkmənistanda yox idi. Amma son dövrlərdə ruslardan elə də seçilmirik. Rusiya TV kanallarında, ali məktəblərində, səhiyyəsində və digər yerlərdə xoşagəlməz neqativ hallar baş alıb gedir, orta məktəbin də səviyyəsi aşağı düşür. Sadəcə olaraq, Rusiya böyük, nəhəng ölkədir və keçmiş ənənəsi var. Biz də klassik ənənəni saxlamalıyıq. Öz fərdi modelimizi qurmağa ehtiyac yoxdur. Belarus müəyyən yeniliklərlə bərabər öz ənənəsini də saxlayıb. Gürcüstan və Ukraynada təhsildə çoxlu sayda islahatlar aparılır. Gürcüstan Türkiyəyə heç də bizdən yaxın ölkə deyil, ancaq Türkiyənin hazır modelini tətbiq etdilər. Bu modelləri cüzi dərəcədə şəraitə adaptasiya edib tətbiq etmək olar. Həm də unutmayaq ki, Avropa modeli deyirik, əslində Avropada vahid model yoxdur, Harvard, Oksford və s. universitetlərin hər birinin öz qaydası, prinsipləri var. Hesab edirəm ki, qardaş Türkiyə Respublikasındakı model bizə ən uyğundur, həm də ən çox azərbaycanlı tələbə orada təhsil alır, onlar sonra ölkəmizə qayıdırlar, biz tez-tez ora gedirik, müəllim mübadiləsi çox olur.

Natiq Adilov: Nostrifikasiya (xarici dövlətlərin diplomlarının tanınması – red.) məsələlərində də sadələşdirmə olmalıdır. Qazaxıstanda olanda mənə dedilər ki, bizdə 2-3 həftəyə bu məsələ həll olunur, bizdə isə bu məsələ çox uzanır.

Fuad Babayev: Son zamanlar beyin axını, “brain drain” da deyirlər, kimi bir məsələ çox aktualdır. ABŞ beyin cəlb olunmasının əsas mərkəzidir və bu ölkənin istənilən univertsiteti, tədqiqat mərkəzi istədiyi mütəxəssisi ala bilər. Bunun qarşısını kəsmək mümkün deyil, o elmi müəssisə elə bir şərait yaradacaq ki, mütəxəssis özü ora gedəcək. Bizdə də bu proses gedir. Bəs rus və ingilis dilində təhsil həmin o “brain drain” prosesini sürətləndirmir?

Natiq Adilov: Əlbəttə sürətləndirir. Məsələn, əmakdaşlarımızdan elə yadımda qalan 10 nəfər Amerikada qalıb tədqiqatla məşğul olur.

Fuad Babayev: Yəni planetar miqyasda götürəndə, hamımız Yer kürəsinin sakinləriyik və təki elm qabağa getsin, nə fərqi var, Azərbaycanda olmasın, Los-Ancelesdə olsun. Amma belə çıxır ki, biz böyük əziyyət bahasına, büdcə vəsaiti hesabına rus, xüsusilə də ingilis dilində təhsil imkanı yaradırıq, bununla da bu beyin axınını asanlaşdırırıq. O zaman bunun bizə nə faydası var?

Natiq Adilov: Vətənpərvər insan da müəyyən mənada maddiyyatı düşünür. Azərbaycanda maddi təminat məsələsində müəyyən yaxşılaşma olsa da, yenə qaneedici deyil. İnsan həmişə rahatlığa qaçmaq istəyir. Məsələn, bir iş yoldaşımız Fulbright Tələbə Proqramı çərçivəsində Amerikaya getdi və qayıtmadı, indi artıq Kanadada universitetlərdən birində işləyir. Bizə də yazdı ki, orada ona verilən şərait, təminat onu qane edir.

Asif Hacıyev: Sovet dönəmində Rusiya özünü imperiya sayırdı və ona görə də əyalətləri inkişaf etdirmək üçün ən savadlı mütəxəssislərini universitetlərimizə göndərirdi. Ona görə yox ki, bizi sevirdi, sadəcə olaraq, istəyirdi ki, əyalətləri də müəyyən qədər inkişaf etsin. Yaxud aparıb oxutdururdu, sonra da həmin təhsil alanlar geri qayıdırdı. Bilirsiniz ki, Misirdən olan bir alim Nobel mükafatı aldı. Amma bu adam əslən misirli olsa da, Amerikada yaşayır, işləyir. O, Misirdə qalsa idi, qətiyyən tədqiqat apara bilməzdi. Yəni maddi təminatdan da başqa, ABŞ-da elə laboratoriya sistemləri var ki, hətta Almaniyada yoxdur. 15-20 il əvvəl oxumuşdum ki, hansısa universitetin 40-50 milyard büdcəsi var. Məsələ bundadır ki, beyin axını təkcə Azərbaycanda yox, Rusiya kimi nəhəng dövlətdə də var, oradan da əhali gedir, xaricə qaçır.

Bu gün artıq elmin vətəni yoxdur, elm beynəlmiləlləşib. Sovet dövründə amerikalının adını çəkməyə qorxardıq, indi isə gecə-gündüz Amerika ilə məktublaş, elmi mübadilə et, məqalələrini, kitablarını çap etdir və s. Bir kiçik yazı yazırlar, səhər dünyada məşhur olurlar. Biz inteqrasiyaya hazır olub bu inteqrasiyaya getməliyik. Məşhur “Thomson Reuters” mediakompaniyasında çap olunan məqalələr alimlərimizin yazdığı məqalələrdən elə də yüksək səviyyəli deyil, sadəcə onun bir dili, üslubu, standartı var ki, o standarta uyğun olmasa, ən dahi alimin məqaləsini də çap etməyəcəklər. Buna görə də bunun qarşısını almalı deyilik, biz də inteqrasiya etməliyik.

Materialda https://englex.ru saytından götürülmüş fotodan istifadə olunub.

Hazırladı: Aydan Abaslı, Mehman İbrahimov, 1905.az