Ədəbiyyatşünas, Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin “Dünya ədəbiyyatı” dərgisinin baş redaktoru Seyfəddin Hüseynli və şairə Səhər Əhməd ilə müasir dövrdə Azərbaycan dilinin funksionallığından danışdıq.

Fuad Babayev: Azərbaycan dilinin funksionallığının bizim dünya elmində, ədəbiyyatında, incəsənətində, mədəniyyətində, tarixində tutduğumuz yerə  proporsional olması fiki ilə razısınızmı?

Səhər Əhməd: Mən müəyyən mənada bu fikirlə razıyam. Psixologiyada belə bir yanaşma var. İrəli getmək üçün özünü başqaları ilə deyil, dünəninlə müqayisə etməlisən. Düzdü, bu haqda danışanda insanı öz dilini sevməməkdə təqsirləndirirlər. Amma əksinə biz dilimizi sevdiyimiz üçün narahatıq. Ana dilini yalandan tərifləmək sevgi deyil. Azərbaycan dili başqa dillərlə deyil, hətta dünənimizlə müqayisdə belə öz funksionallığını itirib. Sovet dövründə biz ədəbiyyat oxuyurduq, televiziyadan, filmlərdən eşitdiyimiz dil vasitəsilə danışırdıq. Müstəqillik dövründə 90-cı illərdə gəzetlər daha çox oxunmağa başladı. Ondan sonra saytların qızıl dövrü başladı. Amma biz artıq sosial şəbəkə iştirakçılarıyıq. Leksikonumuz da bu qədər daralıb. Ümumiyyətlə, müəyyən dövrlərdə dil təhdid qarşısında qalır. Heç bir dil həmişə yüksələn xətt üzrə getmir. Dil də dəniz kimi qabarmalara və çəkilmələrə məruz qalır.

XX əsrin əvvəllərində də biz bu təhdidlə üz-üzə qalmışdıq. Bunun ən gözəl ifadəsinə Mirzə Cəlilin “Anamın kitabı” əsərində rast gəlirik. Bir oğul Osmanlı türkcəsində şeirlər yazır, biri farsca, digəri isə rusca lüğət hazırlayır. Bu gün durum daha ciddidir,  indi Gülbahar ingiliscə, çobanların təmsil etdiyi və dili qoruyan xalq isə sosial şəbəkə arqosu ilə (arqo – cəmiyyətin kriminal qruplarına aid danışıq tərzi, nitq növü – red.) danışır. Biz əsas o dayağı itirmişik. Yəni ziyalılar müəyyən zaman kəsiyində müxtəlif təsirlərə məruz qala bilərlər. Dili qoruyan xalqdır. Amma xalqın əsrlərdən bəri qorunan dilini bu gün televiziyalarda, sosial şəbəkələrdə korlayırlar.

Mən  bədbin diagnoz qoymaq istəmirəm. Təbii ki bu da keçəcək, dil özü-özünü təmizləyəcək, müasirliyin gətirdiyi bu maneəni də aşacaq. Amma bunu görmək və demək lazımdır. Mən şəxsən gəncliyin içindəyəm, gəncliyin leksikonu bərbaddır, çox az sözlə danışrlar. Adicə “qahmar”, “məsum”, “nikbin”, “naşı”, “riqqət” kimi sözlərin mənasını bilmirlər.

Seyfəddin Hüseynli: Mən düşünürəm ki, bizim dili ayrıca bir mücərrəd anlayış kimi, güya özü-özünü tənzimləyən, müəyyən bir inkişaf xətti keçən, istəyəndə irəliləyən, istəyəndə öz inkişafını ləngidən bir anlayış kimi görməyimiz doğru olmaz. Bütün bu prosesləri biz, yəni dilin daşıyıcıları həyata keçiririk. Amma dilə sanki özümüzdən, cəmiyyətdən, xalqdan kənarda qalan anlayış kimi baxanlar da var.

Səhər Əhməd: Zaman hər şeyi tənzimləyəcək.

Seyfəddin Hüseynli: Yəni biz də vaxtaşırı dili normal sözlərlə, üslub və vasitələrlə təmin etməliyik. Dilin vəziyyəti bizim yanaşmamız, fəaliyyətimizlə düz mütənasibdir. Biz cəmiyyət olaraq dilimizə, nitqimizə, nitq vahidlərinə, üslubiyyata necə yanaşırıqsa, dilimiz də eyni qaydada onu güzgü kimi əks etdirəcək. Artıq müasir dövrdə Azərbaycan dilində danışmaqdan, təhsil almaqdan, kitab oxumaqdan imtina edərək xarici dil öyrənməyə üstünlük verən insanlarımız da var. Belə düşüncə sahiblərinə naşirlər, jurnalistlər, müxtəlif elm sahələrində çalışan nəzəriyyəçilər və praktiklər arasında da rast gəlmək mümkündür. Cəfər Cabbarlının “Sevil” əsərindəki, atasından utanan Balaş kimi bu insanlar da doğma dildən utanırlar, onu faydasız hesab edirlər. Əgər dilimizlə bağlı problemlərin  həllini kənarda axtarsaq, biz vəziyyətdən çıxış yolda tapa bilmərik.

VII-VIII əsrlərdən bəri işlənərək cilalanan Azərbaycan dili hər zaman funksional olub. Tayfa, qəbilə dilindən dövlət və imperiya dili səviyyəsinə qalxıb. Müəyyən dövrdə orduda da hakim mövqeyə malik Azərbaycan türkçəsi, Azərbaycan dili həmişə ədəbiyyat və poeziya dili olub. Azərbaycan dilinin inkişaf tarixi onun imkanlarından xəbər verir. Dilimizin funksionallığının itirilməsinin günahı onun daşıyıcılarındadır. Problem bizdədir. Biz özümüzü yeniləməliyik. Biz dünyada baş verən müxtəlif proseslərdə, elmdə, siyasətdə, idmanda, ədəbiyyatda və s. sahələrdə dilimizin funksionallığını təmin etməyə çalışmalıyıq. Misal üçün biz tez-tez tənqidə məruz qalan idman şərhçilərinin dilinin kasıb olmasını vurğulamaqla problemi kənarda axtarmış oluruq. Axı bizdə idman şərhçiliyinin ənənələri elə də zəngin deyil. Biz isə məsələni anındaca həll etmək istəyirik.

Amma hərbi anlayışlarla bağlı bunu demək olmaz. Çünki türk professional hərb sənətinin ən azı 2000 il yaşı var. Çağdaş Türkiyə ordusundakı minbaşı, albay, yarbay kimi sözlər o vaxtdan qalıb. Orduda çox funksional olduğu üçün o sahədə dilimiz güclü inkişaf edib. Əgər türk dili imperiyalar yaratmış bir ordunun dilidirsə, deməli, xeyli  funksional olub. Təsəvvür edin, orta əsrlərdə rəsmi yazışmalarda, klassik ədəbiyyatda ərəb və fars dilləri hakim olanda Misirdəki məmlüklərə qədər ordunun dili mənşə etibarilə türkcə idi. Bəs birdən-birə nə üçün bu dilin funksionallığı zəiflədi? Mənə elə gəlir ki, ittiham şəklində olmasa da, biz mütləq bu məsələdə özümüzə tənqidi baxmalıyıq. Dilin funksionallığının azalması dilin problemi deyil. Bu bizim cəmiyyətin problemidir. Bu həm intelektual və həyat səviyyəmizin göstəricisi, həm də ən müxtəlif məsələlərə qeyri-peşəkar baxışımızın nətisəsidir.

Fuad Babayev: Mən bu yaxınlarda mətbuatda sürücü qadın əvəzinə “süranə”, helikopter və ya vertolyot əvəzinə isə “dikuçar” sözünün təklif edilməsinə rast gəldim. Bu zarafat idi, yoxsa həqiqətən belə təkliflər səslənib?

Səhər Əhməd: “Dikuçar” sözü əslində özbək dilində var.

Fuad Babayev: Sürücü qadın əvəzinə “süranə” sözünün təklif edilməsi məncə zarafatdır.

Səhər Əhməd: “Süranə” sözü Azərbaycan dilinin qanunlarına ziddir. Əvvəla, bizim dildə cins kateqoriyası yoxdur. Müəllimə sözünü biz hazır şəkildə aldığımız üçün istisnadır. Axı biz “həkimə” demirik ki?!  “Süranə” sözü həm ahəng qanununa ziddir, həm də fonetik və qrammatik cəhətdən yanlışdır.  Feildən isim düzəldən milli şəkilçimizi alınma anə şəkilçisi ilə dəyişdirməkdə nə yenilik ola bilər?

Fuad Babayev: Azərbaycan dilində az qala vətəndaşlıq huququ qazanmış “şpilka” sözünün “ipəzor”la əvəz edilməsini bəlkə də başa düşmək olar. Amma helikopter və ya vertolyot sözünü “dikuçar”la əvəz etməyə ehtiyac varmı?

Seyfəddin Hüseynli: Mən düşünürəm ki, sadaladaığnız elementlər daha çox zarafatyana, hansısa işə kinayə kimi ortaya atılıb. Amma ciddi münasibətdən xəbər verən yeni söz axtarışları, bu yöndəki tutarlı təkliflər faydalıdır. Çünki elə son yüz ili götürsək, görərik ki, belə təkliflərlə, bu cür eksperimentlərlə məyyən sözlərin lüğətə əlavə edilməsi uğurlu alınıb.

Səhər Əhməd: Misal üçün, “bilgisayar” sözü.

Seyfəddin Hüseynli: Bizim mədəniyyətə, kültürə çox yeni gələn çimərlik anlayışı da bu qəbildəndir. Bizdə çayda, dənizdə və sair yerlərdə çimmək anlayışı olsa da, kompleks olaraq istirahət məkanı kimi “çimərlik” artıq yeni sözdür. “Dikuçar” kimi sözlər isə zaman-zaman təklif edilib. Hətta bizim klassik ədiblərimizin, filoloqlarımızın təklif etdiyi yeni sözlərin də hamısı uğurlu sayıla bilməz. XX əsrdə Azərbaycan dilinə bir çox uğurlu söz və adları Cəfər Cabbarlı gətirib.

Fuad Babayev: Yaşar.

Səhər Əhməd: Sevil.

Təmkin Məmmədli: Solmaz.

Seyfəddin Hüseynli: Yəni bu prosesin qarşısını almaq olmaz. Dil kənarda olan statik bir anlayış deyil. Ona hər kəs bir naxış qoyur. Uğursuz  naxışı heç kəs görmək istəmədiyi üçün o, kənarda qalır. Amma məsələ ondadır ki, bu təkliflərin bir çoxu elə əvvəldən hansısa başqa təklifi lağa qoymaq üçün yumoristik dəst-xəttlə ortaya atılır. Amma istənilən halda yeni sözlərin təklif edilməsi prosesində məntiqə, zövqə, dilin mahiyyətinə, təbiətinə, genezisinə uyğun olmayan yamaq sözlər kənarda qalır. Amma o da həqiqətdir ki, təkcə elmi-texniki baxımdan deyil, gündəlik həyatda, məişətdə də biz bir çox anlayışların ifadə vahidini xaricdən alırıq. Başqa xalqlar da zaman-zaman kulinariya, hərbi sahə və digər istiqamətlərdə  bizdən müəyyən sözlər alıblar. Amma iş ilə gətirib ki, həyatımıza yeniliklər daha çox kənardan gəlib. Bu yeniliklər əvvəl fars, sonra ərəb-islam dünyasından, daha sonra isə Rusiyadan, Avropadan gəlib. Amma bunlardan əvvəl bir çox sözlərdilimizə qardaş uyğur dilindən keçib. Biz heç o sözlərin mənşəyi ilə artıq maraqlanmırıq da. Zamanımız o qədər sürətlidir ki, biz dilin inkişafı baxımından da hər şeyi bu dəqiqə, hazır istəyirik. Nəzərə almırıq ki, axı, bu dil  min il, iki min il inkişaf yolu keçib və bir çox məsələlər tədricən öz həllini tapır. Hazırda bizə doğmalaşmış kifayət qədər gəlmə sözlər var. Misal üçün “dəqiqləşdirilmək” feilindəki “dəqiq” sözündən sonrakı şəkilçilər bizim dilə məxsusdur. Bu sözü qədim türk dilinin yaddaşındakı hansı sözlə əvəz etmək olar? Axı min ildir dilimizdə işlənən “dəqiq” sözü artıq vətəndaşlıq alıb, qədimdən bəri dilimizdə, belə deyək, oturaqlaşıb. Ötən əsrdə purizm (ana dilini öz daxili imkanları hesabına inkişaf etdirmək cəhdi, xarici sözlərə qarşı çıxmaq, dili alınma leksik və qrammatik ünsürlərdən təmizləmək meyli – red.) hərəkatı geniş yayılıb. Purizmi dilə münasibətdə ifrat təmizlik xəstəliyi də adlandırmaq olar. Amma dünyada artıq alınma sözlərə malik olmayan təmiz dil tapmaq mümkün deyil. Dünya elminə, mədəniyyətinə, məişətinə, texnikasına böyük töhfələr verən, daşıyıcıları imperiya təfəkkürü ilə hərəkət edən ekspansiv dillər xeyli geniş yayılıb, üstünlük qazanıblar.

Fuad Babayev: İngilis, fransız, ispan dilləri kimi.

Seyfəddin Hüseynli: Bu dillərin daşıyıcıları yaratdıqıarı texniki vasitələrin adlarını da başqa dillərə diqtə etdiyi üçün yeni ad düşünməyə ehtiyac olmayıb. Mən elə gəlir ki, bugün “təyyarə”, “samalyot” və yaxud “uçaq” kimi sözlərin işlənməsinə çox da ağrılı yanaşmaq lazım deyil. Kimin dili necə öyrənibsə, elə də deyəcək. Müasir dövrdə işlənən daha məqbul, funksional kəlmələri tapmaq lazımdır.

Təmkin Məmmədli: Funksional sözlər lüğətdə öz əksini taparaq təsdiqlənməlidir ki, insanlar da ona istinad edə bilsinlər.

Seyfəddin Hüseynli: Lüğətə artıq dildə özünə müəyyən qədər yer etmiş, oturuşmuş sözləri daxil edirlər. Sözləri lüğətə saldıqdan sonra dövriyyəyə buraxmırlar ki. Dövriyyədə var deyə lüğətə düşür.

Səhər Əhməd: Mövzumuz çox geniş olduğu üçün biz bir çox məsələlərə toxunmaq məcburiyyətindəyik. Təbii ki, əgər biz idmanda irəli getmiriksə, bizim idman leksikonumuz olmayacaq. Əgər kompüteri biz kəşf etməmişiksə, ona bilgisayar deməklə iş düzəlməyəcək. Məsələ ondadır ki, müasir dövrdə ədəbiyyatın yeri əvvəlki qədər deyil. İndi tamam başqa gerçəkliklə üz-üzəyik. Feysbuk, votsap, vayfay, internet, mesaj kimi sözlər artıq günümüzün reallığıdır. Bu nə dilin, nə də insanlarımızın günahı deyil. Biz elə bir dövrdəyik ki, dil hər tərəfdən təhdid olunur. Bu təhdidin qarşısını almaq isə yazıçıların, müəllimlərin vəzifəsidir.

Bizim uşaqlar kiçik yaşda xarici dildə danışmağa başlayırlar. Mənim qardaşımın qızı dil açanda ingiliscə danışmağa başladı. Evdə heç kim ingilis dilində danışmır. Uşağın əcnəbi dildə danışmağının səbəbi ingilis dilində olan cizgi filmləridir. Kənddəki 3-5 yaşlı uşaqların Türkiyə türkcəsində danışmalarının səbəbi də onların cizgi filmlərinə türk dilində baxmalarıdır. Bu şagirdlərin dilimizi yaxşı öyrənməsinə mane olur. Uşağın beyni o qədər qarışıb ki, o hansı sözün alınma olduğunu ayırd edə bilmir. Biz hətta türk sözü olsa belə, onu almamışıqsa, varvarizm (alınma sözlərdən fərqli olaraq varvarizm dilin təmizliyinə xələl gətirən, onun lüğət ehtiyatına daxil olmayan ünsür hesab edilir. İstifadəsi yolverilməz hesab edilən əcnəbi söz və ya ifadəyə də varvarizm deyilir – red.) sayılır. Elə sözlər var ki, bizdə sadə sözdü, amma Türkiyə türkcəsində kökə, şəkilçiyə ayrılır. Və yaxud sözlərin leksik mənasında fərq var. Hətta dərslik müəllifləri də analoji səhvlər edirlər. Bu yaxınlarda mən rus bölməsinə aid bir kitabda belə bir cümləyə rast gəldim: “…o yalnız qalmışdı”. Bu adi hərf səhvi deyil. “Yalnız” Azərbaycan dilində leksik mənası olmayan sözdür, ədatdır. “Yalnız” sözü tənha mənasında Türkiyədə işlənir, bizdə o söz “yalqız” olmalıdır. Əgər dərsliklərimiz bu qədər qarışıqdırsa, biz uşaqlardan nə gözləyə bilərik? Biz öz sözlərimizi rus və ingilis dilindəki sözlərdən ayıra bilərik. Amma türk sözləri ilə bunu etmək mümkün deyil. Çünki Azərbaycan və türk sözləri bir-birinə qarışır. Ona görə də artıq ortaq türkcənin vaxtıdır. Biz bir ekip olaraq Qazaxıstana gedəndə orada artıq hamı ortaq türkcədə danışır. Biz bunun qarşısını ala bilmyəcəyik. Bu yaranacaq.

Fuad Babayev: Vaxtilə Lermontov bizim dilimizi Qafqazın fransız dili adlandırırdı. Hazırda rus dilinə ifrat meyil və Azərbaycan dilindən imtina bizim dilimizin funksionallıq əmsalının artmasına nə dərəcədə mane olur? Bu tendensiyanı ciddi bir faktor kimi dəyərləndirmək olarmı?

Seyfəddin Hüseynli: Yenə də deyirəm, biz gərək dili mücərrəd, heç bir kənar amildən, ətrafdakı reallıqdan asılı olmayan bir anlayış kimi götürməyək. Bizim tarixi taleyimiz dilimizdə də öz izlərini qoyub. Bu ölkənin taleyi elə gətirib ki, böyük bir qisim insanlarımız vaxtilə heç ərəbizmlərdən rusizmlərə keçə bilməyib. XIX əsrin əvvəllərindən etibarən ərəb-fars dillərində savad sahibi olan adam rus dilində ərizə yaza bilməyib, dərdini “naçalnik”ə, pristava deyə bilməyib. İndi bizim ölkəmiz də, dilimiz də bu prosesi keçir. Bayaq Səhər xanım qeyd etdi ki, biz Qazaxıstana “ekip” olaraq getmişdik. Halbuki əvvəllər biz “ekip” əvəzinə “qrup” deyirdik. Bu, tarixi taleyin izləridir. Biz bundan təcrid oluna bilmərik. Amma bir sıra mühüm məsələləri var ki, dilə məsuliyyətli yanaşmaqla onları həll edə bilərik. Bizim bütün nazirliklərdə, dövlət qurumlarında müxtəlif sahələr üzrə ştatlar var. Ancaq müxtəlif sənəd və direktivlərin hazırlandığı, işgüzar yazışmaların həyata keçirildiyi həmin strukturlarda ixtisas və ədəbi redaktordan ibarət heyət nədənsə yaradılmır, yaxud fəaliyyəti hiss olunmur.

Səhər Əhməd: Olmasa daha yaxşıdır, çünki o redaktorlar işi daha da korlayırlar.

Seyfəddin Hüseynli: Əgər işə məsuliyyətlə yanaşılsa, oraya peşəkarlar seçilər və bu da fayda verər.

Səhər Əhməd: Formal olaraq ştat olur.

Seyfəddin Hüseynli: Mən bunu bir resept, yəni yaranmış böhranlı vəziyyətdən çıxış yollarının biri kimi qeyd edirəm. Yəni lazımlı resept belədir, müalicə olunub-olunmamaq isə xəstənin öz seçimidir. Hər nazirlik ixtisas və ədəbi redaktordan ibarət iki-üç nəfərlik bir heyət formalaşdıra bilsə, bunun ümumi işə çox faydası olar.

Səhər Əhməd: O redaktorları seçib götürmək lazımdır.

Seyfəddin Hüseynli: Bəli, peşəkar redaktorlar dövlət qulluğuna qəbulda olduğu kimi müəyyən tələblərə cavab verməli, testdən keçməli və vicdanla, obyektiv seçilməlidirlər. Belə olan təqdirdə bizim iqtisadi, texniki, maliyyə və sair sahələrdə sənədlərimiz anlaşıqlı olacaq, bu addım dilin inkişafına da kömək edəcək. Eyni sözləri idman haqqında da demək olar.

Təmkin Məmmədli: Bu sahələri redaktorla təmin edəcək kadr potensialımız var?

Seyfəddin Hüseynli: Hər il Azərbaycanda filologiya fakültələrini kifayət qədər tələbə bitirir. Mən onların hamısının yüksək səviyyəli mütəxəssis olması qənaətində deyiləm. Amma  onların bir qismi  bəlli standartlara yaxınlaşa bilirlər. Əgər bu kadrlar görsələr ki, dövlət qurumlarında Azərbaycan dili üzrə mütəxəssislərə ehtiyac var, onlar mütləq özlərini təkmilləşdirəcəklər. Azərbaycan dili karyera üçün stimul yaratsa, bu sahədə inkişaf qaçılmaz olacaq. Ana dilimizə meydan versək, mütəxəssis mütləq tapılacaq.

Fuad Babayev: Razıyam.

Səhər Əhməd: Biz təklif verməklə yanaşı, həm də öz yazılarımızı təmiz yazmaqla nümunə ola bilərik. Nazirliklərdə redaktor olmasa da, ədəbi sahələrdə, qəzetlərdə, saytlarda redaktorlar var. Mən 25 yaşından bu yana hamıdan xahiş edirəm ki, yazlarımı redaktə etməyin. Çünki dəfələrlə düzgün sözü yanlış sözlə əvəz ediblər. “Narsist” yazmışam, onu “nasist” ediblər, vergül lazım olmayan yerdə vergül qoyublar. Mənim nəsr kitabım müəllifin öz redaktəsi ilə nəşr olunub. Bu o demək deyil ki, bizdə peşəkar redaktorlar yoxdur. Bizim kifayət qədər savadlı redaktorlarımız var, sadəcə onlar öz yerlərində deyillər. Azərbaycan dilinin funksionallığını bəyənməyən naşirlərin çap etdikləri kitablarda bilirsiniz nə qədər səhvlər var. Misal üçün yazır ki, “…O deyir, filankəsə zillənmişdir…”. Azərbaycanda dilində “zillənmişdir” sözü var? Sonra da deyirlər ki, biz Azərbaycan üçün canımızı qoyuruq.

Fuad Babayev: “Gözlərini zillədi” demək olar.

Səhər Əhməd: Bəli. Bu frazeoloji birləşmədir, “gözlərini zilləmək” olmalıdır. Problem ondadır ki, indi bədii ədəbiyyat oxumurlar. Bizim məktəblərin rus bölməsində oxuyan uşaqların demək olar ki, əksəriyyəti azərbaycanlılardır. Dərsliklərdə elə materiallar var ki, onları Azərbaycan bölməsində oxuyanlar bilmir. 5-ci sinif dərsliyində “vüsal” sözünün nümunəsində uşaqlara xüsusi ismi ümumi isim kimi işlətmək tapşırığı verilib. Vüsal” sözünün mənasını bilməyən şagirdə başa salıram ki, uzun müddət görmədiyin dostunu, bacını, qardaşını görəndə deyirlər vüsala çatdım. Uşaq da götürüb cümlədə yazır ki, “mən bacımın vüsalına çatdım”. İndi bu uşağın nə günahı var? Bu dərslik müəllifinə demək lazımdır ki, sən “vüsal” sözünü 5-ci sinif şagirdinin ağlı ilə cümlədə işlət. Dərsliklərə salınan mətnlərin müəlliflərini 1998-ci ildən Yazıçılar Birliyinin üzvü kimi nə mən, yəqin ki, nə də Seyfəddin müəllim tanımır.

Fuad Babayev: Seyfəddin müəllim qeyd etdi ki, əgər Azərbaycan dilini yaxşı bilmək insanlara karyera qurmaq imkanı versə, bu stimul olacaq. İndi isə məlum olur ki, dərsliklərimizdə problemlər çoxdur.

 Səhər Əhməd: Rus bölməsində “yağış yağdı” sözünü Azərbaycan dilində deyə bilməyən uşağa “Qarabağ bizimdir” mövzusunda esse yazdıranda, təbii ki, o gedib kitabdan köçürəcək. Azərbaycan bölməsindəki esse mövzusunu proqrama daxil etməkdənsə, o uşağa Azərbaycan dilində danışmağı öyrətmək lazımdır. Bundan başqa uşaqların marağı da nəzərə alınmalıdır. Uşaq deyir ki, mənə filmdən “spoyler” (hər hansı bədii əsərin, filmin süjeti haqqında əvvəlcədən açıqlanan və oxucunun və ya tamaşaçının bu əsərə olan marağını azaldan informasiya – red.) vermə. Bunu bir sözlə necə ifadə etmək olar?  Bunun qarşısını almaq mümkün deyil. Uşaqlar asan yola, yeniliyə qaçacaqlar. Bizdən asılı olan və asılı olmayan şeylər var. Mənim dediyim odur ki, ədəbi dilimizi uşaqlara öyrədək.  Uşaqların söz bazası çox məhduddur. Humanitar elmlərdən başqa bütün sahələrə aid olan terminologiyanın 90 faizinin bizə məxsus olmaması başa düşüləndir. Çünki, həmin sahələrdəki ixtiraları biz etməmişik. Bizim axı ədəbi dilimiz var idi. Heç olmasa humanitar sahədə olan ənənələrimizi qorumalıyıq. Nəşr olunan kitablar orfoqrafik və üslubi səhvlərlə doludur.

Fuad Babayev:  Söhbət hansı kitablardan gedir?

Səhər Əhməd: Bir çox tərcümə kitabları o vəziyyətdədir.

 Fuad Babayev:  Yəni, bədii əsərlər.

Səhər Əhməd: Bəli. Bundan başqa teleradio aparıcılarının dili göz qabağındadır. Mən radioya qulaq asa bilmirəm. Gül kimi “keçmək” sözümüz olduğu halda hamı “keçid alaq” ifadəsini işlədir. Bank əməkdaşlarının dili isə ayrıca bir söhbətin mövzusudur. Bankda tez-tez eşitdiyimiz cümlələrdən biri də “siz bunu əldə edə bilərsiniz”dir. Görəsən, “almaq” sözü olduğu halda “əldə edə bilmək” ifadəsinə nə ehtiyac var? Biz teleradio aparıcılarının səviyyəsini yüksəltməklə, səviyyəli filmlər çəkməklə gənc nəslin dilə münasibətini yaxşı mənada dəyişə bilərik.

Təmkin Məmmədli: Dialekt sözlərin dilimizə daxil edilməsinə necə baxırsınız?

Səhər Əhməd: İctimai Televiziyada Azərbaycan dilinə həsr edilmiş müzakirələrdə bu barədə fikir bildirmişəm. Əlbəttə biz dialektlərdən istifadə etməliyik.

Fuad Babayev: Dialekt sözlərin dilə gətirilməsi ağrılı bir prosesdir. Bu sözləri seçərkən hədəfə vurmayan və yaxud uğursuz səslənən ifadələrdən yayınmaq lazımdır. Azərbaycan dilinin təmizliyinə, moderniləşməsinə, inkişafına nəzarəti ictimai təşkilatlar, yazıçı və  jurnalistlərlə yanaşı Akademiyanın Dilçilik İnstitutu da həyata keçirir. Başqa hansı dövlət qurumlarının belə bir səlahiyyəti var?

Seyfəddin Hüseynli: Mən bilirəm ki, dövlət səviyyəsində Azərbaycan dili ilə bağlı ən ali səviyyədə addımlar atılır, sərəncamlar verir,müəyyən tədbirlər hazırlanır, proqramlar həyata keçirilir, konfranslar olur, monitorinqlər aparılır.

Təmkin Məmmədli: Keçən il sentyabr ayında ölkədə ilk dəfə olaraq Azərbaycan Dili və Ədəbiyyatı Forumu keçirildi. Bu bir ərzində nə dəyişdi?

Seyfəddin Hüseynli: Dediyim kimi, bu sahədə dövlət aparatı müəyyən işlər görür, bəzən yaxşı nəşrlər xüsusən dövlətin məsuliyyəti, himayəsi altında olan sahələrdə olur. Problemlərin kökündə duran əsas məsələ odur ki, vətənpərvərlik sözdə yox, işdə olmalıdır. Türk dünyasının məşhur “fikirdə, sözdə və əməldə birlik” şüarından birini silsək, artıq onun heç bir mənası olmayacaq. Çünki məsələlərin həllinə kompleks şəkildə yanaşılmalıdır. Bu işlərə bu gün belə başlasaq, yenə də gec olmaz. Nazirliklərdə Azərbaycan dili ilə bağlı strukturların yaradılması, televiziyalarda aparıcılar üçün meyarların qoyulması hələ də gec deyil.

Səhər Əhməd: Mövcud olanlar heç olmasa normal işləsinlər.

Seyfəddin Hüseynli: Biz bunları yeni kəşf etmirik, dünyada meyar, ölçü, tələb kimi götürülən cəhətlər var. Meyarlar müəyyən olunandan sonra ona uyğun kadrlar tapmaq və yaxud yetişdirmək çətin olmayacaq.

Fuad Babayev: Yəni hələ də meyarlar yoxdur?

Seyfəddin Hüseynli: Əlbəttə, yoxdur, ya da qətiyyən məqbul səviyyədə deyil. Hazırda yalançı meyar hər hansı bir aparıcının reytinqidir. Artıq onun nə və necə danışmasının əhəmiyyəti yoxdur. Savad, vətənpərvərlik, dili yaxşı bilərək tətbiq etmək uğurun mənbəyi kimi götürülsə, biz ana dilimizlə bağlı istədiyimizə nail olacağıq.

Fuad Babayev: Bu bir az utopik yanaşma deyilmi?

Seyfəddin Hüseynli: Xeyr, utopik yanaşma deyil. Belə problemlər təkcə bizdə deyil, bir çox xalqlarda var. Bu yaxınlarda bir məqalədə oxudum ki, milyon yarımlıq çeçen xalqı da dilinin məhv olmasından narahatdır. Halbuki kifayət qədər kompakt halda yaşayır, ciddi inzibati sistem ilə idarə olunur, kökünə bağlıdır və mənəvi dəyərlərin qorunması dövlət siyasətinin tərkib hissəsidir. Amma yenə də çeçen dilinin vəziyyətindən narazıdır. Müasir dövrdə ingilis də, alman da öz dilləri üçün narahatdır. Əvvəlki alman və ya ingilis dilinin həsrətini çəkmək bir az yalancı nostaljiyə bənzəyə bilər. Amma bu, həqiqətən belədir. Çünki dünya çox kiçilib, əlaqələr, ünsiyyət o qədər intensivləşib, heç kəs artıq düşünmür ki, danışdığı söz hansı xalqa məxsusdur. Əgər işinə yarayırsa, dərhal ondan istifadə edir. Bu mənada, bizə 1300 il əvvəldə qalmış, funksional olmayan, dünya ilə səsləşməyən, yeni nəslin başa düşmədiyi Azərbaycan dili deyil, bulaq suyu kimi dumduru Azərbaycan dili lazımdır. Ona görə də Azərbaycan dilinin inkişafı üçün konkret, real mahiyyətli işlər görülməlidir. Dərsliklərin keyfiyyətinə redaksiya şuraları nəzarət etməlidir. Dərsliklərdə nöqsan aşkar edildiyi təqdirdə onlar geri qaytarılmalıdır. Terminologiya Komissiyası yeni terminləri seçib dilə daxil etməlidir. Vaxtaşırı qəzetlərdə, saytlarda dilin monitorinqi aparılır. Amma bir müxbirdən Azərbaycan dilində yüksək səviyyəli, gözəl üslubda yazı, reportaj və ya esse tələb etmək üçün ona yüksək əməkhaqqı verilməlidir. Nəşriyyatların redaksiya şurası olmalıdır, amma bunu tətbiq etməyə maddi imkan da yoxdur.

Səhər Əhməd: Bəzən tərcüməçi və naşir Azərbaycan dilinə uyğun olmayan hissələrin redaktəsinə razı olmur. Misal üçün mən redaktə etdiyim kitabda nərdivanın bir hissəsi ingilis dilində mens adlandığı üçün yazılıb ki, “8 mens çıxdı”. Mən bu ifadəni “4 mərtəbə çıxdı” kimi yazmağımı tərcüməçi qəbul etmədi. Başqa bir yerdə yazılıb ki, “qırmızı həyəcan siqnalı eşidildı”. Mən tərcüməçiyə başa sala bilmədim ki, Azərbaycan dilində “qırmızı” və “eşidildi” sözlərinin bir yerdə işlədilməsi üslub səhvidir. Redaktorun qarşısında belə maneələr var. Dərsliklərdə nöqsanları az öncə qeyd etdim, Space TV-də apardığım verilişlərdə gözəl mövzulara yer ayırırdım, amma reytinq olmadığı üçün oradan uzaqlaşdım. Köşə yazılarıma oxucu cəlb etmək məqsədilə məndən xəbərsiz yersiz başlıqlar qoyurlar.

Seyfəddin Hüseynli: Nəşriyyatlar hazır məhsul verdiyi üçün daha çox onların adı hallanır. Amma bu təkcə bizim bəlamız deyil. Türkiyəli ədəbiyyatşünas Semih Gümüşün “Redaktorluq müşkül peşədir” adlı məqaləsini Azərbaycan dilinə çevirmişəm, orada Semih bəy yazır ki, məsləhətçi və redaktor kimi əməkdaşlıq etdiyim ən nüfuzlu Türkiyə nəşriyyatlarından birinin 5 mühasibi var, amma ikicə redaktora normala yaxın maaş vermək istəmirlər. İxtisar etmək lazım gələndə isə 5 mühasibdən biri deyil, 2 redaktordan birini işdən çıxarırlar. Qeyd edir ki, mən naşiri kitabların keyfiyyəti və nəşriyyatın uğurunun xeyli dərəcədə redaktordan asılı olduğuna inandıra bilmədim. Redaktorsuz nəşr olunan keyfiyyətsiz kitab satılmayacağı təqdirdə mühasiblər nəyi hesablayacaqlar?! Semih Gümüşün əməkdaşlıqdan imtina etdiyi həmin nəşriyyat bir müddət sonra müflis olub. İndi təsəvvür edin ki, bizim nəşriyyatlarda vəziyyət necədir… Nəşriyyatlar keyfiyyətsiz məhsul buraxdıqlarına görə hansısa formada məsuliyyət daşımaldır, əslində. Keyfiyyətsiz, ziyanlı ərzaq istehsal edənə güzəşt olunmadığı kimi, keyfiyyətsiz kitab nəşr edənə də güzəşt olmamalıdır. Keyfiyyətsiz kitab da insanları mənəvi-zehni baxımdan zəhərləyə bilər.

Fuad Babayev: Burada prinsipial bir məsələ ondan ibarət ki, tutaq ki, ərzağın dadsız və ya yaxud kiflənmiş olduğunu hər kəs müəyyənləşdirə bilir. Bunun üçün xüsusi bir qabiliyyətə ehtiyac yoxdur. Amma mətnin yarıtmaz səviyyədə olmasını və ya onun Google Translate vasitəsi ilə tərcümə edilməsini əksəriyyət başa düşmür.

Seyfəddin Hüseynli: Bir yaxşı hal ortaya çıxıb ki, artıq keyfiyyətsiz kitablara qarşı cəmiyyətdə müqavimət yaranmağa başlayıb. Əvvəllər nəşriyyatlar kitabların istər məzmun, istərsə də poliqrafiya cəhətdən keyfiyyətinə çox da ciddi yanaşmırdılar. İnsanlar keyfiyyətsiz kitablara etiraz olaraq türkcə, ingiliscə, rusca mütaliəyə üstünlük verirlər. Özəl qurumları bəlkə də bu yöndə nəyəsə məcbur etmək olmaz. Amma hökumət qurumlarının, komitə və nazirliklərin broşüralarının, direktivlərinin, daxili sənədlərinin, mətbuata açıqlamalarının normal Azərbaycan dilində yazılması üçün onlar peşəkarları işə cəlb etməlidirlər. Yüz əlli il bundan əvvəl Məmmədhəsən əmi qanunları oxutdurmaq üçün savadlı adam axtardığı kimi, indi də əksəriyyətimiz latın, rus və ingilis ifadələri ilə zəngin olan qanunvericilik sənədlərini oxuyub başa düşməkdə çətinlik çəkir. Dil o vaxt bədbəxt vəziyyətə düşür ki, xətalar artıq cümlənin quruluşuna, sintaksisə keçir. Yenə də deyirəm, dilimizi qorumaq üçün sərəncamlar, qərarlar, göstərişlər, konfranslar, simpoziumlar və bəzi nəşrlər var. Amma praktikada dilimizi qorumaq üçün redaktorlar işlə təmin olunmalıdır, yeni mütəxəssislər hazırlanmalıdır. Belə olan təqdirdə dövlət qurumları da öz sənədlərini, kitabları qürurla yaya biləcək, nazirliklərdə Azərbaycan dili brendə çevriləcək. Türkiyə türkçəsi seriallar, saytlar, futbol, kino və sənədli filmlər vasitəsilə Azərbaycanda və Orta Asiyada yayılıb anlaşılır. Türkiyə türkcəsinin ortaq ünsiyyət dili kimi qəbul edilməsi ilə bağlı müəyyən müstəvidə anlaşma var. Amma biz ortaq türkcəyə hazır olmadığımız üçün onu birdən-birə süni şəkildə qəbul edə bilmərik.

Səhər Əhməd: Ortaq türkcəni qəbul etməyəndə də bir neçə nəsil iki dilin arasında qalır.  Təbii ki, bu dəqiqə ortaq türkcəyə keçilməsini təklif etmirəm. Amma bu dillərin bir-birinə çox yaxın olduğunu imtahan komissiyası nəzərə almalıdır. Bir neçə nəsil kurikuluma görə məhv oldu. Tamamilə başqa bir ölkə üçün nəzərdə tutulmuş layihəni Azərbaycana  gətirdilər. Kurikulum tətbiq olunandan sonra uşaqlar Azərbaycan leksikası üzrə 30 faizdən yuxarı nəticə göstərə bilmirlər. Uşaqların sözləri bilməməsində kurikulumun böyük günahı var.  Başqa bir problem saytlardakı sərlövhələrlə bağlıdır. Biabırçı, məqaləyə aid olmayan başlıqları Mətbuat Şurası görmür?

Seyfəddin Hüseynli: Səhər xanım, görürlər, vaxtaşırı monitorinqlər də açıqlanır.

Səhər Əhməd: Nəticə yoxdur.

Seyfəddin Hüseynli: Mətbuat Şurasının hansı təsir mexanizmi var? Nəyi qadağan edə bilər?

Səhər Əhməd: Təsir mexanizmi olmalıdır.

Seyfəddin Hüseynli:  Saytlardakı yersiz başlıqlar həm da peşəkarlıq problemidir. Saytlar belə sərlövhələrlə hazırlıqsız oxucu auditoriyasını cəlb etmək istəyir. Cəmiyyətin səviyyəsi yüksldikcə, o, bunun manipulyasiya olduğunu başa düşəcək.

Səhər Əhməd: Bunların hamısına nəzarət etmək lazımdır.

Fuad Babayev: Söhbətimizn əvvəlində Azərbaycan dilinin funksionallığı ilə bağlı Səhər xanım belə bir fikir səsləndirdi ki, biz dünənimizə nisbətən geri gedirik.

Səhər Əhməd: Ən azından ədəbi dildə bu belədir. Sovet dövründə Azərbaycan dilində epopeya yazılırdı.

Seyfəddin Hüseynli: İndi epopeyaya bir janr kimi tələbat yoxdur. Bu gün də normal dildə 3 cildlik əsər yazanlar var. Sadəcə fikir, ideya yeni deyil. Aktual olmadığı üçün oxunmur.

Səhər Əhməd: Mən demirəm ki, indi epopeya yazılsın. Demək istədiyim odur ki, o vaxt yazılanları oxuyub mənasını anlayanlar var idi. Amma indiki nəslin söz ehtiyatı çox zəifdir. Epopeya yox, dövrlə ayaqlaşan gözəl bir multfilimlə, reklam çarxı ilə, yaxşı musiqi sözləri ilə, köşə yazısı ilə, tərcümə kitabları ilə də gənc nəslə dilimizin zənginliklərini çatdırmaq olar.

Fuad Babayev: Azərbaycan dilinin funksionallığı, Azərbaycan elminin, ədəbiyyatının, idmanının, səhiyyəsinin, mədəniyyətinin dünya miqyasında tutduğu yerə proporsionaldır, yoxsa geri qalır?

Səhər Əhməd: Bunlar bir-biri ilə bağlı məsələlərdir. Biz nə istehsal edirik ki, ona termin yaradaq. Biz dilimizin funksionallığından daha çox, onun ölməyindən qorxuruq. Uşaqlarımız Azərbaycan dilində danışa bilmir.

Seyfəddin Hüseynli:  Mənim fikrimcə, Azərbaycan dilinin funsionallığı sadaladığınız amillərə mütənasibdir. Amma bir azərbaycanlı kimi milli qürurum və tariximizə olan güvənc hissim deyir ki, Azərbaycan dilinin funksionallığı bundan da yaxşı olmalıdır. Bəzi çatışmazlıqların mövcudluğu isə bizim tarixi taleyimizidr. Çin hazrda nə qədər texnologiya istehsal etməsinə baxmayaraq dünyanın 80 faizi  o texnologiyalar haqqında təlimatı ingilis dilində öyrənir. Çünki ingilis dili həm ekspansiv şəkildə, həm lakoniklik baxımından  dünyaya yayılıb. Ona görə də “biz ayağımızı yorğanımıza görə uzatmalıyıq”. 2000 il əvvəl müxtəlif sivilizasiyalarla, güclü dövlətlərlə, cəmiyyətlərlə üzləşən Azərbaycan dili zamanın sınağından çıxa bilibsə, o, ölə bilməz. Sözlərin, lüqət tərkibinin bir qisminin dəyişməsi faciə deyil. Bəla ondadır ki, biz artıq Azərbaycan dilində düşünməyi yadırğamışıq, bu baxımdan zehnimizi təmizləməliyik.

Fuad Babayev: Azərbaycan dilində düşünməmək nə deməkdir? Rus dilində, yoxsa yarımçıq Azərbaycan dilində düşünürlər?

Səhər Əhməd: Başqa dillərdə düşünürlər.

Seyfəddin Hüseynli: Ana dili Azərbaycan dili olsa da, karyerasını və sabahını başqa dildə görür. Azərbaycan dilində normal elmi, elmi-kütləvi, ixtisas ədəbiyyatı olmayanda insanlar onu başqa dildə oxuyacaqlar. Əvvəllər olduğu kimi bugün də rus dili bizim dünyaya çıxış yolumuzdur. İndi ərəb, ispan, alman, ingilis dillərində oxuyanlarımız üçün seçim daha çoxdur. Bizim xarici dil bilməkdə problemimiz yoxdur. Bizim problem Azərbaycan dilini bilməməyimizdir. Bəzən görürsən ki, ingilis və ya Çin dilini bəlkə də dialekt üzrə bilən tərcüməçilərimiz Azərbaycan dilinə adekvat tərcümə edə bilmirlər. Azərbaycan dilində düşünə bilmirlər. Azərbaycan dilini həyatın bütün sahələrində cəlbedici etmək lazımdır. Bundan ötrü dili yaxşı öyrənmək, tətbiq etmək və sevmək lazımdır. Əgər bir dil insanların karyerasının inkişafına imkan verəcəksə, onu mütləq öyrənəcəklər.

Təmkin Məmmədli: Dilimizin potensial imkanları günün müasir tələblərinə cavab verir, sadəcə peşəkar kadrlara ehtiyac var.

Seyfəddin Hüseynli: Doğrudur. Kadrlar yaxşı olduqca dil də inkişaf edəcək.

Səhər Əhməd: Bizim çəkidə olan bir çox millətlərin dili funksional deyil. O bizim birinci dərəcəli dərdimiz deyil. Özümüz bir-birimizlə danışa bilirikmi ki, süni intellektin sahibi olan ölkələrlə dilin funksionallığı ilə bağlı mübarizə aparaq. Biz hələ özümüz bir-birimizlə danışmağı öyrənməliyik. Bəli, Seyfəddin müəllim düzgün qeyd etdi ki, gənclər bilməlidir ki, bu dil mənə pul qazandıracaq. Həyatda ahəng qanununun (Ahəng qanunu bütün türk dillərinin əsas qanunudur. Bu qanuna görə, sözün ilk hecası incə saitlidirsə, sonrakı saitlər də incə, qalın saitlidirsə, sonrakı saitlər də qalın olmalıdır – red.) praktik əhəmiyyətini soruşan oğluma mən türk dillərində ahəng qanunun nə qədər dəyişikliyə səbəb olmasını izah etmişəm. Başa salmışam ki, ahəng qanununa görə sən qazaxı, türkü başa düşürsən. Müasir ingilislər Şekspiri başa düşmürlər, biz isə “Dədə Qorqud”u oxuyub anlayırıq. Hər valideyn axı övladına bunu izah edə bilmir. Yəni, hər şey yenə də peşəkarlıqdan asılıdır.  Dili yenə də xalq qoruyacaq. Amma biz bu xalqa kömək etməliyik.

Təmkin Məmmədli: Yəni, inzibati müdaxiləyə ehtiyac yoxdur?

Səhər Əhməd: İnzibati deməyək. Bizim təməl leksikonumuz uşaqlıqda yaranır, biz uşaq vaxtı eşitdiyimiz sözləri danışırıq. Uşaqlarımıza orta məktəbdə fikirlərini ifadə etməyi öyrətmirlər. Sovet dövründəki senzura kimi olmasa da ilk növbədə dərsliklərdə, televiziya verilişlərində dilimizin gözəlliyini qorumalıyıq.

Hazırladı: Təmkin Məmmədli, 1905.az

Söhbət 4 oktyabr 2024-cü ildə baş tutub.