“Kvartet” rubrikasında qonaqlarımız – Dini İşlər üzrə Dövlət Komitəsinin xarici əlaqələr şöbəsinin müdiri Nicat Məmmədov və Bakı Dövlət Universitetinin jurnalistika fakültəsinin dekanı Vüqar Zifəroğlu ilə Myanma hadisələrinin, Arakan faciəsinin mahiyyətini və səbəblərini araşdırdıq. 

 

 

Fuad Babayev: Bizim üçün çox uzaq olan Myanmada nə baş verir? Arakan faciəsi ilə bağlı nələri bilirik?

 

Vüqar Zifəroğlu: Mayanmada baş verənlərlə bağlı statistik məlumatlar – həlak olanlar, öldürülənlərin sayı, qonşu Banqladeşə qaçanların sayı ilə əlaqədar informasiyalar bütün internet saytlarında var. Amma bildiyiniz kimi, Myanmada baş verən proseslərin səbəbləri daha dərindir. Buddist-müsəlman qarşıdurmasının fonunda təbii sərvətlərlə kifayət qədər zəngin bir ərazi uğrunda savaşın şahidiyik. Bu insanlıq dramının, müsəlman qətliamının arxasında duran məqam əslində ərazinin burada yaşayan müsəlman əhalidən təmizlənməsi prosesidir. Təbii ki, burda iştirak edən tərəflər də var – bunlar Səudiyyə Ərəbistanı, Çin, Amerika Birləşmiş Ştatları, ərazini vaxtilə müstəmləkə halında əlində saxlayan Böyük Britaniyadır. Burada maraqların kəsişməsinin, qorxulu ssenarilərin işlənməsinin şahidi oluruq. Hətta Arakanda da bu qədər insan birdən-birə həlak olmayıb.

Fuad Babayev: Nə qədər burada insan həlak olub?

 

 

Vüqar Zifəroğlu: Sayla bağlı dəqiq bir rəqəm deyə bilmərəm.

 

Fuad Babayev: Təxmini götürsək, söhbət hansı rəqəmlərdən gedir?

 

 Vüqar Zifəroğlu:  Yüz minlərlə insanın öldürülməsindən və yerindən-yurdundan didərgin düşməsindən söhbət gedir. Bu, dünən, bu gün baş verən proses deyil. 2012-ci ildən başlanılıb və mərhələli olaraq indi də davam edir.

 

Gündüz Nəsibov: Bəs nə üçün bu hadisələr məhz indi üzə çıxıb?

 

Vüqar Zifəroğlu:  Son 3 il ərzində Myanma hökuməti ilə Səudiyyə Ərəbistanı və Birləşmiş Ərəb Əmirlikləri şirkətləri arasında müəyyən razılaşmalar əldə edilib. Bu razılaşmalara əsasən həmin ərazilərdəki neft və qaz yataqlarının birgə istismarı, Birləşmiş Əmirliklərin şirkətləri tərəfindən orada otelçilik və turizm sektorunun  inkişaf etdirilməsi nəzərdə tutulur. Və təsəvvür edin ki, bu razılaşmalardan sonra həmin ərazidə münaqişələr birdən-birə alovlanmağa başlayır. Bildiyiniz kimi, Cənub-Şərqi Asiya bölgəsində Çinin çox ciddi təsir gücü var. Çin bu bölgədə həm siyasi, həm də iqtisadi baxımdan böyük təsir imkanlarına malikdir. ABŞ isə Cənub-Şərqi Asiya bazarından Çini sıxışdırıb, çıxarmağa çalışır. Bəs ABŞ Çini bu bazardan necə çıxara bilər: regiona daha yaxın, güclü iqtisadi imkanlara malik bir ölkəni buraya cəlb etməklə. Yəni Səudiyyə Ərəbistanını. Niyə məhz Səudiyyəni? Çünki Səudiyyə Ərəbistanı vasitəsilə bölgədəki etnik müsəlmanların dəstəyini qazanmağa çalışır. Myanma rəhbərliyi son hadisələrin günahkarı kimi müsəlmanların təşkilatı olan ARSA-nın hücumlarını nişan vermişdi. Bu təşkilatın rəhbəri Səudiyyə kökənli bir ərəbdir və təşkilat Səudiyyə Ərəbistanından maliyyələşdirildiyi söylənilir. Beləcə biz görünməyən məqamların ortaya çıxmasının şahidi oluruq. Yəni bazar uğrunda, faydalı qazıntılarla zəngin, münbit torpaqlar uğrunda ciddi rəqabət gedir.

 

Fuad Babayev: Nicat müəllim, Arakan faciəsi ilə bağlı bir çox foto və videoların heç orada çəkilmədiyi, bir hissəsinin isə ümumiyyətlə filmlərdən götürüldüyü aşkar edildi. Belə bir miqyaslı humanitar faciələrin yaşandığı bölgədən gələn informasiyanın az inandırıcı olmasını nə ilə izah edərdiniz?

 

Nicat Məmmədov: Sözsüz ki, bunun bir neçə əsas səbəbi var. Müxtəlif geosiyasi səbəblər, müxtəlif ölkələrin maraqları və bu maraqların toqquşması. Nəzərə almaq lazımdır ki, bizə ötürülən əsas informasiyalar iri media mənbələrindən gəlir. Həmin media quruluşları isə müxtəlif geosiyasi güclərin təsiri altındadır. Ona görə də söhbət informasiyanın ələnməsindən, məqsədyönlü surətdə çatdırılmasından, hadisənin qızışdırılmasından və yönləndirilməsindən gedir. Media qurumları bu istiqamətdə aktiv şəkildə fəaliyyət göstərirlər. İkinci səbəb isə Myanmada mövcud olan rejimin xüsusiyyətindən, xarakterindən irəli gəlir. Açıq rejimlərdə ora getmək, müstəqil mənbələrdən məlumat almaq mümkündür. Myanma rejimi isə “demokratiya”ya doğru yeni-yeni addım atmağa başlayıb. Və hələ uzun müddət xüsusilə belə həssas məqamlarda ordunun təsiri altında olacaq. Myanma uzun müddətdir ki, etnik münaqişələrdən əziyyət çəkir.

 

Fuad Babayev: Bu da ordunun nüfuzunu artırır.

 

Nicat Məmmədov: Bəli. Ordu çox böyük nüfuza malikdir. Sözsüz ki, bu ərazilərə gedib çıxmaq, rejimin təsirindən kənarda müstəqil araşdırma aparmaq çox çətin məsələdir. Ona görə də informasiya manipulyasiyası, onun bizə kimlərinsə istədiyi formada təqdim olunması normal haldır. Mən Vüqar müəllimin dediklərilə tamamilə razıyam, sadəcə səbəblərlə bağlı bir məsələni də əlavə etmək istərdim. Çin regionda ciddi amildir. Çinin son lideri hakimiyyətə gələndən sonra “Bir kəmər-bir yol” adlı təşəbbüs irəli sürüb. Bu, Tarixi İpək yolunun bərpası və Çinin Avropa və Qərb bazarlarına çatması təşəbbüsüdür. Bu məqsədlə böyük işlər görülür, kifayət qədər nəhəng kapital ayrılır. Bu təşəbbüs iki hissədən ibarətdir – quru yolu və su yolunun bərpası. Quru yolu Çin, Pakistan, Orta Asiyadan keçməklə Avropaya çıxmağı nəzərdə tutur və Yaxın Şərqdəki bir çox proseslər də bununla bağlı ola bilər. İkinci yol isə su yolundan istifadə ilə Hind okeanına çıxışı nəzərdə tutur. Çünki Çinin okeanlara çıxışı kifayət qədər məhduddur. Okeanlara çıxmaqla Çin Qərb bazarına çıxış yolu əldə edə bilər. Bu məntəqələrdən ən mühümü Myanmanın Arakan bölgəsində yerləşir. Orada məşhur dərin dəniz limanı var. O limanın maliyyələşməsinə Çin hökuməti 7 milyarddan artıq maliyyə ayırmaq niyyətindədir. Çünki bu, həmin bölgədə yüklərin daşınması üçün ən rahat limandır. Dərin dəniz limanları o qədər də çox deyil. Hadisələrin bu yöndə aktivləşməsi də Çinin maliyyələşməyə başlamasından sonra daha qabarıq üzə çıxıb.  Çinin dövrəyə alınmasını Qərb dövlətləri, elə Rusiyanın özü də çox istəyir. Beləliklə burada Çin amili çox ciddidir. Bir də ölkənin daxili problemlərinə də diqqət yetirmək lazımdır. Arakan məsələsi yeni deyil. Bu problem uzun müddət mövcud olub. Myanmada Arakan müsəlmanları ilə bağlı problem həmişə olub. Myanmalılar hesab edirlər ki, bunlar yerli əhali deyil, sadəcə olaraq Banqladeşdən gəlmiş benqal qaçqınlarıdır. Bunun əksini sübut edən çoxlu detallar da var. Məsələn, Myanma tarixində ilk qadın deputatlar Arakan müsəlmanlarıdır. Amma bununla belə daxili amil kifayət qədər güclüdür. Torpaq amilini Vüqar müəllim gözəl qeyd etdi. Əslində həmin ərazilərin boşaldılması çox mühüm məsələlərdən biridir. Təkcə bayaq dediyim limanla bağlı 20 min nəfər köçürülməlidir.  Ərazilərin boşaldılmasında ordu da maraqlıdır. Çünki hazırda Myanmada gəlir götürüləcək yeganə yer torpaqdır. Bir məqamı da hökmən qeyd etməliyik. Burda həmişə buddist amili, buddistlərlə müsəlmanlar arasındakı münaqişə ortaya qoyulub. Aunq San Suu Kyinin müsəlmanlara qarşı nə üçün belə davrabdığı sualı tez-tez qoyulur.

 

Fuad Babayev: Həqiqətən də axı o, Nobel sülh mükafatı laureatıdır, özü nə qədər təzyiqlərə məruz qalıb, atasını öldürüblər.

 

Nicat Məmmədov: Bəli, hətta onun atası ölkənin, ordunun yaradıcısı idi. Ordu isə onu uzun illər həbsdə, ev dustaqlığında saxlayıb. Məsələ ondadır ki, Aunq San Suu Kyinin buddistlərə bir vicdan borcu var. Aunq San Suu Kyi Myanmada baş verən “zəfəran inqilabı” sayəsində hakimiyyətə gəlib. İnqilabın səbəbi o idi ki, neft qiymətləri artmışdı, artıq ordu ölkəni idarə edə bilmirdi. Belə bir vəziyyətdə insanlar, əsas etibarilə buddistlər küçələrə çıxdılar. Zəfəran rəngli geyimlərinə görə inqilab da bu adda adlandırılmışdı. Aunq San Suu Kyi məhz bu inqilab sayəsində hakimiyyətə gəldi. Buna görə də dedim ki, buddistlərə bir vicdan borcu var və bundan imtina edə bilmir.

Fuad Babayev: Ramzan Kadırov Qroznıda 1 milyon insanı meydanlara yığdı, Rəcəb Tayyib Ərdoğan Myanmanın dövlət başçısına zəng etmişdi və müsəlmanların məqsədli surətdə öldürüldüklərini BMT tribunasından da söylədi, Azərbaycan da Arakan müsəlmanlarına yardım etdi. Ümumilikdə dünyanın bu hadisələrə reaksiyasını necə dəyərləndirirsiniz?

 

Vüqar Zifəroğlu: Müsəlman ölkələrinin reaksiyası adekvat oldu. Hərçənd Banqladeş əvvəlcə bu insanları qəbul etmək istəmirdi, Səudiyyə Ərəbistanı bu proseslərə əvvəlcə tərəddüdlə yanaşdı. Amma ümumilikdə sonrakı reaksiyalar çox müsbət oldu. İstərsə bəyanatlar verildi, istərsə də humanitar yardım göndərildi. Amma Qərb daha loyal, daha sakit, daha yumşaq davrandı. Əslində bu, gözlənilən idi. Nicat müəllim yaxşı qeyd etdi, proseslər nə vaxtsa əsası qoyulan proseslər idi. 1948-ci ildə Myanma müstəqilliyini elan edəndən orada buddistlərlə müsəlmanlar arasında problemlər var. Ümumiyyətlə, müsəlmanlar yaşayan bütün bölgələrdə ya etnik, ya da məzhəbsəl problemləri bilərəkdən gündəmə gətirilir. Məzhəb problemləri arxa plana keçirsə, dəqiq güman etmək olar ki, hansısa etnik qarşıdurma başlayacaq. Cənub-Şərqi Asiyada da eyni kart oynanılır – buddist-müsəlman qarşıdurması. Hindistanda biz mütəmadi olaraq bunun şahidi olmuşuq. 1982-ci ildə Myanmada vətənsizlik haqqında qanun qəbul edildi. Myanmadakı bütün etnik azlıqlara hüquqlar verilsə də, müsəlmanlara verilmədi. Nicat müəllim də dedi, guya bunlar Banqladeşdən gəlmədilər və vətəndaşlıq almaq hüquqları yoxdur.

 

Nicat Məmmədov:  Nəzərə almaq lazımdır ki, bu, ancaq Arakan müsəlmanlarına aid edildi. Digər müsəlmanlara aidiyyatı yoxdur.

 

Vüqar Zifəroğlu: Bəli, ancaq bu bögədə. Təsəvvür edin ki, 1982-ci ildən Arakan müsəlmanları Myanmanın vətəndaşları sayılmır. Deməli, vətəndaşsızlıq sindromundan əziyyət çəkirlər. Bu da bölgədə maraqları olan dövlətlərin öz məqsədləri naminə istifadə edə biləcəkləri gözəl bir imkandır. Cənub-Şərqi Asiya regionunda qeyri-rəsmi bir London-Pekin əməkdaşlığı var. Həmin əməkdaşlıq ABŞ-ı Cənub-Şərqi Asiyada müəyyən bir məsafədə saxlamağı nəzərdə tutur. Eyni zamanda bu əməkdaşlıq regionda üçüncü bir qüvvənin söz sahibi olmasını istəmir. Halbuki burada Səudiyyə Ərəbistanının şirkətləri çalışır, Səudiyyə Ərəbistanı isə öz növbəsində Birləşmiş Ərəb Əmirliklərini buraya gətirir. “Əl-Mərvan” şirkəti avtomobil yollarını düzəltməyi, turizm və otelçiliyi inkişaf etdirməyi boynuna götürüb. Bəs Çin, rəsmi london bunu istiyərmi? Əlbəttə istəməz. Bu baxımdan Qərbin Myanmadakı insanlıq dramına daha loyal münasibətini anlamaq mümkündür.

Fuad Babayev: İndi verəcəyim sual primitiv səslənə bilər. Myanma hadisələri saysız-hesabsız qarşıdurmalarla parçalanmış və parçalanmaqda davam edən İslam dünyasını bir araya gətirə, müəyyən qədər lehimləyici funksiya daşıya bilərmi?

 

Nicat Məmmədov:  Məncə, bu, fantastik ideyadır. Çünki bu gün mən bəşəriyyətin düşünüb tapa biləcəyi elə bir şey xatırlamıram ki, müsəlman dünyasını vahid gücə çevirə bilsin.

 

Vüqar Zifəroğlu: Ümmənin özündə də buna imkan verməyəcək səbəblər yetərincədir.

 

Nicat Məmmədov:  İslam dünyasının bir araya gəlməsi rohincə müsəlmanları ilə alınacaq bir şey deyil. Çünki bunun obyektiv və subyektiv səbəbləri var. Obyektiv səbəb ondan ibarətdir ki, Arakan müsəlman bölgələrindən kifayət qədər uzaqdadır.

Fuad Babayev: Amma ən böyük müsəlman ölkəsi olan İndoneziyaya yaxındır.

 

 Nicat Məmmədov:  Elədir, lakin İndoneziya İslam dünyasında, xüsusilə Yaxın Şərqdə baş verən proseslərin içərisində deyil, kifayət qədər kənardadır. Bu bölgə müsəlman dünyası güclərinin geosiyasi maraqlarını təmin edən ərazilərdə də deyil. Ümumiyyətlə müsəlman dünyası kifayət qədər amorf bir ideyadır. Dünyanın müxtəlif bölgələrində olan, tamamilə müxtəlif geosiyasi maraqlara malik olan insanları yalnız din amilinin birləşdirməsi və bu amildən çıxış edərək vahid güc nümayiş etdirməsi bəsit ideyadır.

 

Fuad Babayev: Yəni xaricdən parçalamaq cəhdi olmadan da birləşmələri mümkün deyil.

 

Nicat Məmmədov:  Onsuz da parçalanmış və amorf vəziyyətdədir.

 

Fuad Babayev: Hər halda İslam Əməkdaşlıq Təşkilatı var. Bu təşkilat nəsə etdimi?

 

Nicat Məmmədov:  İƏT-in mövqeyi ortadadır və bu hadisəni qınayır. Amma gəlin, açıq danışaq. İƏT Qüds problemi ilə əlaqədar olaraq yaradılıb. Qüds problemi hələ də aktualdır və İƏT bununla bağlı heç nə edə bilməyib.

 

Vüqar Zifəroğlu: Problemlər o qədər mürəkkəbdir ki, nəsə birmənalı fikir də yürütmək mümkün deyil. Ümmənin özündəki problemlər o qədər dərindir ki, bəzi məqamlarla bağlı bir araya gələndə biz “obıvatel” kimi düşünürük ki, artıq İslam birliyi yarana bilər. Amma əslində belə deyil. Arakanla bağlı bütün müsəlman dövlətləri vahid mövqe sərgilədilər. İraqda sentyabrın 25-də keçirilən referendumla bağlı İran, Türküyə, ərəb dövlətləri vahid mövqe sərgiləyirlər və referendumun keçirilməsini istəmirlər. Amma onlar müsəlman olduqlarına görə bu münasibəti sərgiləmirlər. Ona görə belə mövqe nümayiş etdirirlər ki, bu hadisə onlrın dövlət maraqlarına ziddir. Qətər böhranına nəzər salın. Əgər ərəb dövlətləri bir-biriləri ilə razılığa gələ bilmirlərsə, hansı İslam birliyindən, geosiyasi anlamda İslam modelindən danışmaq olar?

 

Fuad Babayev: Myanma hadisələri ilə bağlı Azərbaycanın mövqeyini necə dəyərləndirmək olar?

 

Nicat Məmmədov:  Məncə, Azərbaycanın reaksiyası kifayət qədər normal reaksiyadır. Azərbaycan bu hadisələrə insanlıq dramı nöqteyi-nəzərindən yanaşır. Humanist yanaşmadır. Dünyanın hər hansı nöqtəsində insanlığa qarşı prblem yaşanırsa, bu, dünyaya qarşı yaşanmış problemdir. Xüsusilə öz üzərimizdə bu cür faciələri artıq yaşamışıq.

 

Vüqar Zifəroğlu: Bəli, biz qətliamları da görmüşük, qaçqınlığı da yaşamışıq, soyqırıma da məruz qalmışıq. Ona görə də bu hadisələrə daha adekvat yanaşırıq.

 

Nicat Məmmədov:  Elə buna görə də bizim yanaşmamız daha çox humanistlikdən irəli gəlirdi. Həm də bu il bizim İslam həmrəyliyi prioritetimiz var. Bu baxımdan Azərbaycanın mövqe bildirməməsi anlaşılmaz olardı. Ona görə də Arakan müsəlmanlarına yardım göstərilməsi gündəliyə gətirildi.

 

Fuad Babayev: Bu hadisələrə dünyanın təpkisi, dövlətlərin reaksiyası nəticəsində Arakan müsəlmanlarına qarşı törədilənlər səngiyibmi?

 

Vüqar Zifəroğlu: Hal-hazırda proseslərin davam etməsi ilə bağlı kəskin informasiyalar yoxdur. Amma hər halda kifayət qədər çox insan qətliama məruz qalıb. Bu problem çoxdan məlum idi, lakin vaxtında dekvat reaksiya verilməməsi və bayaq dediyimiz kimi, müxtəlif ölkələrin maraqlarının kəsişməsi hadisələri pik nöqtəsinə gətirib çıxardı. Amma hazırda qətliamların davam etməsi ilə bağlı mediada informasiyalar getmir.

 

Nicat Məmmədov:  İnformasiyaların gəlməməsi daha çox onunla əlaqədardır ki, obyektiv informasiya mənbələri yoxdur. Problem həll olunmayıb, Arakan müsəlmanlarının vətəndaşlıq məsələsi açıq qalır. Arakan müsəlmanları hələ də təqiblərə məruz qalır.

 

Fuad Babayev: Onları qətlə yetirənlər də cəzalandırılmayıblar.

 

Nicat Məmmədov:  Dini zəminə keçirilmiş münaqişələri bir gündə həll etmək qeyri-mümkündür. Bundan ötrü, illər, onilliklər tələb olunur.

 

Hazırladı: Gündüz Nəsibov, 1905.az