“Kvartet” rubrikasında Azərbaycan hekayəsinin sağlıq durumundan danışdıq. “Azərbaycan hekayəsi. Birinci söhbət”in qonaqları yazıçılar İlqar Rəsul və Natiq Məmmədli idi.

 

Fuad Babayev: Azərbaycan hekayəsinin sağlıq durumuna 5 ballıq şkala ilə qiymət vermək lazım gəlsəydi, Siz onu necə qiymətləndirərdiniz?

 

İlqar Rəsul: Açığı, mən əsərlərə, yazılara və eləcə də adamlara, yazıçılara, jurnalistlərə qiymət verməyin tərəfdarı deyiləm. Ümumiyyətlə, qruplaşmalardan, birliklərdən, dərnəklərdən çox uzağam. Yalnız öz işi ilə məşğul olan adamam. Ölkədə yazılan yazıların Azərbaycandan yox, kənardan səsinin gəlməsini istərdim. Qiyməti də elə buna görə verirəm. Əsər kənarda çap olunub, müəyyən qədər səs-küyə səbəb olursa, hətta sorağını eşidiriksə, onu qiymətləndirirəm. Bir də mən yazılan hekayənin dünya ədəbiyyatının bir parçası hesab edilib-edilməməsini özüm üçün müəyyənləşdirirəm. O cür hekayələr isə bir o qədər də çox deyil.

 

Fuad Babayev: Məncə, Azərbaycan hekayəsi ən ümumi şəkildə ona görə kafi qiymət ala bilər ki, o, var, mövcuddur.

 

İlqar Rəsul: Var və standartlara cavab verir. Dünyada yazılan hekayələrin bir hissəsi də onlardır.

 

Natiq Məmmədli: Azərbaycan hekayəsi bu dildə yazıldığından hansısa xalqın yaratdığından fərqlənə bilər. Hər bir sahədə müasirləşmə və dəbə uyğunlaşma tendensiyası gedir.  Bu özünü ədəbiyyatda da hiss etdirir. Təzə trendlər, yazı üslubları, yeni formalar bizdə də əks olunur. Amma bunlar Azərbaycan dilində ifadəsini tapır. Hansısa xarici dildə olsaydı və Azərbaycan dilinə tərcümə edilsəydi, məncə, müasir əsər kimi də qarşılanardı. Belə hekayələrimiz var.

 

Fuad Babayev: İllər öncə Stiven Kinqin bütün əsərlərini oxumuşdum. Sonrakı mərhələdə isə gördüm ki, S.Kinq həm də gözəl hekayə topluları ilə də çıxış edir. Hətta hekayə yazmaq, onun kommersiya uğuru ilə bağlı da yazıları var. Mənə maraqlıdır, Azərbaycanda hekayə nə vaxt yazılır? Ədəbiyyata gəlmək üçün, yoxsa sadəcə elə yazmaq istəyinə görə? Hekayə romana keçmək üçün mərhələdirmi, ya müəllif ancaq hekayə yazır?

 

 

İlqar Rəsul: Mən belə hesab edirəm ki, əslində hekayə yazmaq roman yazmaqdan daha ağır və məsuliyyətli işdir. Çünki roman böyük həcmli əsərdir və bu həcm öz fikirlərini daha geniş, ətraflı ifadə imkanı verir. Fikrini oxucuya 50 vərəqdə deyə bilmədinsə, növbəti 50 vərəqdə çatdıra bilərsən. Amma hekayədə çox da böyük olmayan məsəfədə məsələni həll etməlisən. Romanda uzunçuluq etmək olur, amma hekayədə uzunçuluq bayağı və yersiz görünür. Bu baxımdan hekayə ilə uğur qazanmaq, romanla uğur qazanmaqdan çətindir. Bizdə bir dəb düşüb, roman yazırlar. Mənə elə gəlir ki, bu, bir az işin asanına qaçmaqdır.

 

Natiq Məmmədli: Mən də elə düşünürəm.

 

İlqar Rəsul: Çünki roman yazmaq təkcə istedad, mütaliə yox, həm də həyat təcrübəsi tələb edir. Romanda böyük həcmdə həyatı ifadə etmək üçün mənim fikrimcə, müəllifi müəyyən qədər yağış vurmalı, gün qurutmalıdır.

 

Fuad Babayev: Amma elə düşünürsünüz ki, hekayə yazmaq daha çətindir.

 

İlqar Rəsul: İndi hekayənin də bölgüləri var: adi hekayə var, qısa hekayə var, hətta indi təzəlikcə ən qısa hekayə də çıxıb. İlk baxışdan elə gəlir ki, 4-5 cümlə ilə fikri ifadə etmək olmaz, amma inanın ki, 3 cümlə ilə də bu mümkündür. Söhbət əlbəttə ki, səviyyəli, hətta peşəkarların da oxuyub, heyran qala biləcəyi əsərdən gedir. Aşağı səviyyəni mən qəbul etmirəm. Yaxşı, dəyərli hekayə yaratmaq sadə iş deyil. Məsələni qısa məsafədə həll etmək daha böyük istedad, daha böyük təfəkkür tələb edir. Amma yenə də təkrar edirəm, bir də görərsən adam elə də bir roman yazar ki, heç bir hekayə onunla müqayisə oluna bilməz. İndi amma elə roman yazanlar var ki, mən onların dəyərini hiss etməmişəm.

 

 

Natiq Məmmədli: Hekayə janrının öz tələbləri var. Mən fikirləşirəm ki, Azərbaycan dilində yazan yazıçı bu janrın imkanlarından tam istifadə eləməyib. Estetik kateqoriya kimi götürsək, bunun çox böyük imkanları var və müasir oxucunun zövqünə romandan daha yaxındır. Mənim hekayədən roman yazmağa keçməyim azərbaycanlı kimi fikirləşməyimdən irəli gəlib. Roman yazmaq üçün elə də böyük motivim olmayıb. Mənim motivim həmişə hekayə motivi olub. Ona görə də təzədən hekayə janrına müraciət etmişəm. Romanımdan sonra da on hekayə yazmışam, birinin də üzərində işləyirəm. Romanın motivi, epik lövhələri, miqyası başqa bir şeydir. Ona hazır olmaq lazımdır. Təkamüllə asandan çətinə gedirsən, adama elə gəlir ki, hekayə yazmaq asandır, roman yazmaq çətin. Sanki romanla kitab daha qalın, daha hörmətli görünür.    Amma bu səhv fikirdir. Mən fikrimi əsaslandırmaq üçün heç dünya yazıçılarından iqtibas gətirmirəm. Yaradıcılıq fərdi məsələdir. Amma mənim fikrimcə, hekayə janrının Azərbaycan dilində imkanları tam açılmayıb. Bizim ənənəvi ladımız var və bütün ədəbi mətnlərimiz bu lad üstündə yavaş-yavaş, yırğalana-yırğalana inkişaf edib. Bu da tənqidi realizmdir. Bizim hekayələr də elə onun üstündə yaranıb.

 

Fuad Babayev: Və yaranmaqda da davam edir.

 

Natiq Məmmədli: Bəli. Bu mübahisə doğuran fikirdir, amma mənim şəxsi qənaətim belədir ki, klassiklərimizin yaratdığı əsərləri ona görə dəyərli hesab edilmir ki, mükəmməldi, dünya bədii zövqü ilə səsləşirlər, onlar sadəcə olaraq mentalitet və sosial problemlərlə səsləşən əsərlərdir. Həmin mentalitet də üstündən yüz il keçsə də düzəlmədiyindən, bu əsərlər öz aktuallığını saxlayır. İndi isə sualınıza qayıdıram ki, yazı prosesi elədir ki, özün görürsən ki, fikri harada daha yaxşı ifadə edirsən. Qarşına qoyduğun məqsədi reallaşdırmaq özünə zövq verir. Bu, hekayə janrında mənə daha rahatdır. Roman yazmaq üçün bir müddət yol getmək lazımdır. Hekayə isə əhval-ruhiyyə ilə gəlir.

 

Fuad Babayev: Azərbaycan kinematoqrafı, televiziyası, teatrı yazıçılardan hekayə tələb edirmi?

 

İlqar Rəsul: Məndən istəyiblər – Ayaz Salayev və Ramiz Həsənoğlu. Ramiz Həsənoğlu hələ də gözləyir.

 

Fuad Babayev: Yazdırmaq istəyirlər, yoxsa hazır hekayənizi istəyirlər?

 

İlqar Rəsul: Hekayəmi oxuyublar, sonra isə mənə müraciət ediblər ki, mono-tamaşa qoymaq və ya film çəkmək istəyirlər. Hətta görüşüb müəyyən detalları da müzakirə etmişik. Görmüşəm ki, adam ürəkdən istəyir ki, mənim hekayəmi tamaşaya qoysun, yaxud film çəksin. Elə onda gördüm ki, sən demə, bu insanlar  hekayələrimi oxuyurlar.

 

 

Fuad Babayev: Maraqlıdır, bu fakt özlüyündə hekayə yazana nə vəd edir? Hollivudda bir hekayənin motivləri əsasında film çəkilirsə, müəllifə qonorar yazılır, film böyük uğur qazanırsa, uğurdan hekayə müəllifinə də pay düşür. Bəs Azərbaycanda necə, bunun düsturu varmı? Hekayəniz əsasında monotamaşa hazırlanarsa, bu Sizə maddi müstəvidə nəsə vəd edirmi?

 

İlqar Rəsul: Tamaşa ilə bağlı danışıqda biz söhbəti qanorara qədər gətirib çıxarmadıq. Ayaz Salayevin filmi ilə bağlı isə qonorar söhbəti olmuşdu.

 

Fuad Babayev: Natiq müəllim, Siz bu barədə nə deyə bilərdiniz?

 

Natiq Məmmədli: Məndə bir dəfə belə bir fakt olub. Deyiblər ki, mənim “Kloun” hekayəm əsasında qısametrajlı film çəkmək olar. Amma mən onu qeyri-ciddi qarşılamışam.

 

Fuad Babayev: Bəs niyə Siz onu qeyri-ciddi hesab etdiniz?

 

 

Natiq Məmmədli: Çünki həmin şəxs film üçün sponsor tapmağı mənə təklif etmişdi. Mən xəta olmayıb ki, bu hekayəni yazmışam, hələ üstəlik onun üçün sponsor da tapmalıyam? Bizim ədəbi elitada indi əsər yazıb, onu sponsorluq etməklə tamaşaya qoymaq bir az dəbdədir, ona görə də rejissorlar bu fikrə düşə bilirlər. Düşünürlər ki, pulun yoxdursa, niyə yazırsan? Yox, əgər yazmısansa, pulunu ver tamaşaya qoydur, yaxud film çəkdir. İndi belə yanaşırlar. Mən yeni hekayələrimin konstruksiyasını dəyişmək üçün eksperimentlər aparıram. Hekayə bir əhvalatdır. Əhvalatın təqdimatı ilə bağlı yeni formalar axtarıram. Çünki mövzunun bütün aspektlərini yazmışam. Hekayə o vaxt diqqəti cəlb edir ki, kütləvi şəkildə oxunur. Əks-təqdirdə diqqəti cəlb etməyəcək. Bayaq qeyd etdiyiniz Stiven Kinq hətta “Playboy” jurnalı üçün də hekayə yazıb və 2 min dollar qonorar alıb.

 

Fuad Babayev: Yeri gəlmişkən, qanorarlar barəsində. Hekayəyə qonorar verirlər?

 

Natiq Məmmədli: Mənim “Azərbaycan” jurnalında romanım çap olunanda 400 manat qanorar vermişdilər. 7 aya yazdığım romana görə 400 manat. Ondan vergi çıxdılar, bir hissəsi də qonaqlıqlara getdi. Amma romanı da axı hər ay yazmırsan. Hekayəyə görə 25 manat qonorar yazıblar. Elə bir məbləğdir ki, gərək yazanda onu fikirləşməyəsən.

 

İlqar Rəsul: Qonorar məsələsində mən bir az bəxti gətirmiş adamam. Ölkədə hekayəyə görə ən yüksək qonorar alan adamlardan biriyəm. Bir hekayəyə görə 50 manat.

 

Natiq Məmmədli: Nəzərə almaq lazımdır ki, İlqar müəllimin hekayələri böyük deyil, yığcamdır.

 

İlqar Rəsul: Yarım vərəq. Bəzən 3-4 cümlə. Amma 50 manat qonorar almışam. Mən bunu niyə deyirəm? Elə olub ki, hekayəni pulsuz da çapa vermişəm. Fikirləşmişəm ki, bu ay 2 hekayə vermişəm, üçüncüsünü də versəm, onların qonorar vermək imkanları məhdudlaşar. İmkanları məhdudlaşanda isə başqalarına 20 manat verəndə, mənə 35-40 manat veriblər. Bəli, bir yerə gəlib çıxandan sonra, bəlkə də bu, düşüncənin həddidir, başqaları ilə müqayisədə sənə nə verildiyini biləndə, rahatlanırsan. Hərənin öz qiyməti məsələsi var. Bayaq Natiq müəllim struktur məsələsindən danışdı, amma mən yazanda heç özüm də bilmirəm nə olacaq. Həm də mən hamısını çapa vermirəm. Məndə məsələn, hekayə var ki, çap olunmayıb.

 

Natiq Məmmədli: Bu, yaradıcılıq fərqidir. İlqar müəllimin dediyi kimi, fərqinə varmayıb yazıram, amma mətnin özünün də axı daxili məntiqi var. Sonda ideya gəlib tamamlanır. Amma məndə bir o qədər asanlıqla yazılmır. Bir dəfə elə bir eksperiment aparmışam, amma məndə alınmayıb. 150 min işarə yazmışam, sonra görmüşəm ki, mən bunu yığıb-yığışdıra bilmirəm, saxlamışam.

 

 

Gündüz Nəsibov: Bayaq dediniz ki, roman yazmaq asana qaçmaqdır. Bəlkə elə qonorar məsələsinə görə roman yazırlar? Bir roman bir kitabdır, amma hekayəni kitab kimi buraxmaq üçün heç olmasa, 10-15 hekayə lazımdır.

 

İlqar Rəsul: Hekayə romandan çox qazanc gətirir. Məsələn, mən çap olunan hekayələrimə görə bu qədər qaoorar almışam. Amma kiminsə romanına görə bu qədər pul aldığına inanmıram. Düzdür, Pərviz Cəbrayıl Milli Kitab Mükafatında qalib gəldiyinə görə 5 min manat mükafat aldı. Müsabiqələr istisnadır.

 

Gündüz Nəsibov: Bir ara belə söhbət gəzirdi ki, guya nəşriyyatlardan biri kitaba 2 min qonorar verir.

 

Natiq Məmmədli: Mənim kitabım öz pulumla çap olunub. Demişəm ki, bu, mənim ilk kitabımdır, qiyməti 2 manatdan baha olmasın. Satışdan əldə olunan pulu da demişəm ki, nəşriyyat özünə götürsün, mənə lazım deyil. Romanım çap olunanda nəşriyyatdan bildirdilər ki, kitabı özləri buraxacaqlar. Amma dedim ki, kağızın əlavə dəyər vergisinin qiymətini mən ödəcəyəm ki, kitab 2 manatdan baha satılmasın. Naşir də mənimlə razılaşdı. Deyim ki, heç nəşriyyat da 500 tirajla nəsə qazana bilmir. Yeni kitabımı isə heç satışa qoymayacağam, pulsuz paylanacaq. Bizdə indi sözün bazarı yoxdur.

 

Fuad Babayev: Azərbaycan hekayəsi Azərbaycanı tanıda, haqqında informasiya verə bilər

 

İlqar Rəsul: Hansısa layihə çərçivəsində indiki dövr yazıçılarının hekayələrindən ibarət ingilis dilində kitab çap elədilər. Hərədən bir hekayə daxil edilmişdi.

 

 

Fuad Babayev: Kitabın çap edilməsi və onun əlqədar insanlar arasında yayılması böyük yoldur. Dünya çapında Azərbaycan hekayəsinin təbliği nə yerdədir? Siz hekayə yazan, obrazlarla düşünən insan kimi Azərbaycan hekayəsinin tanıtımı ilə məşğul olan insanların mövcudluğunu hiss edirsinizmi?

 

İlqar Rəsul: Eşitdiyimə görə, Afaq Məsudun rəhbərlik etdiyi qurum antalogiya yaradırdı. Hansısa dillərə də tərcümə olunurdu. Mənə də müraciət edib, hekayə istəmişdilər. Bildiyimə görə, orada belə bir proses gedir. Amma başqaları haqqında heç nə deyə bilmərəm.

 

Natiq Məmmədli: Afaq Məsudun rəhbərlik etdiyi təşkilat dövlət qurumudur. Bədii tərcümə mərkəzi deyil, ümumiyyətlə tərcümə mərkəzidir. Yazıçılar Birliyinin Bədii Tərcümə Mərkəzi dostumuz Səlim Babullaoğlunun rəhbərlik etdiyi qurumdur. Səlimin yaxşı menecer keyfiyyətləri var, amma qurumun büdcəsi olmadığından, ortada heç nə yoxdur. 2014-cü ildə Avropa Birliyinin ədəbi ödülü Bingül Oğuz adlı bir türk yazıçısına verilmişdi. Hekayələr yazır. Maraqlandım ki, bu müsabiqədə biz də iştirak edə bilərikmi? Məlum oldu ki, bizim ölkə orada iştirak edə bilməz. Beynəlxalq müstəviyə çıxmaq üçün xarici ədəbi dərgilərdə çap olunmalısan. Bir dəfə Türkiyədən bir nəfər dedi ki, romanının 15 səhifəsini türk dilinə tərcümə edib, bura göndər. Nəşriyyatlar üçün maraqlı olarsa, özləri türk dilinə çevirib çap edərlər, qonorar da verərlər. Tərcümə etdirdim, göndərdim, amma araya “darbe” məsələsi düşdü, kitab da qaldı. Sonra Mahmud Qaşqarlı müsabiqəsinə hekayə göndərmişdim, milli seçim turunda hekayəm ikinci yerə çıxdı. Yəni bütün bunları bizim üçün heç kəs etməməlidir, bizim üçün bir plasdarm olmalıdır. Bizim dil baryerimiz var. Yazdığın əsəri dünya dərgisinə göndərirsən və hesab edirsən ki, orada vicdanlı redaktorlar oturub, oxuyub, dəyərləndirəcək. Yaxud kimsə “İmpac Dublin” mükafatını qazansa, ölkəyə maraq böyüyə bilər. Elə Orxan Pamuku da biz bu mükafatı qazanandan sonra tanıdıq. Elif Şafakı “Booker” mükafatının münsiflər heyətinin üzvü olandan sonra tanıdıq. Bizdə o göstəricilər yoxdur və görürəm ki, heç olması da mümkün deyil. Hekayələrimiz tərcümə edilsə və müəyyən dərgilərə göndərilsə, sistematik iş aparılsa, hansısa nəticələrə ümid etmək olar. Türkiyədə belə bir dövlət qurumu var. Türk yazıçılarının əsərlərini tərcümə edib, tanıtdırır.

 

Gündüz Nəsibov: Müstəqil tərcüməçilər bu işə maraq göstərirlərmi?

 

Natiq Məmmədli: Mənim 1-2 hekayəmi rus dilinə tərcümə eləmişdilər. Amma oxudum, özümə də qəribə gəldi, elə bil ki, məqalə kimi tərcümə etmişdilər. Bunun axı ədəbi redaktoru olmalıdır. “Endirdi”, “dedi” kimi sözlərlə hekayə yazılmır axı. Rusların yaxşı proza.ru saytı var və pulsuz hekayə qoya bilərsən. Oxuyurlar və maraqlı şərh də yazırlar. Amma 150 min müəllifin içində kimsə sənin əsərini tapıb oxuyacaqmı?

 

Gündüz Nəsibov: Borxes deyirdi ki, gələcək hekayənindir. Doğrudanmı gələcək hekayənindir?

 

İlqar Rəsul: Bu dövr doğrudan da hekayənindir. Və hekayələr yazılmalıdır. Yaxşı hekayələr var, daha yaxşıları da yazıla bilər. Bəlkə də yazırlar. Təranə Məmməd adlı bir qadının çox gözəl hekayələrini mən oxudum. Heç harada çap olunmayıb, amma mən dedim ki, bu, artıq dünya ədəbiyyatıdır. Mən bir dəfə Natiq Rəsulzadənin bir hekayəsini oxudum. Hekayədən danışnda elə o hekayə yadıma düşür. Çox gözəl hekayədir.

 

Fuad Babayev: Bəs bizim tənqidçilər bu prosesdə necə iştirak edirlər? Hekayənin öyrənilməsi, hekayə yazanların yaradıcılığının araşdırılması, yaxud hansısa oriyentirlərin açılıb göstərilməsi baxımından. Hekayələri öyrənən tənqidin mövcudluğunu duyursunuzmu?

 

Natiq Məmmədli: Açığı, bizim tənqidçilərin fikirlərinin ictimai rəyə heç bir təsiri yoxdur. Savadlı, vicdanlı tənqidçilərin fikirlərinin yazıçı kimi mənim üçün böyük əhəmiyyəti var. Onlara hörmətlə yanaşıram. Kitablarım haqqında da çox yazıblar. Romanım ədəbi tənqid şöbəsində müzakirə olunub. Hekayələr kitabımın redaktoru tənqidçi-professordur. Amma tənqiçilərin fikirləri nə kitabın, nə də ədəbiyyatın ictimailəşməsinə təsir göstərmir. Yazıçının özünün püxtələşməsinə təsir göstərə bilər. Müasir dövrdə mən vicdanlı tənqidçini yazıçının dostu hesab edirəm. Amma onlardan çox şey ummuram.

 

İlqar Rəsul: Bizdə yazıçılar tənqiçilərin fikirlərini nəzərə almırlar. Bilmirəm, bizdə hansısa yazıçı əsəri bitirdikdən sonra tənqidçiyə verirmi ki, onun fikrini öyrənsin. Yazıçılar tənqidçilərin nə deyəcəyini nəzərə almadan yazırlar. Yazırlar və kitabı çap etdirirlər. Yəni yazıçıda tənqidçi qorxusu yoxur. Bu da tənqidçinin yazıçıya yanaşmasını həmin səviyyəyə salır.

 

 

Hazırladı: Gündüz Nəsibov, 1905.az

 

Material ilk dəfə 23 sentyabr 2016-cı ildə dərc edilib