“Kvartet”in qonaqları Milli Azərbaycan Tarixi Muzeyinin elmi katibi, tarix üzrə fəlsəfə doktoru Fərhad Cabbarov və tədqiqatçı-jurnalist Dilqəm Əhməddir.

 

Fuad Babayev: Keçən həftə çox gözəl bir paradın şahidi  olduq. Əlbəttə ki, bu ən yüksək tərifə layiq bir hadisə idi. Ümumiyyətlə, Bakının işğaldan azad edilməsinin 100 illiyi necə qeyd olundu?

 

 

Fərhad Cabbarov: Sözsüz ki, əgər söz paraddan düşdüsə bu insanda ancaq böyük bir fəxr oyadırdı. 15 sentyabr paradı şəxsən məndə 26 iyundakı (ordu günü – red.) möhtəşəm paradda olduğu kimi gözəl təəssürat yaratdı. Xüsusilə də paradın tarix hissəsi insanda çox gözəl hisslər oyadırdı. Eyni zamanda 15 sentyabrla bağlı ölkədə keçirilən tədbirlər çox olub. Mən deyərdim ki, bizim tədqiqatçılar,  jurnalistlər, tarixçilər həm ölkə daxilində, həm də xaricdə bu məsələyə həddindən artıq diqqətlə yanaşırlar. Moskvada məhz Bakının azad olunması ilə bağlı tədbirdə bizim tarixçilər iştirak etdilər. Mən ümumiyyətlə bu hadisəni xüsusi qeyd etmək istəyirəm ki, Rusiyanın özündə bu tədbirin keçirilməsi  rəmzi xarakter  daşıyır. Ancaq əlbəttə ki, bununla kifayətlənmək olmaz. Bu il Cümhuriyyət ilidir. Bu mövzu hər zaman öyrənilməli və dəyərləndirilməlidir. Əlbəttə mən bir tarixçi kimi istərdim ki, 15 sentyabr ərəfəsində Qafqaz İslam Ordusunun xidmətləri nəzərə alınaraq onların həm komandanlığının, həm də orada döyüşən Azərbaycan və türk əsgər və zabitlərinin adlarının əbədiləşdirilməsi məsələsi həll olunardı. Ümid edək ki, bu nə vaxtsa baş tutacaq. Sözsüz ki, hər bir tarixin yaşadılması üçün təkcə kitabların yazılması, konfransların keçirilməsi kifayət etmir. Yəni bu müəyyən bir auditoriya üçün nəzərdə tutulan bir şeydir. Amma kütləvi auditoriya üçün heykəllərin olması, küçələrin, prospektlərin adlandırılması, muzeylərin yaradılması vacibdir. Düzdür bizdə türk şəhidliyinə abidə var. Ancaq, hadisənin miqyasını və tarixi həqiqəti nəzərə alsaq, bu məncə kifayət etmir. Ümid edirəm ki, gələcəkdə bu məsələ həll olunacaq. Cümhuriyyətimizin tarixi ilə bağlı da Bakıda hələ ki, möhtəşəm bir heykəl görmürük. Yəqin ki, gələcəkdə bu məsələ də öz həllini tapacaq. Mən hesab edirəm ki, bu məsələdə hələ ki, müəyyən bir boşluq var. Ancaq ümumilikdə, mövzuya yanaşma baxımından o hadisənin qeyd olunması möhtəşəm olmuşdur.

 

Fuad Babayev: Dilqəm bəy, buyurun.

 

 

Dilqəm Əhməd:  Mən sözün açığı iyunun 26-da hərbi parad olanda ürəyimdən keçmişdi ki, kaş bunu yüz il əvvəlki geyimlərlə həyata keçirərdilər. Bunu 15 sentyabrdə görəndə  çox sevindim. Çünki bilirsiniz Cümhuriyyət dönəmində də bir neçə dəfə hərbi parad olub, həmin paraddan şəkillər də var. Azərbaycan Milli Ordusunun Bakıya daxil  olmasını, Cümhuriyyətin bir yaşının qeyd olunması ilə bağlı hərbi paradı fotoşəkillərdən görmüşük. 100 il sonra onu canlı şəkildə görmək bizim üçün həqiqətən xoş oldu. Mən Fərhad bəyin heykəl məsələsi ilə bağlı fikirlərini böülüşmək istəyirəm. Cünki, heykəl dünyanın bütün ölkələrində var. Dahi şəxsiyyətlərin, dövlət qurucularının heykəllərinin şəhərləri bəzəməsi həm memarlıq, sənət abidəsi olduğuna görə çox vacibdir. Köhnə nəsil indi xatırlayar. Bakının ən təntənəli yerində Azərbaycan xalqının cəlladlarından biri Kirovun heykəli qoyulmuşdu. Bu ən böyük heykəl idi, hətta Nərimanovun heykəlinin məhz ondan daha kiçik olması məsələsi gündəmə gəlmişdi. İndi tarix dəyişib, biz milli dövlətik. Bu baxımdan  biz 27 apreldən qalma hadisələri tamamilə unutdurmaq üçün məhz gerçək qəhrəmanların, gerçək liderlərin heykəlləri ilə şəhərimizin bəzədilməsini çox istərdik. Bu baxımdan düşünürəm ki, Cümhuriyyət ilində müəyyən qədər işlər görüldü. Amma daha da böyük işlərin görülə bilərdi. Gələn il Bakı Dövlət Universitetinin yaradılmasının yüzüncü ildönümüdür. Universitetin həyətindəki qara daşın yerində bir büstün qoyulması gələn il – 100 illikdə  mənim görmək istədiyim ən böyük arzumdur.

 

 

Fuad Babayev: Bizim ənənəvi olaraq müzakirə etdiyimiz məsələ kampaniyaçılıqdır. Bu yaxınlarda yazıçı dostumuz Natiq Məmmədli yazarlara xitabən Cümhuriyyətlə bağlı bədii əsərlər yazmağı tövsiyə etmişdi. Söhbət elmi araşdırmalardan getmir. Onunla biz “Bağlı qapılar qarşısında” (1905.az saytının canlı yayım proqramı – red.) proqramında söhbət edəndə etiraf etdi ki, əslində heç nə yazılmayıb. Yəni o çağırış heç bir effekt doğurmayıb. Yaradıcı insan hər hansı yuvarlaq tarixə  ortaya əsər qoymaya bilər. Amma hər halda cəmiyyətdə gedən proseslər bu barədə fikir yürütməyə imkan verir. Siz bu işlərin episentrinə yaxın mövqeləri tutursunuz. Məsələn 15 sentyabr sərgisi bilavasitə sizin çalışdığınız Tarix muzeyinin binasında oldu. Necə oldu o sərgiyə münasibət? Ümumiyyətlə bu maraq doğururmu, yoxsa burada da kampaniyaçılıq özünü büruzə verir?

 

Fərhad Cabbarov: Siz əslində çox ciddi məsələyə toxunursunuz. Bəzən fikirləşirlər ki, sərgidir də onu qurmağa nə var ki. Ancaq muzey işçiləri bilirlər ki, sərgi qurmaq bir monoqrafiya yazmaqdan çətindir. Çünki əvvəl onun planı tutulmalıdır, konsepsiyası olmalıdır. Elə adı çəkilən sərginin açılışında böyük  bir izdiham vardı. Bu sərginin təşkilində Türkiyə səfirliyi də iştirak etmişdi. Amma, sonrakı günlər müşahidə edirik ki, muzeyə sırf sərgiyə görə gələn yoxdur. Qeyd edim ki, bu sərgi pulsuzdur. Muzeyə gələnləri sərgiyə də baxmağa dəvət edirik. 5 nəfərdən biri sərgi ilə maraqlanır. Biz bu problemi həll etmək üçün məktəblərlə əlaqə yaratmışıq. Sərgi dekabrın 14-nə qədər davam edəcək. Bu müddət ərzində məktəblilər ödənişsiz əsaslarla sərgi ilə tanış olmaq imkanı əldə edəcək. Məktəblərlə yanaşı ali məktəb tələbələrini sərgiyə cəlb edəcəyik. Burada təbliğatdan da çox şey aslıdır. Təbliğatda hazırda əsas vasitə kütləvi informasiya vasitələridir, televiziyalardır və əlbəttə ki, elektron informasiya vasitələridir. Təəssüflər olsun ki, biz televiziyalardan elə də razılıqla danışa bilmirik. Çünki televiziyalar adətən belə tədbirlərn açılış hissəsini çəkməklə kifayətlənirlər. Bu da informasiya və ya mədəniyyət verilişlərində 1 dəqiqəlik sujet şəklində verilir. Biz bir neçə dəfə müraciət etmişik ki, televiziyalar ümumiyyətlə sərgi haqqında heç olmasa 15 dəqiqəlik bir reportaj hazırlasınlar, mütəxəssis dəvət etsinlər. Bizim sərgidə hamının xüsusi marağına səbəb olan lalələr idi. Ümumiyyətlə hər bir sərgidə diqqəti daha çox cəlb edən bir detal olur. Təəssüflər olsun ki, indi cəmiyyətin dəyərləri bir az dəyişib. Məsələn biz indi Qafqaz İslam Ordusuna həsr olunmuş sərgi təşkil etsək və elan etsək ki, həmin gün gənc bir müğənninin konserti də var, əksəriyyət pullu da olsa konsertə gedəcək. Pulsuz sərgiyə də gəlmək istəmirlər. Mən buna təəssüflənirəm. Amma əlbəttə ki, bunu mütəxəsisslərə, həqiqətən Cümhuriyyət tarixi ilə maraqlananlara aid etmək olmaz. Çünki maraq var. Amma geniş auditoriya üçün bu problem olaraq qalır.

 

Fuad Babayev: Dilqəm müəllim, Sizin də nəbzi tutmaq imkanınız var. Cümhuriyyət tarixi ilə bağlı yazdığınız kitablara maraq deyəsən elə də az deyil.

 

Dilqəm Əhməd: Deyim ki, xüsusən gənclərdə müəyyən qədər maraq var. Bu da Cümhuriyyət ili olması ilə bağlıdır. Tarixlə, Cümhuriyyətlə, onun liderləri ilə maraqlanan gənclərdə maraq hiss olunur. Amma bu da Fərhad bəyin dediyi kimi  kütləvi deyil. Mən mövzuya gələrək onu deyim ki, mən Tarix muzeyindəki sərginin açılış günü orada idim. Bakının işğaldan azad olunduğu vaxt Qafqaz İslam Ordusunun istifadə etdiyi silahlar Tarix muzeyində sərgilənir. Mən düşünürdüm ki, buna böyük bir axın olmalıdır. Təbii ki, biz şikayətlənməklə yanaşı bu problemi aradan qaldırmaq yollarını da düşünməliyik. Hələ ki, mən bunun ən effektiv yolunu sosial şəbəkələrlə görürəm. Çünki onun vasitəsi ilə böyük kütləyə çıxmaq lazımdır. Mən kitabları təbliğ etmək məqsədilə bu il yanvar ayından yəni Cümhuriyyət ilində 23 sərgi keçirdim. Yorulmadan materialları evdən universitetlərə daşıdım, sərgidən sonra yenidən evə qaytardım. Yəni bu çox əziyyətli işdir. Elə universitet olurdu ki, 100-dən çox gənc iştirak edirdi. Amma elə universitet oldu ki, cəmi 5-6 tələbə gəldi və yaxud bəziləri gözləyirdilər ki, tədbir nə vaxt başa çatacaq. Bu artıq universitetin təşkilatçılığından, verdiyi təhsildən və oradakı tələbələrin dünyagörüşündən aslıdır. Biz nə etməliyik? Klassiklərimiz, maarifçilərimiz bizdən yüz qat artıq əziyyətlərə qatlaşaraq, usanmadan məktəblərin açılmasında, mətbuatın çapında, ali təhsil almaq uğrunda çalışıb. Görünür ki, yüz ildən sonra bizim də taleyimizə eyni şey yazılıb.

 

Fuad Babayev: Burada paradoksal bir məqam var. Təşkil olunan sərgi sərgi pulsuzdur, amma, lazım olan eksponatları heç kim bizə pulsuz vermir, biz onları almalıyıq.

 

Dilqəm Əhməd: Yeri gəlmişkən, mən də sərgiləri pulsuz keçirirəm.

 

Fuad Babayev: İstərdim fürsətdən istifadə edib bir də o məsələyə toxunaq. O eksponatların əldə olunması üçün tələb olunan vəsaitin necə əldə edirsiniz? Buna dəstək varmı?

 

 

Dilqəm Əhməd: Mən deyim ki, 4 il ərzində yığdığım materialların yüksək faizini, təxminən 90%-ni bunu hər dəfə deməyi özümə borc bilirəm ki, məhz Azərbaycan vətəndaşlarının mənə göstərdiyi təmənnasız dəstək nəticəsində almışam. Sosial şəbəkələrdə kampaniya keçirdik, bank hesabı açdıq. Xüsusən mən Avropadakı həmvətənlərimizə təşəkkür edirəm. Onların dəstəyi daha güclü oldu. Sözün açığı onu demək də bir az yaxşı olmur. Mən materialı almaq üçün bankdan kredit də götürmüşəm. Mobil operator şirkətlərindən birinin dəstəklədiyi layihə yazmışdım. Həmin layihədən aldığım vəsaiti də bu işə sərf etdim. Amma, materiallar həddin artıq çoxdur. Bu materiallar Türkiyədə auksionlarda, bukinistlərdə satılır. Nadir materiallar üzə çıxdıqca onun qiyməti daha da artmağa başlayır. Elə Bakının özündə də mən bu yaxınlarda İçərişəhərdən Sultan Məcid Qənizadənin orijinal bir fotoşəklini aldım. Yəni Bakının özündə də müxtəlif köhnə əşya satan mağazalardan da şəkillər, əşyalar əldə etmək olur. Bu da bilavasitə davamlı şəkildə pul deməkdir. Amma siz deyən kimi iş adamlarımızdan və yaxud da xüsusi bir dövlət qurumundan hər hansı bir dəstək görməmişəm. Bu işləri gerçəkləşdirmək üçün üçün maddi dəstək, məkan lazımdır. Muzey yaratmaq arzum bunu həm də fərdi bir təşəbbüs, nümunə kimi sərgiləmək istəyindən doğub. Yəni bir insan istədikdə tariximizlə bağlı əşya və eksponatları toplayıb ictimaiyyətə faydalı şəkildə təqdim edə bilər. Mən Türkiyədə insanların bələdiyyənin köməkliyi ilə karikatura muzeyi, oyuncaq muzeyi, rəsm muzeyi açdığını görürdüm.

 

Fuad Babayev: Bununla insanlar hansısa formada öz adını da əbədiləşdirir orada.

 

 

Dilqəm Əhməd:  Əlbəttə ki, bunu mən çox istəyərdim. Bizim Tarix muzeyimiz, İstiqlal muzeyimiz var. Mən öz materiallarımı nə vaxtsa ora hədiyyə edə bilərəm. Amma əziyyətini özüm çəkdiyim üçün bunu örnək olaraq bir mərkəz, muzey şəklində həyata keçirməyi arzularyıram.

 

Fuad Babayev: Fərhad müəllim Dilqəm müəllim yavaş-yavaş sizə konkurent kimi formalaşır. Tarix muzeyi də nəsə alırmı?

 

Dilqəm Əhməd: Mən üzr istəyirəm qısa bir arayış verim ki, mənim sərgilərimdən biri bu il həm də Tarix muzeyində keçirildi. Fürsətdən istifadə edib Fərhad bəyə də təşəkkür edirəm.

 

Fərhad Cabbarov: Bu bizə şərəf idi.  Həqiqətən bu 28 may ərəfəsində Cümhuriyyətə həsr olunmuş ilk sərgi idi. Dilqəm bəyin sənədləri çox dəyərli idi. Mən ondan xahiş etdim ki, sərgi uzunmüddətli olsun. Dilqəm bəy dedi ki, uzunmüddətli olmasından bir az ehtiyat edir, qısamüddətli olsun. Mən onu başa düşürəm. Amma sözünə əməl etmədi dedi bir neçə günlük verəcəm, amma sərgi uzunmüddətli oldu. Dilqəm bəy bunları öz vəsaiti ilə alıb, onların üstündə əsir. Amma bizdə məsələ bir az başqadır. Tarix muzeyi dövlət qurumu olduğu üçün bizə vəsaiti Elmlər Akademiyası ayırır. Təbii ki, bu vəsait bizi qane etmir. Amma biz bunu başa  düşürük. Çünki Elmlər Akademiyasının bizdən başqa onlarla institutu var. Bu vəsaitlərin hamısını yalnız Tarix muzeyinə vermək qeyri-mümkündür. Bəzən elə olur ki, bizə təmənnasız şəkildə  materiallar hədiyyə olunur. Cari ilin 6 ayının hesabatına əsasən deyə bilərəm ki, muzeyin kolleksiyasına yeni daxil olan materialların 90%-i hədiyyədir.

 

Fuad Babayev: O hədiyyələrin arasında Cümhuriyyət tarixinə dair eksponatlar da var?

 

Fərhad Cabbarov: 1990-cı ildə ilk dəfə Tarix muzeyində Cümhuriyyətlə bağlı sərgi açıldı. Cavad bəy Məlikyeqanovun, Əhməd bəy Pepinovun evlərinə gedib materiallar toplanıldı. Təsəvvür edin onların qohumları 70 il qorxu hissi içində yaşayıblar. Buna görə muzeyə material verməyə qorxurdular. Deyəndə ki, artıq dövr dəyişib, narahat olmayın əhəmiyyətsiz bir şeyi üzə çıxarırdılar. Amma o əhəmiyyətsiz şey də bizim üçün böyük bir əhəmiyyət kəsb edirdi. Sonra gördülər ki, artıq  doğrudan da dövr dəyişib. Onlar müxtəlif sənədlər gətirməyə başladılar. Biz Bakı Dövlət Universitetinin möhürünü, Cavad bəy Məlikyeqanovun, Pepinovun şəxsi əşyalarını belə əldə etdik. Sonra artıq növbəti illərdə bu iş bir  sistem şəklinə düşdü və bizim əməkdaşlar evlərə gedirək əlaqə yaradırdılar. Sonra Ramiz Abutalıbov Parisdən  Bakıya qayıdanda bizə xeyli material hədiyyə etdi. Bu materialların içərisində Parlament üzvünün döş nişanı, Toçubaşovun döş nişanı, müxtəlif şəkillər və albomlar vardı.  Elə bu il Məmmədəmin Rəsulzadənin 30 məktubu bizə hədiyyə olundu. Bu məktublar 50-ci illərdə yazılsa da, mühacirət tariximizin bir səhifəsidir. Bu məktublarda, 28 mayın mühacirətdə qeyd olunması ilə bağlı da maraqlı məlumatlar var. 28 mayda onlar bir-birilərini təbrik edirdilər, hər il bir-birinə teleqram göndərirdilər. Maraqlıdır ki, 28 aprel ərəfəsində də onlar bir-birilərinə başsağlığı teleqramı göndərirdilər. 28 aprel milli matəm günü, 28 may isə milli bayram günü kimi qeyd olunurdu.

 

Fuad Babayev: Müasir sərgi yalnız salondan ibarət deyil. Bəs virtual sərgilər təşkil etmək planlaşdırılır?

 

Dilqəm Əhməd: Virtual sərgilərə əlbəttə ehtiyac var. Tarix muzeyinin virtual sərgisini yaratmaq olar, yaxud müxtəlif maraqlı videroliklər, slaydlar hazırlamaq mümkündür. Amma, bunlar bir az tətqiqatçıların bilmədiyi sahələrdir. Bu işdə daha çox texnologiya sahəsində çalışanlar dəstək olmalıdır və yaxud ortaq bir layihə şəklində həyata keçirilməlidir.

 

Fuad Babayev: Siz öz sərəncamınızda olan eksponatların, hər hansı məktubun şəklini çəkib sosial şəbəkədəki hesabınızdan paylaşa bilməzsiniz?

 

Dilqəm Əhməd: Paylaşırıq əlbəttə ki. Hər bir tədqiqatçının arzusudur ki, tapdığını, araşdırdığını dövriyyəyə birinci o gətirsin, yəni kitabda çap olunsun. Bundan sonra biz onu facebookda paylaşırıq. Məsələn mən bu il bir çox qurumlara Cümhuriyyətlə bağlı şəkillər göndərmişəm. Eləcə də müxtəlif səfirliklərdə tədbir keçirmək üçün fotoşəkillər göndərmişəm. Bu il demək olar ki, Malayziyaya, İndoneziyaya qədər fotoşəkillər göndərmişəm. Kim istəyib əlimdə olanlardan, dövlətin arxivindən götürdüklərimdən hamısını göndərmişəm.

 

Fuad Babayev: Belə demək mümkünsə, artıq Cümhuriyyətin 100 illiyi tarixin arxivinə gedir. Gələn ildə yadda qalan, diqqəti çəkən hadisələrdən biri universitetin 100 illiyidir. Cümhuriyyətin 100 illiyinin gələn ilə təsadüf edən daha hansı hadisələri var?

Fərhad Cabbarov: Universitetdən başqa İstiqlal Muzeyinin yüz illiyidir. Bu Azərbaycanda yaranan ilk milli muzeydir. Düzdür o dövlət  muzeyi olmayıb, Dövlət muzeyinin tarixi sovet dövründən başlayır. Amma Parlamentin binasında qurulan bu muzey əhəmiyyətli bir hadisədir. 1919-cu ildə əslində bizim üçün siyasi baxımından əhəmiyyətli bir hadisə baş verib. İndi onu hansısa bir tarixlə məhdudlaşdırmaq çətin olacaq. 1919-cu ildə əslində Yuxarı Qarabağ üzərində Azərbaycan Cümhuriyyətinin siyasi hakimiyyəti onun əhalisi tərəfindən rəsmən qəbul olunub. Hətta erməni Milli Şurası Azərbaycanın siyasi hakimiyyətini tanıyıb. Mənə elə gəlir ki, bu təkcə 100 illik tarix baxımından deyil, siyasi baxımdan da qeyd olunmağa layiqdir. Xosrov bəy Sultanovun xidmətləri burada danılmazdır. O öz fəaliyyəti və siyasəti ilə erməniləri referendum yolu ilə Azərbaycan hökumətini qəbul etməyə məcbur etdi. Daha sonra 1919-cu ildə Azərbaycan Cümhuriyyəti bütün ölkə ərazisində öz siyasi hakimiyyətini nəhayət ki, bərqərar etdi. Oturuşmuş bir hökumət kimi Lənkərandakı sovet separatist rejimini aradan qaldırdı. Gələn il universitetin yüz illiyi də yəqin ki, təntənəli şəkildə qeyd olunacaq. Bu barədə atıq sərəncam var.

 

 

Fuad Babayev: Bəs proqnozunuz necədir?  Bu yubileylərdən Cümhuriyyətə sonra maraq öləziyəcək?

 

Fərhad Cabbarov: Bilirsiniz mənə elə gəlir ki, Cümhuriyyət elə mövzudur ki, ona maraq heç vaxt azalmayacaq. Yubileylə əlaqədar olaraq bu maraq daha da çoxalır. Amma ki, istər 2021-ci il olsun, istərsə də 2025-ci il olsun mənim şəxsi fikrim odur ki, Cümhuriyyətə maraq heç vaxt azalmayacaq. Çünki, mən şəxsən elə hesab edirəm ki, yalnız XX əsr tarixində deyil, bizim 5 min illik dövlətçilik tarixində bu Cümhuriyyət, bəlkə bir az bu pafosla çıxır, hətta Səfəvilərdən də qat-qat böyük bir tarixdir. Baxmayaraq ki, Səfəvilərin neçə yüz illik tarixi var. Amma, Cümhuriyyət 2 il yaşayıb. Çünki həqiqətən bu insanlar yoxdan bir dövlət yaradıb, təmənnasız olub, maliyyə çətinliyinə baxmayaraq müəllimlərin məvacibinə, başqa sosial məsələlərə diqqət ayırıb. Bunları saymaqla bitməz, Bu doğrudan da ayrı bir tarixdir. Ancaq mən fikirləşirəm ki, yubiley illərində müəyyən kütləvi nəşrlər olmalıdır, irihəcimli əsərlər çıxmalıdır. Bizim Cümhuriyyət Ensiklopediyasının ilk variantı  2004-cü ildə çıxıb ondan sonra ikinci nəşr çap olunub. Ancaq siz təsəvvür edin ki, bu müddətdən sonra bizim xarici arxivlərdən nə qədər yeni materiallar aşkar olunub bəziləri çap olunub.Yeri gəlmişkən özü burada olduğuna görə demirəm Dilqəm bəy xaricdən həm mühacirət, həm də Cümhuriyyət tarixi ilə bağlı o qədər materiallar əldə edib. Bu materiallarar o vaxt ümumiyyətlə əsərlərimizdə istifadə olunmurdu.

 

Fuad Babayev: Bundan bir an öncə isifadə etmək lazımdır.

 

 

Fərhad Cabbarov: Mütləq. Artıq məlum olan şeyləri yenidən çap etməyin mənası yoxdur. Məlum olan şeyləri yeni materiallarla zənginləşdirmək, əlavələr etmək, irihəcmli Cümhuriyyət tarixi nəşr etmək olar. Bu kitabın mütləq yubiley ilində çıxması şərt deyil. Növbəti illərdə də ola bilər. Amma mənə elə gəlir ki, Cümhuriyyət tarixi tükənməz bir mövzudur. Düzdür bəzən tarixçilərə irad tuturlar ki, bu 23 ay nədir ki, siz az qala onu saatına qədər öyrənirsiniz. Hətta Tarix İnstutunda Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin tarixi şöbəsi var. Bu insanlar dərk etmirlər ki, bu 23 ay tarix üçün ola bilər ki, heç nədir, azdır. Amma bu 23 ayın tarixini öyrənməyə, araşdırmağa bir şöbə yox, bəlkə bir institut lazımdır.

 

Təmkin Məmmədli: Fərhad müəllim, 15 sentyabrda Bakının işğaldan azad edilməsini 100 illik yubileylə əlaqədar təntənə ilə qeyd etdik.  Gələn il artıq yubiley deyil. Növbəti illərdə də 15 sentyabrın bayram kimi qeyd olunmasını məqbul sayırsınızmı?

 

 

 

Fərhad Cabbarov:  Mən keçən il hətta öz facebook səhifəmdə yazmışdım ki, 15 sentyabrı Bakı günü, şəhər günü kimi qeyd etməliyik. Xarici ölkələrdə şəhər günü, paytaxt günü kimi qeyd olunan tarixlər var. O vaxt bəziləri bu fikri dəstklədi, bəziləri dedi ki, Bakının tarixini 1918-ci ilə bağlamaq onun qədimliyini xələl gətirər. Axı əslində biz Bakının tarixini 1918-ci ildən götürmürük. Əlbəttə ki, Bakının min illərlə ölçülən tarixi var. Bu simvolik bir hadisə, simvolik bir tarixdir. Çünki, əgər 15 sentyabr olmasaydı Bakı da indi olmayacaqdı. Müsəlmanlılar, azərbaycanlılar da Bakıda olmayacaqdı. Bu həqiqətən də şəhər günüdür. Çünki Bakının azad olunması təkcə şəhərin, millətin xilası deyil, ölkənin xilası idi.

 

Təmkin Məmmədli. Bu mövzuda əks mövqedə duran tədqiqatçılar varmı? Onların mövqeyi, əksarqumentləri nədir? Mətbuatda bəzən belə yazılara da rast gəlirik ki, Nuru Paşa Bakının azad edilməsi üçün Tağıyevdən qızıl pul istəyib.

 

Fərhad Cabbarov: Əks mövqedə olan tədqiqatçıları sözün düzü mən tanımıram. Amma cəmiyyətdə bəzən elə bir mövqeyə rast gəlirik ki, onlar pulun müqabilində Bakını azad ediblər. Amma iş ondadır ki, bu deyilən sözlərin heç birinin əsasında sənəd durmur. Biz də həmişə deyirik ki, Nuru Paşanın öz məqsədi də olub. Yəni öz məqsədi deyəndə şəxsi məqsədi yox, onun dövlətinin məqsədi nəzərdə tutulur.

 

Təmkin Məmmədli: Təmsil etdiyi dövlətin məqsədi olub.

 

Fərhad Cabbarov: Əlbəttə ki. Osmanlının da bir dövlət kimi maraqları var idi. Onun marağı o idi ki, bu bölgə onun nəzarəti altında olsun. Bölgəyə qoşun göndərən Osmanlı imperiyası ilk sənədlərdə buranı Türkiyənin ərazisi kimi deyil, Azərbaycan kimi görürdülər. Sadəcə Nuru paşanın ətrafındakı ilhaq tərəfdarları olan bəzi insanlar onu inandırmışdılar. Amma Nuru Paşa Azərbaycana gələndə israr etmirdi ki, siz dövlət yaratmayın. Əgər bu dövləti tanımaq istəmirdisə Osmanlı heç 4 iyunda müqavilə bağlamazdı. Nuru Paşanın pul müqabilində Bakını azad etməsi ilə bağlı mətbuatdakı yazılarda isə mənə elə gəlir ki, bir qısqanclıq var. Bir də bu hadisənin tarixi əhəmiyyətini kiçiltmək istəyirlər. Nuru Paşanın Azərbaycanı Türkiyəyə birləşdirmək istəməsi kimi söz-söhbətlər də ondan qaynaqlanır. Əlbəttə heç kim Osmanlının Azərbaycandakı marağını inkar etmir. Osmanlı dövlətinin Bakını tutandan sonra buradan neft, neft məhsullarını daşıması və bizim hökumətin bundan narazı olması hamısı faktdır. Biz bunu demirik ki, elə bir şey olmyıb, ört-basdır etmirik ki, bunu. Milli hökumətlə Osmanlı komandanlığı arasında problemlər var idi. Ancaq bu heç vaxt ciddi qarşıdurma, siyasi münaqişə səviyyəsinə qalxmayıb. Hətta onları buradan yola salanması böyük bir təntənə ilə olmuşdu. Yəni onları xilaskar ordu kimi qəbul edirdilər.

 

Dilqəm Əhməd: Hətta mən deyərdim ki, Bakının azad olunması müqabilində Nuru Paşaya, Qafqaz İslam Ordusuna, yəni Osmanlı dövlətinə verilən neft və benzininin iki qat artığı verilməli idi. Bu onların haqqı idi. Axı ordunun ərzaqla, paltarla, silah-sursatla təcvizatının maddi tərəfi də var idi.

 

Fuad Babayev: Yəni ekspedisiya korpusunun xərcləri də olub.

 

Dilqəm Əhməd: Nəzərə alaq ki, o vaxt Bakı uğrunda Almaniya da, ingilislər də, bolşevik Rusiyası da mübarizə aparırdı. Belə bir qarışıq durumda türklər üstün gəldilər. Cümhuriyyət liderlərinin qəhrəmanlığıdır ki, həm ingilislərlə, həm də Nuru Paşa ilə dil tapa bildilər. Nəticədə Azərbycanı hətta de-fakto tanıda da bildilər. Yəni bu həqiqətən möcüzədir. Məndə Əlimərdan bəy Topçubaşovun diplomatik görüşləri ilə bağlı mətnlər var. O İstanbulda, Parisdə xəstə vəziyyətdə usanmadan nümayəndələrlə görüşlər keçirirdi. Baxırsan ki, həqiqətən də bu insanlar möcüzə idi.

Fərhad Cabbarov: Mən 15 sentyabrla bağlı bir şeyi də qeyd etmək istəyirəm. Siz təsəvvür edin ki, Almaniya ilə Osmanlı dövləti müttəfiq idi. Onlar müharibənin 4 ilini bir yerdə döyüşüblər, siyasi baxımından yaxın olublar . Yalnız Bakı məsələsində onlar az qala düşmən oldular. Hətta Almaniyanın Sovet Rusiyası ilə gizli sövdələşməsi də olub ki, türklər Azərbaycanı tutmasınlar. Mən Dilqəm bəyin o fikrinə tam dəstək verirəm ki, hətta Tağıyev yox, bütün Azərbaycan milyonçuları Nuru Paşaya,türk ordusuna nə qədər pul versəydi, yenə o az idi. Çünki həqiqətən Türk ordusu bizə əvəzolunmaz bir xidmət göstərib. Amma məni narahat edən məsələlərdən biri odur ki, 15 sentyabr hadisələri haqqında danışanda təəssüflər olsun ki, bizim öz hərbçilərimizin qəhrəmanlığından danışmırıq.

 

Təmkin Məmmədli: Yenicə formalaşan Cümhuriyyət hərbçiləri Qafqaz İslam Ordusu ilə birlikdə Bakını azad ediblər.

 

Fərhad Cabbarov: Bəli. Amma, onlar bir az kölgədə qalır. Bax bundan hər zaman ehtiyat edirəm. Bu yaxınlarda maraqlandım heç olmasa Həbib bəy Səlimovun adına bizdə heç olmasa bir küçə var?

 

Təmkin Məmmədli: Ümumiyyətlə onu tanıyan var?

 

Fərhad Cabbarov: Bəli. Tanıyan da yoxdur. Amma, Həbib bəy Səlimovun, Əliağa Şıxlinskinin çox böyük rolu olub. Çoxumuzun Nuru Paşa haqqında məlumatımız var. Amma, Mürsəl Paşanı demək olar ki, tanıyan yoxdur. Çox maraqlıdır ki, bu insana soyadlar veriləndə o özünə Bakı soyadı götürüb. Ancaq Bakıdan türk ordusu çıxandan sonra İzmirin də alınmasında Mürsəl paşa iştirak edib. Bakıya da, İzmirə də o birinci daxil olub. Atatürk Mürsəl Paşaya hansı soyadı seçməyi təklif edəndə o İzmiri deyil, Bakını seçib.

 

Fuad Babayev: Sırf elmi müstəvidə Cümhuriyyət tarixinə xarici alimlərin marağı varmı?

 

Fərhad Cabbarov: Rusiyada 15 sentyabr hadisələrinə sovet tarixşünaslığından heç də fərqli mövqedən yanaşmırlar. Sovet vaxtı olduğu kimi indi də Cümhuriyyəti türk imperalistlərinin yaratdığı marionet  hökumət kimi qəbul edir. Tarasov da, Şubin də Cümhuriyyətə belə yanaşırlar. Eyni zamanda Azərbaycana münasibəti müsbət olan, ciddi tarixçilər də var. Mən bunu aprel ayında Moskva Dövlət Universitetində Cümhuriyyətin 100 illiyinə həsr olunmuş dəyirmi masada iştirak edərkən hiss etdim. Avropa ölkələrində, Türkiyədə, Rusiyada Cümhuriyyət tarixinə ciddi maraq var. Rusiyada xüsusilə keçən ildən Rus inqilabının 100 illiyi, daha sonra bu il Vətəndaş müharibəsinin 100 illiyi çərçivəsində bölgələrdə baş verən hadisələri araşdırırlar. Bizim bu tədbirlərin əslində təkcə Azərbaycanla məhdudlaşdırılması düzgün deyil. Biz Cümhuriyyətə həsr olunmuş sərgilərin xaricdə keçirilməsini təşkil etməliyik. Bu il Heydər Əliyev Fondunun xətti ilə Parisdə Cümhuriyyətə həsr olunmuş sərgi keçirilib. Bizdən (Tarix muzeyindən – red.) bəzi materiallar, fotolar getmişdi. Bunlar davamlı olmalıdır. Sonra ən vacib məsələlərdən biri də Cümhuriyyət haqqında kitablarımızın rus, ingilis, ərəb, lap elə fars dilində xaricdə nəşr olunmasıdır. Bizdə elə imkanlı sahibkarlar var ki, onlar üçün o kitabın çap olunması heç nədir. Sadəcə olaraq istək olmalıdır.

 

Dilqəm Əhməd: Tədqiqatçının imkanı yoxdur. Çünki xaricdə nəşr məsələləri daha baha olur. Mütləq şəkildə dəstək lazımdır.

 

Hazırladı: Təmkin Məmmədli, 1905.az

 

Söhbət 19 sentyabr 2018-ci il tarixdə baş tutub.