Üçüncü söhbət

Görkəmli yazıçılarımızla, Zahid Xəlillə və Qəşəm İsabəyli ilə söhbətləşdik…

 

( Birinci söhbəti buradan oxuya bilərsiniz )

( Ikinci söhbəti buradan oxuya bilərsiniz )

 

 

 

Fuad Babayev: Azərbaycanda uşaq ədəbiyyatının “sağlıq durumu” necədir, hansı problemlər var? Çatışmazlıqlar hansılardır, nələri optimalllaşdırmaq olardı?

 

 

Zahid Xəlil: Biz bir az yaşlı nəslin nümayəndələriyik. Sovet dövrünü də görmüşük, bu dövrün problemlərini də bilirik. Yəni müqayisə edəsi olsaq, Azərbaycanda sovet dövrü uşaq ədəbiyyatı, xüsusilə 1980-ci illərin axırlarında çox yüksək səviyyədə idi. Bəlkə də birincilər sırasındaydı. SSRİ-nin hər tərəfində müxtəlif tədbirlər keçirilirdi. Azərbaycandakı nailiyyətlərimiz daha çox görünürdü. Bizdə uşaq ədəbiyyatından dövlət mükafatları oldu – Məstan Əliyev, sonra Tofiq Mahmud, Hikmət Ziya, İlyas Tapdıq komsomol mükafatları aldılar. Azərbaycan Dövlət Nəşriyyat Komitəsi və SSRİ Dövlət Nəşriyyat Komitəsi xüsusi layihələr keçirirdi. Azərbaycanda  mən və Qəşəm müəllim “İlin ən yaxşı uşaq kitabı” mükafatını aldıq. Mənim kitabım Moskvada SSRİ üzrə birinci mükafat aldı və o zaman 2 milyon tirajla çıxdı. Bu elə-belə iş deyildi. Adama elə gəlir ki, uşaq ədəbiyyatı sadə işdir, amma məncə, sadə iş deyil. İndi bura da əliboş gəlməmişəm. Türkiyədə bir jurnal bütöv bir nömrəsini mənim yaradıcılığıma həsr edib. Yəni şeirlərimi verməyiblər, ancaq alimlərin və tədqiqatçıların yazıları öz əksini tapıb. Əslində heç bu da indinin nailiyyəti deyil. Bu da 1980-ci illərdən qaynaqlanır. İndi isə vəziyyət tamamilə başqa cürdür. Azərbaycanda uşaq ədəbiyyatını indi çox çökmüş vəziyyətdə görürəm. 5-6 yazarımız var. Məsələn, Qəşəm müəllim, Rafiq Yusifoğlu aktivdir, Gəncədə yaşayan Ələsgər Əlioğlu pis yazmır. Son şeirlərini oxudum, yaxşıdır, amma Ələsgərin potensialı var, daha gözəl yaza bilər. Məmməd Namaz yaxşı yazıçıdır, Reyhan Yusifqızı yaxşı nasirdir, Sevinc Nuruqızı yaxşı yazır. Yəni barmaqla sayıla biləcək qədər uşaq yazıçısı var. Üstəlik bizim yazdıqlarımız da azdır. Bir qəzet səhifəsi qədər yazmaqla iş aşmaz axı.  Halbuki o illərdə axı mən özüm hər il qalın-qalın kitablar yazırdım. Çünki cəmiyyət tələb edirdi.

 

 

Fuad Babayev: Sosial sifariş var idi.

 

 

Zahid Xəlil: Bəli. Amma indi sosial sifariş yoxdur. Mən sizə başıma gələn bir əhvalatı danışım. Bir kitabım çıxmışdı, mənim də havalı vaxtım idi, elə bilirdim ki, yenə həmin adamam. “İçərişəhər” metrostansiyasının qabağındakı keçiddə kitab mağazası var. Ora yaxınlaşıb, dedim ki, bu kitabdan 10 ədəd ora qoy, axşamüstü yaxınlaşıb, pulunu götürəcəm. Dedi: “Siz nə danışırsınız, bu kitab heç alınmayacaq”. Dedim: “Mən Zahid Xəliləm eee, sən qoy ora gör alırlar, ya yox”. Apardım qoydum, nəinki axşamüstü, heç üstündən bir ay da keçdi, üzünə baxan da olmadı. İndi də bilmirəm, o kitablar satıldı, ya yox.  Demək, sosial sifariş yoxdur. Bizim borcumuz o sosial sifarişi yaratmaqdır. Bizdə bir sıra parodokslar var. Məsələn, Təhsil Nazirliyi məktəbə kitab aparmağı qadağan edir. Bir tərəfdən bu düzdür, ona görə ki, qrafomanlar dərhal işə qoşularaq “5 manat mənim, 3 manat sənin” yolu ilə kitablarını satdıracaq. Amma burada bir vicdan işi də var. Hələ ki, məktəblərimizdə gözəl ədəbiyyat müəllimləri, yaxşı ədəbiyyatın uşaqlara çatmasını istəyənlər var. Bu yaxınlarda Biləcəridəki bir məktəbdə buna bir daha əmin oldum. Ya məktəb, ya nazirlik şərait yaratmalıdır ki, uşaq ədəbiyyatı məktəblilərə çatsın. Arxın qabağını açmasan, göl olacaq.

 

 

Fuad Babayev: Hətta bataqlığa da çevrilə bilər.   

 

 

Zahid Xəlil: Elə bataqlığa da çevrilir. Ona görə də sosial sifarişi yaratmalıyıq.

 

 

Fuad Babayev: Çağdaş uşaq ədəbiyyatının durumunu müəyyən etmək üçün görünür ki, onu sovet dövründəki vəziyyətlə müqayisə etmək ən doğru yoldur. Bu müqayisə bugünkü durumun miskinliyini, rəngsizliyini tam ortaya qoyur. Qəşəm müəllim, Siz necə düşünürsünüz?

 

 

Qəşəm İsabəyli: Sizin saytınız bu problemlə bağlı üç müzakirə təşkil edib, mən buna görə minnətdaram. Uşaq ədəbiyyatının problemləri çox böyükdür. Sovet dövründə nəşriyyatlarda tematik plan vardı. Yazıçı öz əsərini təqdim edirdi, bundan sonra o plan təsdiq olunurdu. Bir yazıçının kitabı 2 ilə çıxırdı. Hər adamın da kitabı çıxa bilməzdi. Düzdür, dostluğa, yoldaşlığa görə kiminsə kitabı çıxırdı. Amma bu, kütləvi hal deyildi.

 

 

Fuad Babayev: Amma yəqin ki,  heç onlar da Zahid müəllimin kitabı kimi 2 milyon tirajla buraxılmırdı.

 

 

Qəşəm İsabəyli: Tanışlıqla, dostluqla buraxıla bilərdi, amma bunun arxasında qonorar dayanırdı. Mənim 1982-ci ildə balaca bir kitabım çıxmışdı, 2 min manat pul aldım. O vaxt maaşım 120 manat idi. Amma 1989-cu ildə 2 kitabım çıxdı. Azərbaycan Dövlət Nəşriyyat Komitəsinin Yazıçılar Birliyi və Azərbaycan komsomolu ilə birlikdə keçirdiyi “İlin ən yaxşı uşaq kitabı” müsabiqəsində Zahid müəllimin əsəri 1-ci yerə, mənim əsərimsə 2-ci yerə layiq görüldü. Müsabiqələr real keçirilir, heç bir üzgörənliyə yol verilmirdi. Mənim “Əkil-Bəkil” adlı kitabım 25 min tirajla çıxmışdı. “Gənclik” nəşriyyatında buraxılan kitabım isə 30 min tirajla çıxdı. O vaxt indiki pulla götürsək, 70 min pul aldım. Misram 7 manat 50 qəpiyə düşmüşdü. Onda daha da həvəslənirdin. Axı maddi təminat var idi.

 

 

Fuad Babayev: Cəmiyyətin hörmət-izzəti də öz yerində.

 

 

 

Qəşəm İsabəyli: Bir professor tanışım var. Həmişə deyirdi ki, sənin kitabını bizdə o qədər oxuyurlar ki, cırırlır, amma mənim kitabımı oxumurlar. Yəni o kitabları uşaqlar, valideynlər təbərrik kimi gözləyirdi. Həm oxucu, həm də alıcı var idi. Axı sovet hökuməti o pulu mənə elə-belə vermirdi, özü də pul qazanırdı. Kitab satışı təşkilatları vardı: “Azərkitab”, “Kəndkitab”. “Azərkitab” şəhər rayonlarına, “Kəndkitab” isə rayonlara kitab verirdi. Bakıda çıxan kitabın ilk sədası kənd rayonlarından gəlirdi. O vaxt 5 min kitabxana vardı. Bu, qurulmuş bir sistem idi. Bu gün nə baş verir? Sovet dövründə çap ola bilməyənlər əllərində pul cumublar nəşriyyata. Mən özüm də “Şirvan” nəşriyyatının direktoruyam. Mən də o kitabları çap edirəm. Beləcə kütləvi surətdə kitab yox, “makulatura” yarandı. Biri var ki, sənə 2 çap vərəqi, 400 misra yer ayırıblar, onu gözləyəsən, biri də var ki, 14000 misranı çap edəsən. Bir nəfər icra başçısı olub, o gün eşidirəm ki, 10 cildlik əsərləri çıxıb. Bunlar əsər deyil. Bu gün “yazar” sözü dəb düşüb. Əsil mənası yazıçı olsa da, “yazar”lar bu gün vaxtilə çap oluna bilməyənlərdir. Onlar yazıçı deyil.

 

Kitab əbədiyyətdir, hamı kitabda öz əbədiliyini görür. O vaxt yazıçıların fərqli xüsusiyyəti o idi ki, əsərin qaynağında ilham dayanırdı. Həmin əsərdə fikir vardı. O kitabların redaktorları, rəyçiləri var idi. Kitablar elə-belə gedə bilməzdi. Yadımdadır, “Yazıçı” nəşriyyatında Ağasəfanın kitabının redaktoru idim. Belə bir misrası vardı: “Elə bir zaman gəldi, başdan papaq qaphaqapdı, Lenin öz papağını əlində saxlamışdı”.  Bir müddət sonra “Qlavlit”dən çağırdılar, dedilər ki, belə gedə bilməz. 32 səhifə cırıldı, yandırıldı və həmin kitab təzədən çap olundu. Yəni yalnız belə məsələlərə yox, kitabın bədii dəyərinə də nəzarət var idi. Ona görə də sovet dövründə bütün yazıçıların ilk kitabı ilham və istedadın bəhrəsi idi. Bu gün isə bizdə həm böyüklər üçün ədəbiyyatın, həm uşaq ədəbiyyatının, həm də tərcüməmizin bədbəxt günüdür. Yazılan şeirlərin mayasında ilham yoxdur. Nəsr ilhamla yazılmır. Fikir yoxdur. Markes deyir: “Oxucuya da nəsə saxlamaq lazımdır, bu Heminqueydən gəlir, mən ondan öyrənmişəm”. Əsəri tam bitirmir, elə yerdə qırır ki, oxucu fikirləşir, görəsən necə olacaqdı. Biz isə yoğururuq, yapırıq, hətta yağlayıb, çörəyin də içinə qoyuruq ki, yesinlər. Ona görə də qrafomanlar, yalançı yazıçılar meydana çıxır. Bu gün cəmiyyətimiz də kitab oxumur. Amma kimin 40-50 kitabı çıxıbsa, deyirlər ki, bu, yazıçıdır. Həmin 50 kitabın da çoxu 16 səhifəlik kitabçalardır. Mənim “Ölü bilər, mən bilərəm” adlı kitabım çıxdı. Orada qeyd edirəm ki, bu gün kimin kitabı nə boydadırsa, özü də o boyda yazıçıdır. Mən Mədəniyyət və Turizm Nazirliyinin dəstəyi ilə 2 cildlik “Azərbaycan uşaq ədəbiyyatı antologiyası” hazırladım. Birinci cild folklordan ibarətdir, 2-ci cild isə həqiqi mənada Azərbaycan şairlərinin kitabıdır. Buna baxmaqla Azərbaycan uşaq ədəbiyyatının kimlərdən ibarət olduğunu bilərsiniz. Bir də var,  yeni yetişən nəsil. Yalnız şeir, nəsr yazmaq, yazıçı olmaq deyil. Hər kəsin öz üslubu, yazı qaydası olmalıdır. Bizim ədəbiyyatda sərçələr bülbül səsi, bülbüllər qarğa səsi çıxarır.  Bu gün uşaq ədəbiyyatında həddindən artıq kitab çap olunur, lakin əksəriyyəti aşağı səviyyəli kitablardır. İnternet bir cəngəllikdir, bu gün adını yazar qoyan şəxslər ordan mövzu, şəkil götürüb, ortalığa atırlar.

 

 

Fuad Babayev: Sizin müqayisə imkanlarınızdan istifadə etsək, nə o tirajlar, nə qanorarlar, nə də nüfuzlu mükafatlar yoxdur.

 

 

Zahid Xəlil: “Qızıl kəlmə” mükafatı var, ikimizə də veriblər.

 

 

Fuad Babayev: Amma ümumi durum arzuolunandan aşağı səviyyədədir. Son illərin dinamikasına nəzər salsaq, uşaq ədəbiyyatı müstəvisində vəziyyət hansı istiqamətdə dəyişir?

 

 

 Zahid Xəlil: Təsəvvür edin ki, sabah çap etdiyimiz kitabların heç birini çap etmirik. Bir xeyli durğunluq getsin. Görək bu kimisə narahat edəcəkmi? Axı bu cəmiyyət yuxuda olmamalıdır, özü oyanmalıdır. Cəmiyyət başa düşməlidir ki, onun körpəsinə kitab, bədii ədəbiyyat, gözəl əsərlər lazımdır. Televizoru açırsan, adamın əti tökülür. Ədəbiyyatı, sözü bu qədər öldürmək olmaz. Biz hökmən özümüz, bir millət olaraq çıxış yolu tapmalıyıq. Məsələn, bu yaxınlarda şirkətlərdən biri mənim ingilis dilində buraxılmış kitabımdan 100 nüsxə aldı. Bunu yalnız bir şirkət etməməlidir. Mən bir dəfə Qazaxıstanda bir söz demişdim ki, milli ədəbiyyat uşaqlara ana südü qədər lazımdır. Yalnız uşaq ədəbiyyatı yox, milli ədəbiyyat.

 

 

Fuad Babayev: Çünki milli ədəbiyyatın içində elə şeylər var ki, o tutaq ki, Astrid Linqrendə yoxdur.

 

 

 

Zahid Xəlil: Bəli. Milli ədəbiyyatı ölməyə qoymaq olmaz. Yoxsa bəziləri düşünürlər ki, əşi nə olacaq ədəbiyyatımız yoxdur, Astrid Linqreni, ya başqalarını tərcümə edərlər. Milli ədəbiyyatı qorumaq üçün tədbirlər görmək lazımdır. Onda biz də sənətkarlıq məsələləri barəsində düşünə bilərik. Qəşəm müəllim qrafomanlardan danışdı. Qrafoman heç olmasa, yaza bilir. Bunlar isə işi də çox yaxşı təşkil edə bilirlər. Məsələn, bir dəfə muzeyə getmişdim. Gördüm ki, həmin qrafomanlardan birinin şəkli asılıb, nağıl yazıb, uşaqları yığıb, orada danışır və qonorar alır. Qardaş, bunu mən bacarmıram axı. Bayaq sovet dövründə kitabların yayımı ilə məşğul olan təşkilatlardan danışıldı, onları yaratmaq lazımdır. Azərbaycanda bu qədər məktəb kitabxanaları var.

 

 

 

Kitablar qəttəzə durub rəflərdə. Qapını da bağlayırlar ki, birdən kimsə girər içəri, kitabın birini götürüb, vərəqləyər. Mən öz kitablarımdan birini aparmışdım, uşaqlar elə sevindilər ki. Yəni uşaqlar kitab istəyirlər. Əgər Təhsil Nazirliyi və ya məktəblərin hərəsi bircə kitab alsa, bizim bütün problemlərimiz həll olunar. Vaxtilə mənim Moskvada “Uşaq ədəbiyyatı” adlı bir monoqrafiyam çıxmışdı. 150 min tirajla buraxılmışdı, dedilər ki, bu elmi kitabdır, ola bilər ki, çətin satılsın. Mən Təhsil Nazirliyinə müraciət etdim, hər kitabxanaya bir nüsxə kitab aldılar. Bununla da məsələ həll olundu. Görürsünüz, məsələnin həllinin çox sadə yolları var. Allaha şükür, bütün imkanlarımız var. Yəni ayda 5 manat verib, kitab almağa imkanımız yoxdur?

 

 

Fuad Babayev: Dediyiniz tirajlar internetin olmadığı dövrə təsadüf edir. Bəlkə kitab elə obyektiv səbəblərdən uduzur və arxa plana keçir?

 

 

Zahid Xəlil: Tamamilə doğrudur. Xarici bir uşaq yazıçısı gəlmişdi, onunla görüşdə biz də iştirak edirdik. Divara bir cızıq çəkdi, bildirdi ki, bu, odur. Sonra bir cızıq çəkib söylədi ki, bu da sizsiniz. Uşaqlar buna maraq göstərir. Yəni, bu hekayə yazmağın təzə yoludur. Uşaq ədəbiyyatında yeni yanaşmadır. Biz də çalışırıq ki, belə üsullardan istifadə edək. Bir “Qaranquş” jurnalı var, məndən hekayə istəmişdilər. Hekayə verdim və təklif etdim ki, ortasını götürsünlər, qoy o hissəsini uşaqlar yazsınlar. Dərhal xoşlarına gəldi. Deməyim odur ki, biz də beynimizi tərpətməli, məsələyə yeni tərzdə yanaşmalıyıq. Amma ədəbiyyatın həm də bir klassik yolu var, onu yaddan çıxarmaq olmaz. Cəmiyyətdə bəlkə də elə yazılara maraq göstərən uşaqlar olacaq. Bununla belə, klassik yolla yazılan əsərlərin də məktəbdə xüsusi həvəskarları var. Hamı axı novator ola bilmir. Hamı innovativ yolla yaza bilmir.

 

 

 

 

Qəşəm İsabəyli: Mən 1993-2007-ci illərdə “Cik-cik” adlı uşaq qəzeti çap edirdim. Mənim oxucularım Bəxtiyar Vahabzadə, Qafar Kəndli, Qılman İlkin idi. Hətta Bəxtiya Vahabzadə zəng edib, bu qəzetə görə təşəkkür də etmişdi. Mənim nəvəm 5-ci sinifdə oxuyur, onunla birlikdə dərs öyrənirəm. Görürəm tarixi elə yazıblar ki, onu mən öyrənə bilərəm, bu uşaq yox. Onun hesabına mən də keçmiş tarixi öyrənirəm. “Ədəbiyyat” dərsliyində Bəxtiyar Vahabzadənin 16-lıqla neçə bəndlik şeirini veriblər. Zəlimxan Yaqubun, Süleyman Rüstəmin şeirlərini veriblər. Axı bunların uşağa dəxli yoxdur. Bizim dərsliklərimiz də, uşaq ədəbiyyatının vəziyyəti kimi bərbad haldadır. Mən özüm dərsliyi oxuyub, konspektini çıxarıb, nəvəmə verirəm ki, indi o oxusun. Heç cür anlaşılmır. Sanki bu dərsliklər uşağın kitaba məhəbbətini öldürməyə çalışır. Üstəlik bizim orta məktəblərin ədəbiyyat müəllimləri ilə bağlı problemlərimiz var. Onlar sanki uşaqlara əlavə kitablar oxutmaqda maraqlı deyillər. Nəvəmə hər axşam 10-12 səhifə nağıl oxutdururam, ona artıq  maraqlı gəlir. Eynşteyndən soruşurlar ki, istəyirik ki, uşağımız ağıllı olsun, neyləyək? Cavab verir: “Nağıl oxusun”. Yəni nağıl çətinliyə düşən uşağa o situsiyadan çıxmaq üsulunu öyrədir. Amma bu gün intiharlar ona görə artıb ki, uşaqlar çətinliklərin öhdəsindən gəlmirlər.

 

 

Fuad Babayev: Sovet dövründə poliqrafik imkanlar indiki kimi deyildi. Müasir kompüter texnologiyaları bədii mətnin köməksizliyini, bəzən aşkar hiss olunan qüsurlarını hansısa formada aradan qaldıra bilirmi?

 

 

Qəşəm İsabəyli: Mən Sizə deyim ki, əvvəlki daşbasması üsulu ilə çap olunan kitablar indikilərdən yaxşı oxunur. Ofset o səviyyədə deyil. Amma ofsetin sürəti var. Bu günkü texnologiyalar kitabı yalnız gözəlləşdirə bilirlər.

 

 

Fuad Babayev: Biz adətən sonda proqnostik məqama diqqət yetiririk. Hər bir situasiyadan mütləq çıxış yolu var. Bu situasiyadan çıxmaq üçün “yol xəritəsi”nin hazırlanmasını sizə təklif etsəydilər, hansı addımları atardınız?

 

 

Zahid Xəlil: Addımları bilmirəm, amma arzu edirəm ki, rəsmi və qeyri-rəsmi milyonçularımızın birinin ürəyinə sevgi düşsün. İnanıram ki, onların içərisində ədəbiyyatı sevənlər var. O şəxs bizim kitabımızı buraxan kimi, başqalarına da təsir edəcək. Dövlətdən bunu ummağa haqqımız yoxdur. Vaxtilə Hacı Zeynalabdin Tağıyev nə boyda işlər görüb. Kiminsə də ürəyinə eşq düşsün, uşaq ədəbiyyatını inkişaf etdirmək istəsin. Məsələn, bu yaxınlarda Leyla xanım Əliyeva əla bir kitab buraxdırdı. Qəbələdə bununla bağlı gözl tədbir oldu, mən də iştirak edirdim. Çox xoşuma gəldi, adamda həvəs yaranır ki, bizim dövlət adamları bu işə qayğı göstərirlər. Uşaq ədəbiyyatı ilə bağlı da belə tədbir keçirmək olar. Xalqın belə bir misalı var: “Nə umursan bacından, bacın ölür acından”. Biz də adi oxucudan, müəllimdən nə uma bilərik ki. Mən sizə bir şey də deyim. Bu uşaq ədəbiyyatından yazanların hamısı xəstədir, yazmaq xəstəsidirlər. Baxın, mən elmlər doktoru, professoram, kafedra müdiriyəm, yaxşı maaşım, təqaüdüm var. Gecə saat 2-3-də bir misra düşür beynimə, qalxıb onu yazıram. Bunun xəstəlikdən başqa adı yoxdur. Ona görə də biz onsuz da yazacağıq, öz pulumuza da çap edib, pulsuz yayacağıq. Amma ədəbiyyata gələnlərin sayı azalacaq. Özü də Azərbaycanda uşaq ədəbiyyatına heç vaxt ciddi yaradıcılıq sahəsi kimi baxmayıblar. Ona görə də buna qayğı lazımdır.

 

 

Qəşəm İsabəyli: Biz artıq sovet dövrünün verdiyi imtiyazlardan kənarda qalmışıq. Bizim ədəbiyyatdan tələb olunur ki, özü-özünü saxlasın. Nə qədər desək də, heç bir milyonçu bizim arzularımızla hərəkət etməyəcək. Baxmayaraq ki, Təhsil Nazirliyi maraqlı olmalıdır, amma Mədəniyyət Nazirliyi “Qızıl kəlmə” mükafatı təsis edib və uşaq ədəbiyyatına yer də ayırıb. Zahid müəllim və mən o mükafata layiq görülmüşük, 2500 manat pul mükafatı da verib.

 

 

Bu gün nə oxucunu geri qaytara biləcəyik, nə də qonorar verilməyəcək. Amma yaxşı əsərlər yaratmalıyıq. Elə əsərlər ki, onlar xaricə ayaq aça bilsin.

 

 

Zahid Xəlil: Bir növ üfüqdə parıltıdır.

 

 

Hazırladı: Gündüz Nəsibov, 1905.az