Tarix üzrə fəlsəfə doktoru Elnur Kəlbizadə və tədqiqatçı Sultan Hümbətov ilə Ballıqaya qətliamından danışdıq.

Fuad Babayev: Ballıqaya faciəsi 1992-ci ilin avqustunda baş verib. Bu o deməkdir ki, haradasa iki həftə bundan əvvəl (söhbət 11 sentyabr 2020-ci il tarixində baş tutub-red.) bu müdhiş faciənin ildönümü olub. Bəs bu faciənin növbəti ildönümü nə ilə yadda qaldı?

Elnur Kəlbizadə: Qeyd edə bilərəm ki, Ballıqaya qətliamından ötən dövr ərzində yalnız bu il cəmiyyətin diqqəti bu faciəyə yönəldildi. Çünki indiyə qədər bu hadisə barədə mətbuatda nə geniş materiallar dərc olunurdu, nə də çox ciddi açıqlamalar var idi. Burada Sultan müəllim də əyləşib və ona minnətdar olmalıyıq ki, qətliam barədə materialları mediada çap etdirib.

Təmkin Məmmədli: Bu il Azərbaycan Respublikası Xarici İşlər Nazirliyi də bu barədə bəyanatla çıxış etdi.

Elnur Kəlbizadə: Xarici İşlər Nazirliyinin bəyanatı oldu və bu çox ciddi məsələdir, yəni belə demək mümkünsə, artıq siyasi müstəvidə addımlar atılır. Yəqin ki, bu proses cənab Prezident İlham Əliyev tərəfindən irəli sürülən “hücum diplomatiyası” siyasətinə uyğun olaraq gedir.

Çox zaman bizim cəmiyyət qırğın, qətliam, soyqırım, terror arasında fərq qoymur. Ballıqaya hadisəsi ilə bağlı xəbərlərə baxdıqda da görəcəksiniz ki, “soyqırım”, “faciə” və s. yazırlar. Ancaq Xarici İşlər Nazirliyi hadisəyə çox dəqiq şəkildə qiymət verdi ki, bu, qətliamdır.

Fuad Babayev: Sultan müəllim, Ballıqaya qətliamının builki ildönümünün fərqli olması  ilə  bağlı Siz nə düşünürsünüz?

Sultan Hümbətov: Bəli, çox fərqli oldu. İndiyə qədər Ballıqaya qətliamı barədə dəfələrlə mətbuatda yazılmasına, Azərbaycan Respublikası Hərbi Prokurorluğunun Memorial Soyqırım muzeyində bu barədə materiallar olmasına baxmayaraq, dövlət orqanlarında maraqlanan yox idi. 2013-cü ildə Memorial Soyqırım muzeyində bir neçə dəfə oldum. Dəfələrlə məsələ qaldırdıqdan sonra muzey müəyyən işlər gördü. Məsələn, 3 dildə – Azərbaycan, rus, ingilis dillərində film çəkildi və orada Ballıqaya qətliamı haqqında məlumat verildi. Daha sonra buraxılan bukletlərdə hadisə haqqında informasiya yer aldı. Beləliklə, müəyyən irəliləyişlər oldu. Ancaq bu il dövlət səviyyəsində Xarici İşlər Nazirliyi bəyanat yaydı, bir çox saytlar bu barədə material çap etdi. Bundan başqa, xarici mediada da məqalələr dərc edildi.

Fuad Babayev: Tutaq ki, bir rus, ingilis, ya başqası sual verməzmi ki, Ballıqaya qətliamı 1992-ci ildə baş verib və üstündən 28 il keçib.  Həmin il baş verən Xocalı soyqırımı haqqında kifayət qədər məlumat yaydığınız halda, Ballıqaya qətliamını niyə dünyaya yaymamısınız? Sizcə, gecikməmişik ki?

Elnur Kəlbizadə: Fikrimcə, çox gecikmişik. Və gecikməyimiz təkcə bu məsələ ilə bağlı deyil. Tarixçilərin, tədqiqatçıların, ümumiyyətlə cəmiyyətin hadisələrə baxışı aydın olmalıdır. Məsələn, 1918-ci il soyqırımı deyəndə, hamımız bir cəmiyyət olaraq başa düşməliyik ki, bu, bir günün hadisəsi deyil, bu, bir prosesdir. Hətta 1918-ci ildə baş vermiş hadisələrin adlandırılması ilə bağlı tarixçilər arasında yanlışlıqlar var. Tutaq ki, bir nəfər “1918-ci il talanları”, digəri “terror”, başqa biri “qırğınlar” və s. yazır.

Təmkin Məmmədli: Bunlar da xaricdə qəbul olunmur.

Elnur Kəlbizadə: Xaricdə niyə qəbul olunmur? Çünki bir hadisənin bir adı olar. Məsələn, Ümummilli Liderin “Azərbaycanlıların soyqırımı haqqında” fərmanı var və orada dəqiq göstərilir ki, 1918-ci il hadisələri konkret olaraq soyqırımdır. Ona görə də biz “talan”, başqa biri “soyqırım” yazanda, digər adamlar da çaşıb qalacaq.

Başqa məsələdə də gecikmişik. 1992-ci ildə bir sıra faciələr yaşamışıq: Qaradağlı soyqırımı (17 fevral),   Xocalı soyqırımı (26 fevral), Ağdaban faciəsi (8 aprel), Ballıqaya qətliamı (28 avqust). Necə ki, 1918-ci ildə baş verən hadisələr soyqırımdır, 1992-ci ildə də ermənilər azərbaycanlılara qarşı soyqırım həyata keçiriblər. Yəni 1992-ci ildə baş verən hadisələr ermənilərin törətdiyi kütləvi soyqırımın tərkib hissəsidir və onları bir-birindən ayırmaq olmaz.

Fuad Babayev: Sultan müəllim, Siz də yəqin çox gecikdiyimiz ilə razı olarsınız. 28 il, məncə elə də az zaman deyil.

Sultan Hümbətov: Sizinlə tam razıyam. Ermənilərdə adi bir əsgər döyüşdə öldürülürsə, düşmən tərəfindən şişirdilir, “qətliam” səviyyəsinə qaldırılır. Bizdə isə qətliam baş verir, hamı susur. Ballıqaya qətliamı haqqında, demək olar ki, kütləvi informasiya vasitələrində məlumat yox idi. Bu hadisə barədə cüzi məlumat yalnız 11 il sonra – 2013-cü ildə dərc olunub.

Fuad Babayev: Aydın məsələdir ki, bu qədər yubanma xaricilər tərəfindən informasiyanın əxz olunmasını əngəlləyir. Çünki sual verə bilərlər ki, 28 il ərzində harada idiniz. Eyni zamanda, bu yubanmanın digər ziyanı da olub, yəni hadisə haqqında bilgiləri olan insanların dünyasını dəyişməsi, hansısa sənədlərin itirilməsi, yaddaşların zəifləməsi kimi amillər var.

Sultan Hümbətov: Ballıqaya qətliamı şahidlərinin bəziləri artıq dünyasını dəyişib. Qalanlar isə o zaman çox kiçik olublar və çox şeyi xatırlamırlar. Yəni onlar o zaman sadəcə çox qorxublar və başqa heç nə yadlarında deyil. Görün nə qədər gecikmişik.

Fuad Babayev: Xocalı haqqında kifayət qədər tədbirlər olub. Və Xocalı soyqırımı haqqında hamımız kifayət qədər məlumatlıyıq. Ancaq, məsələn, ondan bir həftə əvvəl baş vermiş Qaradağlı soyqırımı haqqında məlumatımız azdır. Halbuki onun haqqında böyük bir film çəkmək olar. O cümlədən, Ballıqaya qətliamı haqqında da məlumat azdır. İstərdim ki, imkan daxilində yığcam şəkildə Ballıqayada nə baş verdiyini danışasınız.

Sultan Hümbətov: Ballıqayada erməni silahlı dəstələri tərəfindən dinc sakinlər qətlə yetirilib. Laçın rayonunun Nağdalı kəndindən məcburi köçkün olan kənd sakinləri tezliklə yenidən Laçına qayıdacağına ümid bağlayaraq əllərində olan mal-qaranı da saxlamaq üçün yaxşı şəraiti olan bir yer axtarırdılar. Qohumlarından öyrənirlər ki, Goranboy rayonunda Ballıqayanın ərazisində Gülüstan meşəsi var və orada heyvanları saxlamaq üçün yaxşı otlaq sahələri mövcuddur. Beləliklə, 10 ailə həmin əraziyə köçür və 7 alaçıq qururlar.

Həmin dövrdə ermənilər tərəfindən yaradılmış müxtəlif kəşfiyyat-diversiya qrupları mövcud idi ki, onlar da insanları qorxutmaq, vahimə yaratmaq və yaşadığı yerlərdən çıxmağa məcbur etmək üçün hər cür vasitələrə əl atırdılar. Belə qruplardan biri də “Artçiv” adlanırdı. Bu qrupun da müxtəlif dəstələri var idi: “Artçiv-1”, “Artçiv-10”, “Artçiv-12” və s. Düzdür, hansı qrupun qətliamda iştirak etdiyi tam məlum deyil, amma həmin qrupa Ağcakənd rayonunun polis bölməsinin rəisi başçılıq edib.

Beləliklə, bulaq başına su gətirməyə gedən qadınlar hiss edirlər ki, onları kimsə güdür.

Fuad Babayev: Yəqin erməni kəşfiyyatçısı olub.

Sultan Hümbətov: Bundan bir neçə gün əvvəl də həmin dəstələr o bölgədə dinc insanlara qarşı bir sıra cinayət əməlləri törətmişdilər: torpaq sahəsində işləyən kəndlini, yeməkxanada oturub yemək yeyən insanları güllələmişdilər, hətta özləri ilə girov da aparmışdılar. Maraqlıdır ki, o zaman orada ordumuz olmayıb. Mənə elə gəlir ki, o dövrdə həmin ərazi bir növ neytral zona olub. Çünki sual oluna bilər ki, erməninin diversiya qrupu içəriyə girir, əhalini qırır, 2-3 saat silah səsləri kəsilmir, alaçıqlar yandırılır, ordumuz haradadır. Hadisə baş verən zaman yaxınlıqda heç bir hərbi birləşməmiz olmayıb. O zaman bu işlərə daha çox milislər nəzarət edirdilər, kəndləri də onlar müdafiə edirdilər. Goranboy rayonunun polis bölməsi o ərazilərin müdafiəsi ilə məşğul idi. Lakin onların da sayı o qədər çox deyildi ki, bütün hücumların qarşısını ala bilsinlər.

Hücumdan qabaq havaya fişəng atılıb. Bu da onu göstərir ki, ora gələnlər xüsusi təlim keçmiş, hazırlaşmış dəstədir və təsadüfən ora gəlib çıxmayıb, dinc əhalini qırmaq üçün məqsədyönlü şəkildə ora göndərilib. Həlak olanlar arasında qadınlar, uşaqlar üstünlük təşkil edirdi.

Fuad Babayev: Qətliamda nə qədər insan həyatını itirib?

Sultan Hümbətov: 24 nəfər. Bunlardan 6 nəfəri azyaşlı uşaq olub: kiçiyi 6 aylıq idi, böyüyün isə 12 yaşı vardı.

Fuad Babayev: Bəs o 7 alaçıqdan neçə nəfər insan sağ qalıb?

Sultan Hümbətov: 9 nəfər təsadüf nəticəsində sağ qalıb. Onlar əgər o zaman səs çıxarıb hərəkət etsəydilər, çətin ki, ermənilər sağ buraxardı.

Fuad Babayev: Bəs hazırda onlardan neçəsi həyatdadır?

Sultan Hümbətov: O zaman bu 9 nəfərdən 3-ü azyaşlı olub və hazırda da sağdırlar. Yaşlılardan isə 2 nəfər rəhmətə gedib.

Elnur Kəlbizadə: Ailəsi daha çox itki verən adamın bu il biz müsahibəsini gördük…

Sultan Hümbətov: Hümbətov Vəzir… Onun özü orada olmayıb. Bütün ailəsi alaçığın içərisində həlak olub və yanıb külə dönüb. Meyidlərin çoxu yandırılıb. Ermənilər hətta alaçıqları da yandırıblar ki, insanlar daha çox qorxsunlar. Oradan sağ çıxan Yaqub (Məhərrəmov Yaqub Cəmil oğlu-red.) söyləyirdi ki, qaldığımız alaçıq bir az torpaq səthindən dərində idi, yəni yerdən qazılmışdı. Həmin alaçıqda 3 nəfər – iki qadın və Yaqub sağ qalıblar. Orada silah yalnız Yaqubda olub, o da həmin “quşatan” silahla ora yaxınlaşan erməniyə bir güllə atıb, erməni yerə yıxılıb.  Deyir ki, bundan sonra olduğumuz alaçığı gülləboran ediblər. Ancaq biz torpağın üstünə uzanmışdıq deyə, güllələrin hamısı üstümüzdən keçdi, bizə dəymədi.

Fuad Babayev: Ermənilər o qədər vəhşiliklər ediblər ki, artıq buna təəccüblənmirik. Xocalı, Qaradağlı… Adam dəhşətə gəlir. Bir daha təkrar etmək istəyirəm ki, çox vaxt itirilib. Düzdür, bu il Xarici İşlər Nazirliyi bəyanat yaydı. Bəs bu bəyanata rezonans oldu?

Elnur Kəlbizadə: Bununla bağlı, demək olar ki, ölkə daxilində bir canlanma var. Ancaq desək ki, xaricdə bunu qəbul etdilər, insanların, tədqiqatçıların diqqətini çəkdi, yalan olar. Güclü rezonans yoxdur. Xarici ölkə mediasında çap olunan materiallar da əsasən azərbaycanlı tədqiqatçıların yazılarıdır, yəni məlum olan faktlar xarici dilə çevrilib, yəni fakt faktlığında qalır, sadəcə, interpretasiya verilib. Təəssüf ki, əks-sədası yoxdur. Əks-sədasının olması üçün də nələr edilməlidir, – əsas suallardan biri budur.  Və bundan sonra nə etməliyik?

Birincisi, özümüzə sual verməliyik ki, Memorial Soyqırım muzeyində saxlanılan sənədlərlə neçə tədqiqatçı tanış olub. Çünki xarici ölkələrdə tədqiqatçılar ilk növbədə faktlara baxacaqlar ki, nə dərəcədə ciddidir. Dedik ki, canlı şahidlərin sayı artıq azalmaqdadır. Baxmaq lazımdır, nə dərəcədə bu insanların çıxışları video, audio formatlarında arxivləşdirilib.  Bu arxivə istinad edib faktlarla, sənədlərlə xarici ölkələri məlumatlandırmalıyıq. Məsələn, humanitar elmlər sahəsində ən ciddi müzakirələrdən biri budur ki, “Ermənistan-Azərbaycan münaqişəsindən yazırıq, amma xarici ölkələrdə bizi çap etmirlər”. Əslində, bu cür yanaşma doğru deyil. Təbii ki, müəyyən nüfuzlu elmi jurnallar var ki, orada erməni alimləri maneçilik yaradırlar. Ancaq, tutaq ki, 1918-ci il azərbaycanlıların soyqırımı ilə bağlı Bolqarıstanda məqaləmiz çap olundu və yaxud Çilidə, doğrudur, yazı İran-Ermənistan münasibətləri haqqında idi, ancaq Ermənistan-Azərbaycan münaqişəsinə də toxunmuşdum, məqaləm çıxdı.

Təmkin Məmmədli: Əsas faktdır. Faktlardan istifadə etmək lazımdır.

Elnur Kəlbizadə: Təbii ki. Tutaq ki, deyirlər ki, Rusiya Federasiyasında rus tədqiqatçıları daha çox ermənilərə meyillidirlər, ermənilərin mövqeyi güclüdür, ancaq mən Ermənistanın işğalçı olması kimi və digər bir çox faktları Rusiyanın elmi jurnallarında çap etdirə bildim. Hətta redaksiyalarında ermənilərin də olduqları jurnallarda da bunu etdim. Ona görə də birinci növbədə faktlara əsaslanmaq lazımdır. İkincisi, bu faktlar video, film formasında yayılmalıdır. Baxın, ermənilər onlara aid olmayan Urartu çarlığı haqqında film çəkir, onu erməni dövləti kimi təqdim edirlər və film festivallarına göndərirlər. Yəni ermənilər eradan əvvəlki hadisələri artıq filmləşdirirlər, biz isə bu işdə çox geridəyik.

Fuad Babayev: Söhbət sənədli filmlərdən gedir?

Elnur Kəlbizadə: Sənədli, həm də bədii filmlər. Bilirsiniz ki, sənədli filmləri və elmi məqalələri bəlli bir kütlə, yəni daha çox mütəxəssislər izləyir.

Təmkin Məmmədli: Yəni izləyici kütləsi geniş deyil.

Elnur Kəlbizadə: Amma geniş auditoriya əsasən filmlərə baxır.

Sultan Hümbətov: Bir problem də var. Ballıqayada həlak olanlar müxtəlif yerlərdə dəfn olunub: Onları yad etmək üçün toplaşacağımız yer də yoxdur.

Təmkin Məmmədli: Yəni kimin harada qohumu olub, orada da dəfn ediblər?

Sultan Hümbətov: Kimin harada yaxında qohumu var, gücü hara çatır, o prinsiplə dəfn ediblər.

Fuad Babayev: Söhbət 1992-ci ilin avqustundan gedir.

Sultan Hümbətov: Bəli, həmin vaxt bir az qarışıqlıq idi. Şəhidlər üçün adi bir barelyef də yoxdur ki, heç olmasa ildönümündə toplaşıb tədbir keçirəsən, çıxış edəsən.

Üçüncüsü, bizə tərcüməçilər lazımdır ki, bu materialları tərcümə edib xarici ölkələrdə yaya bilək. Tutaq ki, vikipediyada Ballıqaya qətliamı haqqında Azərbaycan dilində məlumat daha əvvəl yaradılıb, ancaq ingilis dilində versiya bu il yaradıldı. Yaradılan vaxt ingilis sual verdi ki, bütün faktlar Azərbaycan dilindədir, necə bilək ki, bunlar doğrudur, ya doğru deyil. İstinadlar hamısı Azərbaycan dilindədir, ingilis dilində bir istinad olsa, oxuyub anlayaram. Indi yaxşı ki, heç olmasa 3 dildə: ingilis, rus, ərəb dillərində məlumat var.

Fuad Babayev: Dünyada çoxlu sayda soyqırımlar, qətliamlar olub: Xolokost, Ruandada tutsilərin soyqırımı, Myanmanın Arakan ştatında müsəlmanlara qarşı soyqırım və s. Yəni biz də ermənilərin azərbaycanlılara qarşı soyqırımlarını ictimailəşdirməliyik, bu öz yerində, ancaq məgər başqa fərqli vasitələrdən də istifadə etməli deyilikmi?

Elnur Kəlbizadə: Yaxud 1918-ci ildə soyqırım təkcə Bakıda baş verməyib ki… Bakı, Quba, Şamaxı, Lənkəran, Naxçıvan və s.

Fuad Babayev: Ona görə də soruşarlar ki, həmişə Xocalını qeyd etmisiniz, bəs niyə demirdiniz ki, həmin il Ballıqaya qətliamı və digər faciələr də baş verib.

Elnur Kəlbizadə: Bəli, əvvəldən yanlışlıq olub. O ki, qaldı filmlərin çəkilməsi, təbliğatın aparılması, bu, birinci növbədə özümüzə lazımdır.

Sultan Hümbətov: Bunların öz dilimizdə olması elə o deməkdir ki, hamısı bizim üçündür.

Elnur Kəlbizadə: Əvvəla, öz içimizdə bunu tanıtmalıyıq. Bu məsələlər təkcə ona hesablanmayıb ki, dünya tanısın. Bu soyqırımların tanıdılmasında məqsəd tək o deyil ki, dünya desin – siz haqlısınız. Həm də ona görə lazımdır ki, bu cür hadisələr milli birliyə güclü təsir göstərir. Ermənilər dırnaqarası soyqırımı nəyə görə bu qədər təbliğ edirlər? Çünki, ermənilərdə milli ruhu birləşdirmək istəyirlər, yəni həmişə erməni milli birliyi olsun. Ona görə də bu cür təbliğat mütləq olmalıdır. Elə həmişə deyək ki, “dünya onsuz da bunu qəbul etməyəcək”, biz də heç nə etməyərək gözləyək, düzgün olmazdı. Ilk növbədə xalqın ruhunu birləşdirmək üçün bu, çox vacib məsələdir.

Sultan Hümbətov: Həm də, ən azı yaddaşımızda qalmalıdır.

Fuad Babayev: Biz apriori elə düşünürük ki, Azərbaycan dilində hər hansı informasiyanın yayılmasına o qədər də ehtiyac yoxdur, əsasən xarici ölkələrdə yaymaq lazımdır. Ancaq sizi inandırım ki, ən azı Ballıqaya qətliamı haqqında çıxıb Bakının istənilən küçəsində soruşsanız, əksəriyyət cavab verə bilməyəcək. Ona görə də öz dilimizdə də  yayımlamaq vacibdir.

Elnur Kəlbizadə: Bəli, amma neçə nəfər bu barədə tədqiqat aparıb, sənədlərlə tanış olub?

Təmkin Məmmədli: Çox az; Araz Yaquboğlu, Sultan müəllim…

Sultan Hümbətov: Araz müəllim sağ olsun. O, “Laçın yurdu” jurnalının baş redaktorunun müavinidir, həm də vikipediyada fəal idarəçilərdən biridir. Onun sayəsində hadisə haqqında Azərbaycanca Vikipediyaya məlumat yerləşdirildi.

Elnur Kəlbizadə: Yaxud, Ballıqaya qətliamını niyə törətdilər? Avqustun əvvəllərində Azərbaycan ordusu müəyyən əməliyyatlarla bəzi kəndləri ermənilərdən təmizləmişdi. İnsanlar həmin yerlərə qayıtmağa meyillənirdi. Əhalidə xof yaratmaq üçün Ballıqayada insanları kütləvi qətl etdilər və yandırdılar ki, başqaları qorxub bu ərazilərə gəlməsin.

Sultan Hümbətov: O qətliamı törədən hərbi cinayətkarların çoxu sonradan öldürüldü, ordumuz “Artçiv”, “Zeytun” və s. adlı dəstələrin hamısını məhv etdi. Həm də bu dəstələr dəfələrlə məhv edilib; çünki başda oturan komandirlər 20-30 nəfər toplayıb bu dəstələri bərpa edirdilər, ordumuz isə onları yenə məhv edirdi.

Elnur Kəlbizadə: Siz ermənilərdə intiqamçı və terrorçu düşüncəyə fikir verin: onların iddialarına görə 1915-ci ildə ermənilərə qarşı harada ki “qırğınlar” törədilib, həmin yerlərin adlarından istifadə edirlər. Məsələn, Türkiyənin Zeytun bölgəsində Osmanlı dövlətinə xəyanət və üsyandan sonra ermənilərin o ərazidən köçürülməsi baş verib deyə, həmin adla da dəstəni adlandırıblar. Deməli, o hadisələrin intiqamını almaq istəyirlər.

Ona görə də bu hadisələr bizdə də yaşadılmalıdır ki, heç zaman unutmayaq, ən azı, ruhumuz diri qalsın. 

Hazırladı: Mehman İbrahimov, 1905.az

Söhbət 11 sentyabr 2020-ci il tarixində baş tutub.