Tarix üzrə elmlər doktoru, professor Nuru Məmmədov və “Baku.ws” saytının baş redaktoru Azad Əliyev ilə bolşevizm və bolşeviklər haqqında danışdıq.

 

 

Fuad Babayev: Bolşeviklərə münasibətimiz necədir və necə olmalıdır? Söhbətimizdən əvvəl Nəriman Nərimanovun 1925-ci ildə oğlu Nəcəfə yazdığı bitməmiş məktubu nəzərdən keçirdim. Belə bir cümlə diqqətimi çəkdi: “Mən sosial-demokrat idim, lakin bu təşkilat getdikcə daha çox idealdan uzaqlaşır. Mən bolşeviklərin proqramını xüsusi inamla qəbul etmişəm, belə ki, mən bunda öz məramımın: dünyada köləliyin məhvinin həyata keçməsini görürdüm. Bəlkə də sən bu sətirləri oxuyan vaxt bolşevizm olmayacaq. Ancaq bu o demək deyil ki, bolşevizm lazım deyil.”

Azərbaycana bolşevizm lazım idimi? Həmçinin, mənə elə gəlir ki, Azərbaycanda bolşevizm ideyalarına eynilə Nərimanov kimi səmimi qəlbdən inanan adamlar da olub.

 

Azad Əliyev: Əslində, zaman göstərdi ki, bolşevizm Azərbaycana lazım deyilmiş. Amma bir məsələ var – regionda geopolitik proseslər gedəndə bizim kimi kiçik dövlətlər ondan kənarda qala bilmir, yəni istər-istəməz regionda gedən proseslər bizə də təsir edir.

Nəriman Nərimanovun Azərbaycanın gələcəyi ilə bağlı öz düşüncələri, konsepsiyası olub. Yəni o elə hesab etmirdi ki, ssenari bu cür, yəni sonrakı proseslər kimi inkişaf edəcək. Düşünürəm ki, Nərimanovun Azərbaycanla bağlı gözləntiləri bir az utopiyaya daha yaxın idi.

 

Fuad Babayev: Bu məktubda çox maraqlı bir məqam da var. Nərimanov yazır: “Hakimiyyət çoxlarını korlayır. Belə də oldu: hakimiyyət bir çox görkəmli işçiləri korladı. Onlar nəhəng bir dövlətin müqəddəratını öz əllərinə almaq və diktator olmaq qərarına gəldilər… bu, ilk zamanlarda zəruri idi.” Və davam edir: “…Lenindən sonra özlərini onun qanuni varisləri adlandıranların dövləti idarə etməyi bacarmamaları nəticəsində əmələ gəlmiş böyük nöqsanlarımız barədə kommunistlər öz aralarında da danışa bilmirlər”.

Belə bir sual yaranır – o dövrdə bolşevizm ideyalarını səmimi qəlbdən qəbul edən insanların olduğunu qəbul edirsiniz, yoxsa bolşeviklərin əksəriyyəti sadəcə olaraq, dövrün nəbzini tutan praqmatik karyeristlər olub?

 

Azad Əliyev: Nəzəriyyə və nəzəriyyənin praktikada tətbiqi ayrı-ayrı şeylərdir. Sosializm nəzəriyyəsi ilə onlar tanış idilər və hesab edirdilər ki, hər şey başqa cür olacaq. Ancaq artıq praktikada, dövlət idarəçiliyində başqa məqamlar ortaya çıxdı. Hətta bolşevik ideyalarına rəğbəti olan insanları təqib etməyə başladılar. Ondan sonra Nərimanov başda olmaqla bəzi insanlar artıq peşmançılıq hissi keçirməyə başladılar. Nəriman Nərimanov artıq görürdü ki, vəziyyət nə yerdədir və məktubda xüsusi uzaqgörənliklə qeyd edir ki, sən bu sətirləri oxuyanda, artıq bolşevizm olmayacaq. Yəni artıq görürdü ki, bu proseslər elə bir yerə gedib çıxır ki, burada çoxlu qan axıdılacaq, sonra da insanlar bolşevizmə qarşı çıxacaqlar.

 

Fuad Babayev: Amma artıq 1925-ci ilə qədər xeyli qan axıdılmışdı.

 

Azad Əliyev: O proseslərin daha da kəskinləşəcəyini Nərimanov görürdü. Düşünmürəm ki, ondan başqa heç kim görmürdü. Məncə, o cür düşünənlər sırasında Nərimanov tək olmayıb.

 

Nuru Məmmədov: Ümumiyyətlə, olduqca mürəkkəb və ziddiyyətli mövzudur. Mövzuya aydınlıq gətirmək üçün birinci növbədə tarixi dialektikanı olduğu kimi dərk etmək lazımdır, yəni bu o deməkdir ki, hər-hansı bir tarixi hadisəni şərh etmək və izah etmək üçün ilk növbədə o tarixi şəraiti bilməlisən. Tarixi şəraiti düzgün dərk etməyən hər-hansı bir tədqiqatçı mövcud tarixi hadisəyə düzgün və obyektiv qiymət verə bilməz. Antik dünyadan tutmuş müasir dövrümüzə qədər bütün tarixçilər, tədqiqatçılar hər-hansı bir dövrün hadisəsini şərh etmək üçün o dövrün tarixi şəraitini hökmən bilməlidirlər. Ona görə də Avropanın qabaqcıl fikir nümayəndələri deyirdilər ki, əgər tarixi şəraitə uyğunlaşmasan, o zaman tarix səni silib, məhv edəcək. Nərimanovun oğluna, Stalinə, Radekə və Leninə məktublarını əzbər bilirəm. Bəs Nərimanov niyə o məktubu yazdı, onu buna vadar edən nə idi.

Əvvəla, Nərimanov yaradıcılığına, fəaliyyətinə, qiymət vermək üçün ulu öndər Heydər Əliyevin bir sitatını demək istəyirəm: Nərimanov öz dövrünün bolşeviki idi. Nərimanov özünün bolşevik dünyagörüşünə görə Azərbaycan xalqına qulluq edən, sədaqətlə xidmət edən bir vətən övladı idi. Nərimanovun Azərbaycan xalqı qarşısında olan xidmətlərini sadəcə başa düşmək lazımdır. Əgər Nərimanovun ən azı Qarabağın və Naxçıvan Muxtar Respublikasının Azərbaycanın tərkibində qalmasına dair səylərini qiymətləndirsək, o zaman təkcə bu ciddi məsələlərə görə deməliyik: Nərimanov Azərbaycan xalqının övladıdır.

Nərimanovun o zamankı fəaliyyətini düzgün dərk etmək lazımdır. Buna görə də o dövrün tarixi şəraitini bizdən də yaxşı bilən Heydər Əliyev Nərimanovun yaradıcılığına olduqca düzgün və obyektiv qiymət vermişdir.

 

Fuad Babayev: Nərimanov kimi o yolu keçən başqa adamlar da var idi?

 

Nuru Məmmədov: XX əsrdə Azərbaycan tarixi tamamilə saxtalaşdırılıb. Sovet dönəmində tarixi yazan kimlər idi – erməni, rus, gürcü tarixçiləri və ya aprel işğalından sonra Azərbaycana kimlər rəhbərlik etməyə başladı – ermənilər, gürcülər, yəhudilər, ruslar və başqaları.

Aprel ayının 28-də Azərbaycan işğal olundu və Respublikanın adı dəyişib Azərbaycan Sovet Sosialist Respublikası oldu. O zaman Nərimanov Moskvada idi, amma onun sədrliyi ilə Müvəqqəti İnqilab Komitəsi hakimiyyəti ələ keçirdi.

O zaman Rusiyadan gələn bolşeviklər yerli bolşeviklərlə birləşib Müvəqqəti İnqilab Komitəsi yaratdılar, bu komitənin tərkibində bir sıra adamlar var idi: Mirzə Davud Hüseynov, Çingiz İldırım, Əliheydər Qarayev və sədr Nəriman Nərimanov. Amma Nərimanov hələ də Bakıya gəlmirdi. Buna qədər isə Leninlə görüşüb, danışır. Nərimanov yalnız mayın 16-da Bakıya gəlir. Bəs niyə bu qədər yubandı? Nərimanov o zaman aldandığını başa düşərək deyir ki, mən gəlmək istəmirdim, ancaq gəlməsəydim, o zaman Azərbaycanın rəhbəri başqa millətin nümayəndəsi olacaqdı. Ona görə gəldim, bilirdim ki, bolşeviklər Azərbaycanda terror edəcəklər. Nərimanov qırmızı terroru hələ Oktyabr çevrilişindən sonra görürdü.

Bilirsiniz ki, 1917-ci il oktyabrın 25-də Oktyabr çevrilişi oldu və 1917-1918-ci illərdə adını vətəndaş müharibəsi qoyub, Lenin, Trotski və Stalinin imzası ilə minlərlə qabaqcıl ziyalı güllələndi. Qırmızı Ordu Azərbaycana gələn kimi də ziyalılarımıza divan tutdular.

Ziya Bünyadovun araşdırmalarına görə, 1920-ci ilin aprelindən 1921-ci ilin iyununa qədər nə az, nə çox, 48 min müsəlman, o cümlədən 12 general, 200-ə qədər kapitan və zabitlimiz güllələnib. Amma bir şeyi bilmək lazımdır ki, bolşeviklərin hamısı qaniçən, ya qəddar olmayıb. Onların arasında elələri var idi ki, milli təmayüllü bolşevik idi, millətini sevirdi.

Nərimanov Moskvadan Bakıya gələn kimi, Sabunçu dəmiryol vağzalında bütün Bakı əhalisi onu qarşıladı və birmənalı şəkildə dedilər ki, doktor Nəriman, bizi bu qırmızılardan xilas et. Bakıda XI Qızıl Ordunun silahlı quldurları dinc müsəlman ailələrinin evinə soxulub onları qarət edirdilər. Təsəvvür edin, evlərdə nə qiymətli kilim, xalça, palaz görürdülər, götürürdülər, qadınların qulaqlarından sırğaları, boyunlarından boyunbağını, barmağından üzüyü zorla çıxarırdılar. Bunu edən kim idi – bolşevik cildinə girmiş XI Qızıl Ordunun quldur əsgərləri.

 

Fuad Babayev: XI Qızıl Ordunun tərkibində etnik azərbaycanlıların olması haqqında məlumatınız var?

 

Nuru Məmmədov: Bu ordunun tərkibində azərbaycanlılar olmayıb. XI Qırmızı Ordunun komandanı Mixail Levandovski, onun siyasi işlər üzrə müavini daşnak Anastas İvanoviç  Mikoyan, Ordunun Xüsusi Şöbəsinin rəisi Semyon Ponkratov idi. Məhəmməd Əmin Rəsulzadə yazır ki, o cəlladın, yəni Ponkratovun adı gələndə, hər kəsin dizləri titrəyirdi, çünki o cəllad hər kəsi yerli-yersiz güllələyirdi.

 

Fuad Babayev: Sovet dövründə “26 Bakı komissarı” adlanan indiki Sahil bağında bədii nöqteyi-nəzərdən çox əzəmətli bir abidə var idi. Yaxud XI Qızıl Ordu adlanan indiki 20 Yanvar meydanında bu Orduya qoyulmuş abidə monumental bir əsər idi. Karl Marksın heykəli olan əraziyə hələ də “Karl Marks dairəsi” deyirlər, halbuki Marksın heykəli çoxdan götürülüb. Yəni biz bunların hamısını yerlə yeksan etdik, amma, səhv etmirəmsə, Baltikyanı respublikalardan hansındasa bu abidələri məhv etməyib, bir parka yığıblar.

 

Azad Əliyev: Estoniyada.

 

Nuru Məmmədov: İspaniyada da, İtaliyada da, Avropada da.

 

Fuad Babayev: Sizcə, o abidələri dağıtmaq, məhv etmək düzgün idi?

 

Azad Əliyev: Çox maraqlı məqama toxundunuz. Bu, tək bizim problemimiz deyil, bütün postsovet ölkələrində müzakirə mövzusudur. Estonlarda bu abidələrlə bağlı müzakirə oldu. O zaman orada Sovet əsgərinə qoyulan abidə ilə bağlı bir aqressiya var idi.

 

Fuad Babayev: Vandalizm aktları törədilirdi.

 

Azad Əliyev: Bəli. Bizim insanların reaksiyası, məsələn, Pribaltika dövlətlərindəki insanlardan fərqli ola bilər. Mən uşaqlıqdan Musabəyov parkının ətrafındakı ərazidə yaşamışam. Atalarımız, babalarımız Sovet sisteminin yetişdirdiyi insanlar olub. Biz o abidələri dağıtmaqla, götürüb atmaqla özümüzdə, daxilimizdə olan şeyləri götürüb ata bilmirik, yəni bu, çıxış yolu deyil. XI Qırmızı Ordunun abidəsi nəhəng bir kompleks idi, sənət baxımından da qiymətli, əvəzsiz bir iş idi. Hesab edirəm ki, abidənin üstündəki tablonu dəyişməklə, saxlayıb informasiya və məlumat baxımından gələcək nəsillərə də çatdırmaq olardı.

 

Təmkin Məmmədli: Yəni onun bir işğalçı ordu olduğunu yazmaq olardı.

 

Fuad Babayev: İşğalçı orduya o qədər böyük bir abidə saxlanılarmı?

 

Azad Əliyev: Maraqlı bir fakt deyim. Bir gün əvvəl (18.10.2019-cu il – red.) televiziyalardan birində 18 oktyabrla bağlı Bakıda 28 May metro stansiyasının qarşısında sorğu keçirilmişdi. Sual belə idi ki, 18 oktyabr nə günüdür. Sadə bir sualdır, bütün azərbaycanlıların bilməli olduğu bir tarixdir.

 

Fuad Babayev: Uşaqdan böyüyə hamı bilməlidir.

 

Azad Əliyev: Bəli, amma sizi inandırım ki, 10-15 nəfərdən 1-2 nəfər cavab verə bildi, onlar da bir dəfəyə cavab vermədilər. Əvvəlcə dirçəliş günü dedilər, sonra qurtuluş günü və üç-dörd versiya dedikdən sonra düzgün cavabı tapa bildilər. İnsanlarda keçmişlə bağlı bir məlumatsızlıq, laqeydlik var. Axı heç uzaq keçmiş də deyil. Hesab edirəm ki, o abidələri götürüb atmaqla səhv etdik.

Yadımdadır ki, əmim özünə toy edəndə yoldaşı ilə birlikdə 26 Bakı komissarı abidəsini ziyarətə getmişdi. O zaman belə bir ənənə var idi. Albomda da o şəkillər qalıb. Biz o abidələri götürüb atdıq, amma şəkilləri, xatirələri ata bilmirik. Digər ölkələrin təcrübəsindən istifadə edib şəhərdə açıq səma altında bir muzey yaratmaq mümkün idi və o abidələri də ora yığıb gənc nəslə, eləcə də turistlərə nümayiş etmək olardı. Üstünə məlumat xarakterli lövhə qoyacaqdın ki, bu abidə Bakının filan ünvanında yerləşirdi, dəyişiklikdən sonra o ərazidən götürülüb. İnsanlar ona baxıb məlumat alardılar.

 

Fuad Babayev: O dövrdə bolşeviklərin uğrunda vuruşduğu ideyalar çox böyük bir arealda yayılmışdı və ordu həm də o ideyaların ordusu idi. Bunu şərti olaraq solçu ideyalar adlandırmaq mümkündür. Yəni bu ideyalara sidq ürəkdən inanıb bolşeviklərə qoşulan çoxlu sayda insanlar olub. Bəs cəmiyyət bu ideyaları necə qarşılayırdı?

 

Nuru Məmmədov: O zaman cəmiyyət həmin ideyalara müxtəlif münasibət bəsləyirdi. Desək ki, hamı yaxşı qarşılayırdı, yaxud, hamı pis qarşılayırdı, düzgün olmaz. 1920-ci ilin yazında Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin daxilində böhran yarandı. Bu böhran nə idi: birinci – siyasi böhran, ikinci – hakimiyyət böhranı, üçüncü – əhalinin, xüsusilə kəndlilərin arzusunun yarımçıq qalması, onların ümidlərinin doğrulmaması.

 

Fuad Babayev: Yəni torpaq məsələsinin yarımçıq qalması.

 

Nuru Məmmədov: Aqrar məsələ. Cümhuriyyət aqrar məsələni həll etmək istəyirdi, amma zaman ona imkan vermədi. O zaman bu ideyaları kim təbliğ edirdi? Ən çox Bakı fəhlələri. Bəs Bakı fəhlələri kimdən ibarət idi? Birinci növbədə bunu bilmək lazımdır.

 

Fuad Babayev: Onların etnik tərkibini nəzərdə tutursunuz.

 

Nuru Məmmədov: Bəli. Məlum olub ki, 1920-ci ilin yazında Bakı fəhlələrinin cəmi 8 faizi müsəlman olub, 92 faizi erməni, rus, yəhudi və digər xalqların nümayəndələri idi. O 8 faiz müsəlmanların da başını aldadırdılar: üç-beş manat maaşını artıracağıq, gəl bizə, yəni ruslara, bolşeviklərə tərəfə keç. Axı bolşeviklər elə ideyalarla gəlirdi ki… Ay camaat, sizə torpaq verəcəyik, hökumət sizin ixtiyarınızda olacaq. Kəndlilər də buna inanırdı. 1917-ci ilin oktyabr hadisələrinə Sovet dövründə Oktyabr inqilabı deyirdik, sonra Oktyabr çevrilişi deyildi. Amma hər hansı bir hadisə cəmiyyəti kökündən dəyişirsə, o zaman bu, inqilabdır.

 

Fuad Babayev: Məgər cəmiyyəti 1917-ci ildə baş verən Fevral inqilabı dəyişmədi?

 

Nuru Məmmədov: Fevral inqilabı dəyişmədi. Çarizmin sadiq qulları yenə də hakimiyyətdə qalırdı.

Heydər Əliyevin belə bir sözü var ki, Azərbaycanda milli azadlıq hərəkatının birinci mərhələsi XX əsrin əvvəllərindən 1917-ci ilin oktyabrına qədər davam edib. Oktyabrdan sonra bolşeviklərin rəhbəri V.İ.Lenin dedi ki, birtərəfli qaydada müharibədən çıxırıq, biz, yəni bolşeviklər, sülh istəyirik. Camaatın da müharibədən bezmişdi. Sonra dedi ki, torpağı pulsuz olaraq sizin, yəni kəndlilərin sərəncamına veririk. Təbii ki, kəndlilər də, fəhlələr də, hərbiçilər də onu müdafiə etdilər. O zaman Lenin “Sülh haqqında dekret”, “Torpaq haqqında dekret” verdi.

 

Azad Əliyev: Biz sadə camaatın aldadılmasından danışırıq. Amma o bolşevizm ideyalarına inanan bizim milli mənsublarımız da vardı, onlar axı sadəlövh camaatdan fərqlənirdi, təhsil görmüşdülər, bəs onlar niyə aldandılar?

 

Nuru Məmmədov: Bəli, onlar da aldanıblar.

 

Fuad Babayev: Ola bilsin praqmatik nöqteyi-nəzərdən həm də aldanmayıblar.

 

Nuru Məmmədov: Düz deyirsiniz, bəlkə də aldanmayıblar, amma bolşevik ideyalarının təsiri altına düşüblər. Baxaq görək o dövrdə Azərbaycan elitasında azərbaycanlılardan kimlər var idi: Nəriman Nərimanov, Ruhulla Axundov, Mirzə Davud Hüseynov, Əliheydər Qarayev və başqaları. Ruhulla Axundov o dövrün ən savadlı bir adamı idi. O, 1928-1929-cu illərdə nəşr olunmuş ikicildlik “Rusca-türkcə lüğət”in tərtibçilərindən biri idi. 1932-ci ildə yaradılan SSRİ Elmlər Akademiyası Zaqafqaziya filialının Azərbaycan şöbəsinin rəhbəri təyin olunmuşdu. Ruhulla Axundovu Kirov, Mirzoyan öyrətdi, o da onların tərəfinə keçdi və Nərimanovla döyüşməyə başladı.

1920-ci ildə Azərbaycan rəhbərliyində iki güclü qruplaşma var idi: biri sağ, o biri isə sol təmayüllü. Birincidə Nərimanov və tərəfdarları, ikincidə isə Levon Mirzoyan və tərəfdarları toplaşmışdı. Nərimanov Leninə, Stalinə məktubunda deyir ki, Mirzoyanlar Bakıda at oynadır. Vladimir İliç, Sovet hökumətinin ağuşuna atılan birinci biz olduq, amma hərraca qoyulan da bizim torpaqlardır, Azərbaycandan köçürülənlər də yerli müsəlmanlardır. Vladimir İliç, müsəlmanların hissi ilə belə oynamaq olmaz.

Əslində, 1923-1924-cü illərdə Nərimanov özünün də aldandığını başa düşmüşdü. Rəhmətlik Şamil Qurbanov “Nəriman Nərimanov dünyası” kitabında yazır ki, Nəriman Nərimanov heç zaman susmayıb. Nərimanov hər zaman sözünü deyib, ömrünün axırına qədər Stalinlə mübarizə aparıb. Stalin isə Leninin sağlığında ondan sonra ikinci adam idi. Heydər Əliyev deyirdi ki, Nəriman Nərimanov onlarla təkbaşına mübarizə aparıb, nəyə nail olubsa olub, nəyə nail ola bilməyibsə, bu artıq onun gücündən asılı olmayan məsələ idi. Ona görə də Nərimanovu milli təmayüllü kommunist adlandırırıq.

 

Fuad Babayev: Nərimanov 55 yaşında dünyasını dəyişib. Bəs ölümünün səbəbi nə olub? Tutaq ki R.Axundov, D.Bünyadzadə, Q.Musabəyov, H.Sultanov, A.Sultanova, Ç.İldırım kimi inqilabçıların ölüm səbəbi məlumdur, aydın məsələdir ki, bu insanlar repressiya qurbanlarıdır. Oxucular üçün də maraqlı olardı: Nəriman Nərimanov nədən vəfat edib? Məsələn, Kirovu öldürdülər; öz sürücüsü güllələdi. Orcenikidzenin ölümünü elə qurdular ki, guya özü özünü güllələyib. Lev Trotskini əvvəlcə Özbəkistana yola saldılar, sonra isə qaçıb Meksikada gizlənsə də, Roman Merkader adlı NKVD (Xalq Daxili İşlər Komissarlığı – red.) agenti tərəfindən buz baltası ilə öldürüldü.  

 

Nuru Məmmədov: Merkaderi Stalinin Trotskini öldürmək üçün göndərmişdi. Halbuki, Trotskinin oturduğu evə quş da girə bilməzdi.

 

Fuad Babayev: Bəs Nəriman Nərimanov necə ölüb?

 

Nuru Məmmədov: Nərimanovun vəfatı haqqında müxtəlif müəmmalar var. Onun həyat yoldaşı Gülsüm xanım deyir ki, evdə oturub yemək yeyirdik, (Moskvada Kremldə Nərimanovun xüsusi otağı var idi), birdən zəng gəldi. Orcenikidze telefonda dedi ki, doktor Nəriman, gəl, Bakıdan yarpaq dolması gəlir. Nərimanov da yarpaq dolmasını çox xoşlayırdı. Amma getmək istəməyib. İkinci dəfə zəng gəlib və gedib. Dedim ki, Nəriman getmə. O da qayıdıb dedi ki, bəs görmürsən, əl çəkmirlər, yəqin bəzi məsələlər var, müzakirə etmək lazımdır. Gecə saat 3-4-də Kremldən Gülsüm xanıma zəng gəlir ki, guya Nəriman Nərimanov xəstələnib, onu Kreml xəstəxanasına yerləşdiriblər. Beləliklə, elə həmin vaxtda, mart ayının 21-i Novruz bayramı günündə Nərimanovun ölüm xəbəri yayılır.

Bu hadisədə Azərbaycan xalqının düşməni Orcenikidzenin də barmağı var. Sonra Stalinin qorxusundan Orcenikidze də özünü güllələdi. Çünki ölümündən bir neçə gün əvvəl Stalin ilə telefonla danışıb. Telefonda isə Stalin Orcenikidzeyə bir-iki sual verib.

 

Fuad Babayev: Həm də o zaman Serqo Orcenikidzenin qardaşını da həbs etmişdilər. Ona görə də problem var idi.

Vaxt var idi, Məhəmməd Əmin Rəsulzadə kimi say-seçmə insanlarımız haqqında mənfi fikirdə idik, amma bolşevikləri vəsf edirdik. Bəs indi onlara necə münasibət bəsləməliyik?

 

Nuru Məmmədov: Əlbəttə, deyə bilərəm ki, onların hər birinin Azərbaycan dövlətçiliyi tarixində bu və ya digər dərəcədə xidmətləri olub. Bəzilərinin dövlətçilik, bəzilərinin elm-mədəniyyət, humanitar və s. sahədə az-çox xidmətləri olub. Onlar, sadəcə olaraq, mərkəzdən gələn əmrləri yerinə yetirməyə məcbur idilər.

 

Fuad Babayev: 1918-ci ildə Bakıda törədilən hadisələrdən və Amazaspın Qubada, Şamaxıda, Salyanda, Cəlilabadda, Qarabağda törətdikləri qırğınlardan sonra, bolşevik ideyalarına bağlılıq səmimi ola bilərdimi? Bəlkə də insanlar kommunizmin qurulacağına inanırdılar? Yəni onlar bir az kosmopolit, bir az beynəlmiləlçi olublar, bir qədər fərqli düşünüblər?

 

Nuru Məmmədov: Əlbəttə. Heydər Əliyev deyirdi ki, o zamankı insanların heç birini qınamaq olmaz, çünki o zaman marksizm, leninizm ideologiyası hökmran idi, hər kəs o ideologiyaya tabe idi.

 

Fuad Babayev: Və o ideya çox cəlbedici idi.

 

Nuru Məmmədov: O ideologiyanın təsirindən qurtarmaq mümkün deyildi, əks halda hökumət məhv edərdi.

Bu dövr barədə xarici ədəbiyyatlar çoxdur. Xarici tarixçilərin əsərlərində zəngin arxiv sənədləri var. Son on-on beş ildə Amerika və Avropa ölkələri çox dəyərli kitablar yazıblar. Həmin kitabların hamısında gizli arxiv sənədlərindən istifadə edilib. Halbuki, o arxiv sənədlərini bizə vermirdilər, amma onlar bu arxiv sənədlərini aşkar ediblər.

Stalin dövrünün bir çox cinayətləri Avropa ölkələrində şəhər arxivlərində var. O arxiv sənədlərini ora necə aparıb çıxardıblar, bu, başqa söhbətin mövzudur. Sovet dövründə bizim dövlət arxivinə, əsasən ermənilər başçılıq edirdi. Onlar da nə qədər arxiv sənədlərimizi “itiriblər”.

 

Fuad Babayev: Nəriman Nərimanov və onun müasirləri Vladimir İliç Leninin plomblu vaqonda gəlməsindən xəbərdar olmaya bilərdimi? Bolşevizmin alman qızılları ilə maliyyələşməsindən xəbəri olmaya bilərdimi? Sizcə, bu adamlar bunları bilirdilər?

 

Nuru Məmmədov: Nərimanovun o qədər bilmədiyi şeylər var idi ki. Əgər bir şey gizlidirsə, onu, təbii ki, adamlardan gizlədirdilər.

 

Fuad Babayev: Amma bu adamlar axı elə-belə adamlar deyil, onun yaxın silahdaşları idi.

 

Azad Əliyev: Bizdə belə bir fikir formalaşıb ki, hamı Nərimanovu aldadıb, o sadəlövh adam olub, yəni proseslərin çoxundan xəbəri olmayıb. Mənə elə gəlir ki, elə bil ki, biz bir az Nərimanovun tarixi obrazını müəyyən qədər dəyişmişik. Məncə bu adamın müəyyən şeylərdən xəbəri olub. Sonra ayılıb başa düşüb ki, hansı oyunlar gedir.

 

Nuru Məmmədov: O zaman, yəni 1922-ci il dekabrın 30-da SSRİ deyilən nəhəng bir imperiya yarananda, tərkibinə dörd respublika daxil oldu: Rusiya Federasiyası, Ukrayna, Belorusiya və Zaqafqaziya Federasiyası. Dörd sədr var idi: Kolenin, Petrovski, Çervyakov və Nərimanov. Deməli, Nəriman Nərimanov SSRİ-nin dörd rəhbərindən biri olub.

Nərimanov xatirələrində yazır ki, 1922-ci ilin dekabrında SSRİ yaradılandan sonra, bir ay keçmədi ki, yanvar ayında məni Tiflisə, oradan da Moskvaya göndərdilər. İndi burada bir məsələ var. Həmin dörd sədrdən birinin də Nərimanovun olmasını Stalin və Orcanikidze təşkil etmişdi. Nəyə görə? SSRİ-nin təşkilindən əvvəl 1922-ci ilin dekabr ayının 10-da Zaqfederasiya yaranmışdı, onun da rəhbəri Orcanikidze idi. Azərbaycan torpaqlarının satılması, hərraca qoyulması başqa mövzudur, amma əksəriyyətini o dövrdə Zaqfederasiya etdi və Azərbaycan torpaqlarının bir hissəsini ermənilərə, gürcülərə verdi. Nərimanovu guya SSRİ-nin sədri kimi böyütmək Orcenikidzenin planı idi. Orcenikidze yazırdı, nə qədər ki, Nərimanov Azərbaycanın rəhbəridir, biz Azərbaycanda öz siyasətimizi həyata keçirə bilməyəcəyik. Ona görə də Orcenikidze Vladimr İliçdən xahiş edir ki, Nərimanovu Moskvaya göndərsinlər. Nərimanov gedən kimi Orcenikidze bir tərəfdən, Mirzoyan, Mikoyan, Danilyan o biri tərəfdən, onlara da Əliheydər Qarayevlə Ruhulla Axundov qoşulur, Azərbaycanda anti-milli siyasət aparmağa başladılar.

 

Fuad Babayev: Bəs bu dövr müasir dərsliklərimizdə necə əks olunub?

 

Azad Əliyev: Hesab edirəm ki, bunun dərsliyə salınması çıxış yolu deyil. Siz Nərimanovla yanaşı, o dövrdə önəmli rol oynamış digər adamların da adlarını çəkdiniz. Məncə, dərsliklərə salınsa, indiki nəsil onlara düzgün qiymət verə bilməyəcək. Ona görə də bu mövzuda müəyyən verilişlər hazırlanmalı, sənədli filmlər, hətta bədii filmlər çəkilməlidir və bu cür məqamlara qiymət verilməlidir. İndi dövr bir az dəyişib. Tarixi həqiqətləri dərsliklərdən öyrənmə dövrü kimi mərhələni biz artıq keçmişik. Doğrudur, indiki nəsil də o həqiqətləri dərslikdən oxuyur.

 

Fuad Babayev: İnstituta girmək məqsədilə.

 

Azad Əliyev: Əzbərləyib gedir beş də alır, amma sonra yadından çıxır. Yəni test üçün lazım olan bir şeydir. Onu təkcə dərsliyə salmaq çıxış yolu deyil. Hesab edirəm ki, o şəxsiyyətləri çox az işıqlandırmışıq. Demirəm ki, hər yerindən duran Əliheydər Qarayev haqqında film çəksin. Xeyr, bu işdə mütəxəssislər, tarixçilər iştirak etməlidir. Amma indiki gənc nəslin anlayacağı, qavrayacağı bir dil ilə o həqiqətləri yavaş-yavaş, hissə-hissə onlara çatdırmalıyıq.

 

Fuad Babyev: Yəqin ki, dərsliklərdə bu barədə nəsə olmamış olmaz, bu, bizim tariximizin tərkib hissəsidir.

 

Nuru Məmmədov: Var, amma azdır. Dərsliklərdə az-çox var, xüsusilə 7 cildlik “Azərbaycan Tarixi” kitabında müəyyən məlumatlar var. Biz bu kitabları yazmışıq və tələbələrə də bu məsələlər barədə bəzi məlumatları veririk. Əlbəttə, o dövr haqqında geniş ekranlarda filmlər getməli, diskussiya klublarında ətraflı müzakirələr aparılmalıdır. Düzdür, nöqsanlar da var, qüsurlar da, amma hamısını obyektiv demək lazımdır. Ancaq həmin dövrün ideoloji konsepsiyasını aydın və düzgün təhlil edəndən sonra, qüsurları, buraxılan səhvləri də, müsbət cəhətləri də demək olar.

 

Fuad Babayev: Məni narahat edən bir fenomen var, mənə elə gəlir ki, biz hamımız o fenomenlə təmasdayıq. Sovet dövründə yaşamamış, onu görməmiş adamlar tərəfindən onun az qala ikonalaşdırılması mövcuddur, sanki bir sovet nostaljisi var. İndi biz hansı mesajı ötürməliyik? Mənə elə gəlir ki, dövlət müstəqilliyimizdən vacib, əhəmiyyətli heç nə ola bilməz və bu şərt kontekstindən nəyəsə qiymət verməliyik.

 

Nuru Məmmədov: Açıq deyək ki, bolşevik ideyalarına mənfi yanaşmaq düzgün deyil. Yetmiş illik sovet dönəmində müsbət elementlər də çox olub. O zaman pulsuz təhsil, pulsuz səhiyyə xidməti olub, insanlar yataqxanalarda pulsuz yerləşdirilib, işləyənlərə növbə ilə pulsuz evlər verilib və bunların hamısı o dövrdə olub. Sovet dövrünün düzgün, ədalətli qanunları olub. Amma o zaman sovet rəhbərlərinə ən çox təsir edən Moskvada çalışan, işləyən daşnak ruhlu ermənilər olub. Ermənilər bütün vasitələr ilə rus elitasını ələ alırdılar.

Sizə bir söz deyim. Kitablarda, dərsliklərdə ermənilərin azərbaycanlılara qarşı XX yüzillikdə – 1905-1906-cı il qırğınları, 1918-ci il soyqırımı, 1948-1953-cü və 1988-1992-cı illərin deportasiyaları var, bəs 1930-cu illərin qırğınları? 1920-1930-cu illər ərzində iki yüz minə qədər azərbaycanlını ya öldürdülər, ya həbs etdilər, ya da sürgünə göndərdilər. Bəs bunları kim etdi? O zaman Azərbaycanın Daxili İşlər Komissarlığına rəhbərlik edən Qriqoryan, təhlükəsizlik orqanlarına rəhbərlik edən Yemelyanov, Sumbatov, Borşev, Akopyan və başqaları. Ümumiyyətlə, ermənilər həmişə rus, müsəlman bolşeviklərinə təsir edib öz tərəfinə çəkməyi bacarıblar. Ona görə də Azərbaycanda repressiyalar, soyqırımlar daha dəhşətli olub. Nərimanov da bolşevik idi, Ruhulla Axundov, Səmədağa Ağamalıoğlu, Muxtar Hacıyev, Dadaş Bünyadzadə, Ayna Sultanova, Həmid Sultanov da. Düzdür onların da müəyyən qədər mənfi cəhətləri, qəddarlıqları olub, amma hər halda onlarda müsəlman ürəyi var idi.

Avropa tarixçiləri yazırlar ki, 1920-1930-cu illərdə Azərbaycana qarşı siyasəti Stalin həyata keçirirdisə, onun da ətrafında Mikoyan, Yejov, Beriya, Trotski və başqaları olub. Trotskinin özü də qəddar adam olub. Sovet rəhbərliyində ermənilər həmişə üzdə olub. Qəribədir ki, hətta Stalin ölümünə yaxın ən çox istədiyi Mikoyanı Siyasi Büronun üzvü edir. Amma Stalinin ölümündən sonra, Mikoyan Xruşovun tərəfinə keçir. Erməni daşnakları yeri düşəndə sənə yaltaqlanır, yeri düşəndə isə əleyhinə gedir. Odur ki, bolşevik siyasəti, ideologiyası ayrı, daşnak hiyləgərliyi, daşnak siyasəti isə tamam başqa şeydir.

 

Təmkin Məmmədli: Sırf azərbaycanlı bolşeviklərdən elələri varmı ki, adlarını gələcək nəslin bilməsi lazımdır. Onların hamısını, təbii ki, Nərimanovla eyniləşdirə bilmərik, amma, məsələn, Həmid Sultanovun Gəncə qiyamının yatırılmasında və ya Firidun bəy Köçərlinin güllələnməsində müstəsna xidməti olub. Yaxud Çingiz İldırım…

 

Nuru Məmmədov: Çingiz İldırım ilk hərbiyyə naziri, indiki dillə desək, müdafiə naziri olub. Azərbaycan Xalq Komissarlığının tərkibində 1920-ci ildə Sovet hakimiyyəti təzəcə qurulanda 17 komissarlıq var idi. Bu dövrdə bolşeviklərin, daşnakların, ən çox da XI Qızıl Ordunun və Ponkratovun qəddarlığına qarşı Gəncədə üsyan başladı, sonra üsyan Tərtərə keçdi, ardınca bütün Qarabağa yayıldı, daha sonra Şəkidə, Zaqatalada, Salyanda, Cəlilabadda və başqa yerlərdə üsyan qalxdı. M.Ə.Rəsulzadə yazır ki, üsyan etməyən bir bölgə qalmamışdı, bütün Azərbaycan üsyana büründü və o üsyanların da bəzilərinin yatırılmasında Çingiz İldırım iştirak edib. Amma bu üsyanlardan sonra Moskvadan xəbər gəldi ki, Çingiz İldırım vəzifədən istefa versin.

 

Fuad Babayev: Yəni lazımi qədər qəddar olmayıb?

 

Nuru Məmmədov: Tamamilə doğru deyirsiniz, guya o kifayət qədər qəddarlıq göstərməyib, üsyançıları yaxşı qırmayıb və s.

Burada da müsəlman ürəyi var. Yəni o zaman Çingiz İldırım kimi adamlar da nə qədər qəddar olsalar belə, yenə də hər halda azərbaycanlı olublar.

 

Materialda news.rambler.ru saytının fotosundan istifadə edilmişdir.

Hazırladı: Aydan Abaslı, Mehman İbrahimov, 1905.az