Azpost.info saytının baş redaktoru Xaqani Səfəroğlu və BAKU.WS saytının baş redaktoru Azad Əliyevlə politologiya-media münasibətlərindən danışdıq.

Fuad Babayev: Azərbaycanda, sosial şəbəkələrdə tez-tez politoloqların ünvanına kinayəli atmacalara rast gəlirik. Siz orta statistik Azərbaycan politoloqunun hazırlıq səviyyəsindən razısınız?

Xaqani Səfəroğlu: Ciddi mövzudur. Mənim fikrimcə, Azərbaycanda hazırda meydanda olan politoloqların səviyyəsi qaneedici deyil.Bunun bir sıra səbəbləri var. Biz ilk növbədə politoloqu siyasi icmalçıdan fərqləndirməyi bacarmalıyıq. Politoloq siyasəti izah edən, dünyada baş verən hadisələri, siyasəti şərh edən və proqnoz verməyi bacaran şəxsdir. Müəyyən informasiyası olan jurnalist və ya media işçisi isə siyasi icmalçı ola bilər, amma politoloq ola bilməz.  Siyasi icmalçı həftə ərzində baş verən hadisələri sadə dildə oxuculara çatdırır. Politoloq idarəetmədə siyasi metodların çatışmayan cəhətlərini, uğurlu məqamlarını şərh edirək nə etmək lazım olduğu barədə proqnoz verir.  Politoloji proses budur.

Fuad Babayev: Bir sözlə, siz orta statistik Azərbaycan politoloqundan razı deyilsiniz?

Xaqani Səfəroğlu: Əksəriyyətindən narazıyam.

Fuad Babayev: Siz necə, Azad müəllim?

Azad Əliyev: Bu əslində jurnalistlər üçün ağrılı bir mövzudur. Çünki biz belə demək mümkünsə, hər gün bu çətinliklə qarşı-qarşıya gəlirik. Çünki üzdə olan politoloqların, siyasi icmalçıların və yaxud da müəyyən sahə ilə bağlı olan ekspertlərin sayı onsuz da azdır. Müxbirlərimiz hər hansı bir məsələ və ya proseslə bağlı mütəxəssis rəyi öyrənməkdə çətinlik çəkirlər. Mütəxəssislərin rəyinin keyfiyyəti isə tamamilə ayrı bir məsələdir. Mən öz təcrübəmdən bir nümunə göstərmək istəyirəm. Bizim siyasətdən yazan gənc əməkdaşımız bir məsələ ilə bağlı tanınmış politoloqa zəng etdi. Həmin politoloq isə suala cavab vermək üçün jurnalistdən yarım saat vaxt istədi.  Yarım saatdan sonra həmin politoloq danışdı, biz də xəbəri hazırlayaraq sayta yerləşdirildi. Sonradan bir neçə dəfə müxtəlif mövzularla bağlı həmin politoloqa müraciət etdikdə o həmişə cavab vermək üçün yarım saat vaxt istəyirdi. Bundan sonra biz artıq şübhələndik ki, deyəsən bu politoloq proseslərdən məlumatsızdır. Çünki o hər dəfə yeni bir sualla qarşılaşanda sadəcə internetdə axtarış verərək mövzunu araşdırdıqdan sonra jurnalistlərə cavab verir. Mən düşünürəm ki, politoloq əslində jurnalistin sualından asılı olmayaraq prosesləri izləyərək analiz etməlidir, regionda və dünyada baş verən proseslərlə maraqlanmalıdır. Yəni mənim göstərdiyim kiçik bir nümunəyə əsasən də deyə bilərik ki, vəziyyət həqiqətən ağırdır. Mən sosial şəbəkələrələ bağlı da bir misal çəkmək istəyirəm. Bəzən sosial şəbəkələr mövcud prosesi müəyyənləşdirmək baxımından çox qiymətlidir. Bir politoloq mütamadi olaraq öz yazılarını feysbuk profilində paylaşırdı. Mən fikir verirdim ki, qonşu ölkələrdən birində fəaliyyət göstərən siyasətçilərdən birinin soyadını həmin politoloq yanlış yazır. Əgər bir politoloq məşhur bir siyasətçinin soyadını səhv yazırsa, onun analizləri necə korrekt ola bilər?

Fuad Babayev: İnsanda haqlı şübhələr yaradır.

Azad Əliyev: Bəli. Yəni bu qəbildən olan nümunələrin sayını artırmaq da olar.  

Xaqani Səfəroğlu: Burada həm də ixtisaslaşma məsələsi var. Hamı hər şeydən danışa bilməz.

Təmkin Məmmədli: Siz praktikanızda səmimi olaraq soruşulan mövzunu və ya sahəni bilmədiyini etiraf edən politoloqa rast gəlmisiniz?

Xaqani Səfəroğlu: Çox nadir hallarda belə cavab eşitmişəm. Amma bu o demək deyil ki, ölkədə politoloji təhlil aparmaq iqtidarında olan insanlar yoxdur. Sadəcə həmin şəxslər mediatik deyillər. Politoloqlar arasında ixtisaslaşma vacibdir.

Fuad Babayev: Niyə yoxdur bu ixtisaslaşma?

Xaqani Səfəroğlu: Çünki təhlil mərkəzlərimiz yoxdur.

Fuad Babayev: Politoloqlar ya hansısa bölgə üzrə, ya konfliktologiya üzrə, ya partologiya üzrə (politologiyanın siyasi partiyaları öyrənən bölməsi – red.) və yaxud da bu elmin başqa sahələri üzrə ixtisaslaşmalıdır.

Xaqani Səfəroğlu: Normal politoloqlar var. Əgər ehtiyac varsa, mən onların adını çəkə bilərəm. Misal üçün Zaur İbrahimlini göstərə bilərəm. Zərdüşt Əlizadə, Kənan Rövşənoğlu Yaxın Şərqi gözəl bilir, Məsiağa Məhəmmədinin İranla, Əfqanıstanla bağlı çox gözəl təhlillləri var. Bu məsələdə bizim günahımız ondan ibarətdir ki, bu şəxsləri mediada tanıda bilmirik.

Fuad Babayev: Əgər həmin şəxslər mediada görünmək istəmirlərsə, onda necə?

Xaqani Səfəroğlu: Medianın maddi vəziyyəti normal olsa, həmin şəxslərə hökmən qonorar verilməlidir. Bu dünyada tətbiq olunan praktikadır.  Müasir dövrdə informasiya təhlükəsizliyi əsas məsələlərdən biridir. İnformasiya təhlükəsizliyinin bir motivi də düzgün danışan, doğru izah etməyi bacaran insanları tapmaqdan ibarətdir.

Fuad Babayev: Fikrini düzgün ifadə edən politoloqlara ehtiyac var.

Xaqani Səfəroğlu: Yəni politoloqlar  var, amma təəssüf  ki, onlar efirdə deyillər.

Fuad Babayev: Özünüsenzura fenomeni politoloqların, potensial siyasi icmalçıların media müstəvisinə çıxmasına mane olur?

Azad Əliyev: Özünüsenzuranın mövcudluğunu inkar etmək olmaz. Amma belə demək mümkünsə, cahillikdən irəli gələn bir cəsarət də var. Cahil insan həmişə özünə əmin olur. Məlumatlı adam isə şübhələrini aradan qaldırmaq üçün daim araşdırır. Bayaq Xaqani müəllim gözəl qeyd etdi ki, indi işini bilən adamlar kölgədə qalıb. Mətbuatın da işi ağı qaradan seçməyi bacarmaqdır. Media kölgədə qalan insanlara öz sözünü deməyə şərait yaratmalıdır. Politoloqlar arasında ixtisaslaşmanın formalaşmamasında mətbuatın da günahı var. Çünki jurnalist ünsiyyətdə olduğu politoloqların hansı mövzuda danışa biləcəyini özü müəyyənləşdirməlidir. Mətbuatın özündə də dəqiq ixtisaslaşma getməyib. Siyasətdən yazan müxbirlər digər mövzularda da yazırlar.  Yəni, ixtisaslaşma mətbuatda, jurnalistlər arasında da olmalıdır.

Fuad Babayev: Məgər mətbuatda ixtisaslaşma yoxdur? Axı idmandan, kriminaldan, sosial mövzulardan, mədəniyyət və siyasətdən yazan jurnalistlərimiz var.

Azad Əliyev: Mediada müəyyən ixtisaslaşma var. Amma bu cizgi ötən əsrin 90-cı illərində, 2000-ci illərin əvvəllərində daha aydın idi. Hazırda mətbuatın ixtisaslaşmasına əngəl törədən amillərdən biri də maliyyə ilə bağlıdır. Misal üçün 3-4 müxbirlə işləyən redaktor istəsə belə ixtisaslaşmaya nail ola bilməz. Bütün sahələri əhatə etmək üçün bir jurnalist həm idmandan, həm mədəniyyətdən, həm də siyasətdən yazmağa məcburdur. İxtisaslaşmanı təmin etmək üçün redaktorların maliyyə imkanları yoxdur. Məcburiyyət qarşısında bir neçə sahəni izləyərək yazan jurnalistin konkret sahə üzrə ixtisaslaşmaq, özünü inkişaf etdirmək imkanı olmur. Mətbuat sahəsindəki ixtisaslaşmanın arzuolunan səviyyədə olmaması dolayısı ilə politoloji təhlillərə də təsir edir. Siyasi sahədə ixtisaslaşan jurnalistin savadı və təcrübəsi həm onun yazılarının, həm də müraciət etdiyi politoloqlarla ünsiyyətinin səviyyəsini formalaşdıran əsas amillərdəndir.  

Fuad Babayev: Çox doğru. 

Xaqani Səfəroğlu: Politoloq kimi fəaliyyət göstərən şəxslərin bazasının olması vacib faktordur.Mən təcrübəni nəzərdə tuturam. Amerika Birləşmiş Ştatlarında, Avropada və Rusiyada fəaliyyət göstərən bir çox uğurlu politoloqlar vaxtilə dövlət administrasiyasında böyük vəzifələr tutublar.

Fuad Babayev: Bəli. Elə Türkiyənin özündə belə insanlar kifayət qədərdir.

Xaqani Səfəroğlu: Azərbaycanda isə belə şəxslər çox azdır. Nümunə üçün Prezidentin keçmiş köməkçisi Eldar Namazovu və sabiq xarici işlər naziri Tofiq Zülfüqarovu göstərmək olar. Bundan başqa rəhmətlik Oqtay Haqverdiyev (İqtisadiyyat nazirinin keçmiş müavini – red.) gözəl iqtisadi şərhlər verirdi.

Fuad Babayev: Mənim fikrimcə, qəzet  ancaq analitikaya üz tutmaqla ayaqda qala bilər. Çünki xəbəri biz artıq qəzetdən almırıq. Necə düşünürsünüz qəzetlər politoloqlara ehtiyacı daha da aktuallaşdıra bilərmi?

Xaqani Səfəroğlu: İnternet əsri çeviklik tələb edir.  Siz deyən qəzet oxuyanların trendi keçmişdə qalıb.

Fuad Babayev: Tutaq ki, “Vaşinqton post” u və yaxud “Tayms”ı oxuyurlar axı.

Xaqani Səfəroğlu: Azərbaycandakı oxu vərdişi ABŞ cəmiyyətindəki oxu vərdişindən fərqlənir.

Fuad Babayev: Bu fərq özünü nədə büruzə verir?

Xaqani Səfəroğlu: Amerika cəmiyyəti siyasətin içindədir. Belə demək mümkünsə, Amerika cəmiyyəti dövlət idarəçiliyindədir. Onlar dövlət idarəçiliyinin bir hissəsi kimi çıxış edirlər. Azərbaycan xalqı bineyi-qədimdən qəzetə həvəskar olmayıb. Sovet hökuməti insanları qəzetə abunə yazılmağa məcbur edirdi.

Təmkin Məmmədli: Amma müəyyən vərdiş yaranmışdı.

Fuad Babayev: Rəhmətlik Nəcəf Nəcəfovun “Molodyoj Azerbaydjana” qəzetində bir məqalə adamı məşhurlaşdıra bilərdi. Yəni qəzetçilik ənənəsi olub.

Xaqani Səfəroğlu: “Molodyoj Azerbaydjana” qəzeti hansı dildə çıxırdı?

Fuad Babayev: “Sovet kəndi”nin dilində çıxmırdı. Amma “Sovet kəndi” də oxunurdu.

Xaqani Səfəroğlu: Sovet dövründə Azərbaycanda milli elita rus dilində formalaşıb. Bunu mən bəlkə də kobud şəkildə ifadə etdim.  Qəribədir ki, Azərbaycan xalqını məhv olmağa qoymayan, onun milli köklərini saxlayan müəyyən mənada rusça danışan elita olub.

Fuad Babayev: Tək “Molodyoj Azerbaydjana” deyildi, “Azərbaycan gəncləri” qəzeti də var idi.

Xaqani Səfəroğlu: Sovet dövründə məcburi abunə məsələsi var idi. Oxucunun intellekti fərqli idi. Müasir Azərbaycan oxucusu qəzet oxumur.

Təmkin Məmmədli: Azərbaycan mətbuatının müstəqillik dövründəki uğurlu layihələrini də danmaq olmaz.

Fuad Babayev: Müstəqillik dövründə çox oxunaqlı mətbu orqanlarımız olub. Bu qəzetlərdə politoloqların analitik yazılarına rast gəlirdik.

Xaqani Səfəroğlu: Politologiyanın özünün bazası olmalıdır. Politoloq təhlil, araşdırma mərkəzlərində yetişməlidir.

Azad Əliyev: Bir çox məsələlər bayaq qeyd etdiyim kimi maliyyə resurslarına bağlıdır. Çap mediasının mövcud vəziyyəti bir çox problemlərə rəvac verdi. Mən özüm də jurnalistikaya qəzet mediasından gəlmişəm. Saytlar yarananda, elektron media təşəkkül tapanda çap mediasına rəhbərlik edən şəxslər zəruri dəyişiklikləri həyata keçirə bilmədilər. Qəzetlərdə materialın təqdimatı fərqlidir. Əgər bir insanın əlinin altında internet varsa, saytda və ya sosial şəbəkələrdə rast gəldiyi materialı oxumaq üçün pul verib qəzet almayacaq. Qəzetlərin başında dayanan şəxslər daha çox sovet adamı idi. Ən böyük problem o idi ki, onların əksəriyyəti SSRİ dağılandan sonra meydana çıxan reallıqlara uyğunlaşa bilmədi. Misal üçün bir nümunə gətirim. Həmin dövrdə mən “Həftə-Nedelya” qəzetində işləyirdim. Qəzetin həm Azərbaycan, həm də rus versiyası çox populyar idi. Biz real oxucu məktubları alırdıq.

Fuad Babayev: Yəni oxucu ilə əks-əlaqə var idi.

Azad Əliyev: Bəli, redaksiyaya zənglər gəlirdi. Oxucular bizə mövzu verirdilər, həmin mövzunu təqib edərək nəticəsi ilə maraqlanırdılar. Amma bununla belə o qəzet zamanla ayaqlaşa bilmədiyi üçün yaşaya bilməzdi. Mən düşünürəm ki, jurnalistlərin maaşı və normal şəraiti olsaydı, qəzetlərdə onların yaradıcılığının müsbət nəticəsini görə bilərdik. Qəzetlər böyük tiraja malik olmasa da, özlərini ayaqda saxlayardılar. Mən qəzeti sevən  və qəzet oxuyan adamam. Amma bununla belə köşkdə satılan qəzetlərdə özümə lazım olan bir şey tapa bilmirəm. Heç olmasa bir-iki qəzetdə fərqli yanaşma, analitik yazılar olsun.

Xaqani Səfəroğlu: Əslində qəzetçilikdə manevr imkanı daha çoxdur. Sayt jurnalistikasında materialların sayı çoxdur, əhatə dairəsi daha böyükdür, xəbərlərin verilməsi operativlik tələb edir. Amma qəzet jurnalistikasında keyfiyyəti artırmaq, fərqli təqdimat etmək və araşdırma aparmaq imkanı var.

Fuad Babayev: Qəzetdə xəbəri arayışlarla təchiz etmək imkanı var.

Xaqani Səfəroğlu: Bəli. Müasur dünyada artıq qəzetin formatı dəyişdirilməlidir. ABŞ-də və Avropada bu dəyişikliklər artıq tətbiq edilir. Artıq qəzetin kütləvi olmasına ehtiyac yoxdur. Qəzet ayrı-ayrı dairələr əhatə edən oxucu auditoriyasına ünvanlanır. Məsələn, “Faynenşl tayms” biznes və maliyyə dairələri üçün, “Vaşinqton post” siyasi dairələr üçün nəzərdə tutulur. Məşhur bir ifadə deyildiyi kimi əgər “Bild” qəzeti yazsa ki, birja çöküb, hamı buna gülər. Amma eyni xəbəri “Faynenşl tayms” yazsa, aləm bir-birinə dəyər. Burada artıq “Bild”in tirajının 2 milyon, “Faynenşl tayms” qəzetinin tirajının isə 600 min olmasının heç bir əhəmiyyəti yoxdur.

Fuad Babayev: Bu ancaq ixtisaslaşma müstəvisində ola bilər. Misal üçün İspanyada “ABC”, “El Pais”, “El Mundo” kimi üç ümummilli qəzet var.  Yəni artıq belə ümummilli qəzetlərə ehtiyac yoxdur?

Xaqani Səfəroğlu: Bizdə də “Ayna-Zerkalo” qəzeti var idi.

Azad Əliyev: Əvvəlcə, çap mediasını dirçəltmək lazımdır. Ondan sonra qəzetlərdə ixtisaslaşma da getməyə başlayacaq .

Xaqani Səfəroğlu: Əslində çap mediasına müəyyən şərait yaradılıb. Qəzetlər, çap işləri vergidən azad olunub.

Azad Əliyev: Bunlar süni nəfəsdir.

Xaqani Səfəroğlu: Ümumiyyətlə Azərbaycanın media bazarı bərbad vəziyyətdədir. Mətbuat bazarı olmadığı üçün politoloqların və başqa mütəxəssislərin fəaliyyəti üçün də stimul yaranmayacaq. Vaxtilə bizim bir jurnalist Türkiyə televiziyasında çıxışı üçün qonorar almasını çox təəccüblə qarşılamışdı. Halbuki televiziyada çıxışa görə ekspertə qonorar verilməsi Türkiyə praktikası üçün tamamilə normaldır.

Fuad Babayev: Bu amili Türkiyə bazarının həcmi ilə əlaqələndirmək olar?

Xaqani Səfəroğlu: Azərbaycanda mediada reklam dövriyyəsi yoxdur. Televziya da daxil olmaqla, bütün Azərbaycan mediasının reklam büdcəsi 2 milyon manata çatmır.

Fuad Babayev: Bütün hallarda etiraf etməliyik ki, politoloji şərhlər, ya da ola bilsin “şərh”lər verən adamların sayı az deyil.

Xaqani Səfəroğlu: Yeni bir nəsil gəlir. Onlar nəsə deməyə cəhd edirlər. Azərbaycan oxucusu çox diqqətlidir. Bugün onu aldatmaq olmur. Jurnalistlər artıq oxucu ilə manipulyasiya edə bilmirlər. Çünki sosial şəbəkələr, internet istənilən qədər alternativ xəbər verir. Doğru xəbər verməyən jurnalist  pis vəziyyətdə qalır. 

Azad Əliyev: Oxucunun seçim imkanı var.

Xaqani Səfəroğlu: Seçim imkanı çox böyükdür.

Fuad Babayev: Yəni oxucunun və tamaşaçının səviyyəsi yüksəlib.

Xaqani Səfəroğlu: Çox yüksəlib.

Azad Əliyev: Mən düşünürəm ki,politologiyaya məşğul olan insanların qazancı məşğul olduğu işdən çıxsaydı, bu pula ailə saxlaya bilsəydilər, onlar daha peşəkar olardılar. 

Təmkin Məmmədli: Bu peşənin  nüfuzunu artırardı.

Azad Əliyev: Bəli. Politoloqların maddi cəhətdən özünü təmin edə bilməməsi onların peşəkarlığına və ixtisaslaşmasına mane olan başlıca amildir. Politoloqların peşəkarlaşmasına əngəl olan maliyyə problemləri bizim kinomuzun da bəlasıdır. Azərbaycan kinosu Sovetlər dağılandan sonra yeni bir bünövrə əsasında niyə formalaşa bilmədi? Çünki biz künoya yenə də təbliğat vasitəsi kimi baxmağa başladıq. Axı Sovet dövründə kino ən güclü təbliğat vasitəsi idi. Amma Hollivud sübut etdi ki, kino dolayısı ilə təbliğat vasitəsidir. Kino ilk növbədə kommersiya vasitəsidir. Kino çəkən rejissorun, prodüserin əsas məqsədi pul qazanmaqdır.

Fuad Babayev: Kinonun kassa uğuru olmalıdır.

Xaqani Səfəroğlu: Alfred Xiçkokun məşhur bir sözü var ki, kino ekrandan və doldurulması lazım gələn çoxlu kreslolardan ibarətdir.

Azad Əliyev: Təsəvvür edin ki, “Üzüklərin hökmdarı” filmi (2001-2003-cü illərdə çəkilmiş kinotrilogiya – red.) filminin kassa uğuru bir milyard dollardan artıq olub. Türkiyə, Rusiya, İran artıq kinodan gəlir əldə edir. Yəni vitrinə elə bir şey qoymaq lazımdır ki, onun alıcısı olsun. Bu, politologiyayda da, çap mediasında da, kinoindustriyasında da belədir. Bu həm də tələb və təklif məsələsidir.

Xaqani Səfəroğlu: İxtisaslaşma ilə bağlı bir detalı da vurğulamaq istərdim. Bizim Cürcüstan, Ermənistan, İran, Türkiyə və Rusiya kimi region ölkələrindəki məsələləri araşdıra biləcək politoloqlarımız çox azdır. Bu istiqamətlər üzrə tədricən politoloqlar hazırlanmalıdır.

Fuad Babayev: Kim hazırlamalıdır?

Xaqani Səfəroğlu: Bunun üçün ali məktəblərin müvafiq fakültələri var. Strateji araşdırmalar mərkəzi misal üçün Bakı Dövlət Universitetinin Tarix və Politologiya fakültələrinin tələbələri arasında seçim edərək perspektivli gənclər üçün master-klass təlimləri və kurslar təşkil etməlidir.

Fuad Babayev:  Necə bir sistem olmalıdır ki, politoloq öz fəaliyyəti ilə qazanc əldə edə bilsin?

Xaqani Səfəroğlu: Belə bir mexanizm hələ ki, yoxdur.

Azad Əliyev: İstənilən halda mətbuat peşəkar olmağa məhkumdur. Mətbuatda, televiziyada praktik təcrübəsi olan şəxslərin ekspert qismində iştirakı təmin edilməlidir. Mən düşünürəm ki, gənc kadrların püxtələşdikdən sonra tədricən efirdə və mətbuatda çıxışını redaktorlar tənzimləyə bilər. Çap mediasında köşə yazarları var idi. Onların toxunduğu mövzular ölkə gündəminə çevrilirdi. İndi bəzi saytlarda köşə formatlı yazılara rast gəlirik. Amma bu köşə yazıları orta məktəb şagirdinin səviyyəsində olur. Çap mediasındakı köşə yazarları isə qələminin çəkisi olan, sanballı jurnalistlər idi. Bu politologiyada da belə olmalıdır.

Xaqani Səfəroğlu: Alternativ informasiyanın, fərqli fikirlərin mövcudluğu burada çox mühüm rol oynayır. İctimai televiziyanın verilişlərində müəyyən dərəcədə bu cəhdlər hiss olunur.

Hazırladı: Təmkin Məmmədli, 1905.az

Söhbət 20 dekabr 2024-cü ildə baş tutub.