Milli Azərbaycan Tarixi Muzeyinin elmi katibi, tarix üzrə elmlər doktoru Fərhad Cabbarov və Milli Azərbaycan Tarixi Muzeyinin Xarici əlaqələr və sərgilərin təşkili şöbəsinin müdiri, tarix üzrə fəlsəfə doktoru Səbuhi Əhmədov ilə Şuşaya həsr olunan eksponatlardan danışdıq.

Fuad Babayev: Bu gün biz çox mühüm elm məbədimiz – Milli Azərbaycan Tarixi Muzeyinin Şuşaya həsr edilən ekspozisiyasından danışacağıq. Buyurun, söz sizindir. Tarix Muzeyinin “Şuşa İli”nə töhfəsi haqqında məlumat verməyinizi xahiş edirik.

Fərhad Cabbarov: Təşəkkür edirik ki, bu vacib mövzuda Milli Azərbaycan Tarixi Muzeyinə də yer ayırdınız. Şuşanın 270 illiyi ilə bağlı muzeyimizdə unikal eksponatlardan ibarət sərgi açılıb. İstərdim ki, bu barədə Səbuhi müəllim danışsın. Çünki sərginin həm təşkilatçısı, həm də kuratoru olmaqla əsas ağırlıq onun üzərinə düşüb. Ümumi olaraq isə, “Şuşa İli” ilə bağlı işlərimiz nədən ibarətdir? Əvvəla, bilirsiniz, muzey həm də elmi-tədqiqat müəssisəsidir və burada Qarabağ mövzusuna aid elmi-tədqiqat işləri aparılır. Bir işimiz – Qarabağın sənət irsinə aid monoqrafiya bu il hazır olmalıdır. Həmçinin mənim də bir kitabım – “1905-1906-cı illərdə Qarabağda və Zəngəzurda ilk erməni-azərbaycanlı münaqişəsi” işıq üzü görməlidir.

Muzey, bildiyiniz kimi, maarifləndirici müəssisədir. Biz bu il “Şuşa İli” çərçivəsində Bakının 20-yə yaxın məktəbinin 200 nəfərə qədər şagirdi ilə ustad dərsləri keçmişik və muzeydə qorunan eksponatlar əsasında uşaqlar ilə bukletlər təşkil olunub. Daha sonra, maarifləndirici çıxışlar, müsahibələr olub və mütəmadi olaraq saytımızda Qarabağın tarixi, mədəniyyəti ilə bağlı eksponatlar haqqında materiallar dərc olunur. Misal üçün, muzeyimizdə XIV əsrə aid mis pul var ki, onun üzərində Qarabağ sözü zərb olunub. Digər çox maraqlı eksponatlarımız da var və bunları mütəmadi olaraq ictimaiyyətə çatdırırıq.

F.B. – Onlar ekspozisiyada əvvəldən var idi, yoxsa saxlanclardan götürülüb?

Fərhad Cabbarov: Bəziləri var idi və nümayiş etdirilirdi. Bizim yeni ekspozisiyamız qurulmaq üzrədir. Amma bundan əvvəlki ekspozisiyada da çalışırdıq ki, Qarabağ mövzusu daha qabarıq olsun və bu eksponatların böyük hissəsi daimi ekspozisiyamızda nümayiş olunurdu. Sadəcə olaraq, muzey təmirə bağlandı, daha sonra, pandemiya dövründə bir müddət fəaliyyətini dayandırdı. Ona görə də bu il çalışdıq ki, sırf Qarabağ mövzusunu qabardaq, ən çox da Şuşa ilə bağlı unikal eksponatlarımızı ictimaiyyətə təqdim edək. Səbuhi müəllim bu sərginin konsepsiyası haqqında ətraflı danışar və sərgidə nümayiş olunan eksponatlar haqqında məlumat verər. Çünki bunlar doğrudan da tariximiz üçün unikal eksponatlardır və Qarabağın, Şuşanın dövlətçilik tariximizdəki yeri və rolunu sübut etməklə, çox böyük əhəmiyyətə malikdir. Biz bəzən Şuşanın, Qarabağın əhəmiyyətinə sırf mədəniyyət, musiqi, ədəbiyyat müstəvisində baxırıq. Əslində, Qarabağ və Şuşa Azərbaycanın dövlətçilik, siyasi, ictimai fikir tarixində xüsusi yeri olan bölgədir. Ona görə də Tarix muzeyi olduğumuz üçün çalışırıq ki, diqqəti bu istiqamətə yönəldək.  

Səbuhi Əhmədov: Məncə hazırladığımız sərgi daha böyük sərginin sanki bir əyani anonsudur. Əslində onun daha böyük formada açılışını 8 noyabra – Şuşa şəhərinin azad edilməsi tarixinə planlaşdırmışıq. Burada, ümumiyyətlə, Şuşa, şuşalılar, şəhərin inkişafına və şöhrət qazanmasına töhfə verən şəxslərin materiallarından ibarət böyük bir sərginin təşkili nəzərdə tutulub. Qeyd etdiyim kimi, indiki sərgi gələcək böyük sərginin kiçik bir anonsudur. 

İstər sərgi, istər ekspozisiya qurularkən, vacib işlərdən biri də tədqiqatların aparılmasıdır. Yəni eksponatın gətirilməsi bir problemdirsə, onun tarixinin öyrənilməsi ikinci bir problemdir. Amma burada bizdə bəzi boşluqlar var. Bəzən elə olur ki, filan eksponat var, illərlə mövcuddur, ancaq onun kimliyi məlum deyil. Məsələn, bizə çoxlu sayda silah təhvil verildi, amma onlardan on ikisi üzərində tədqiqat çox maraqlı nəticələrə səbəb oldu. Müəyyən edildi ki, Qarabağ xanlarının silah kolleksiyasına aiddir. Halbuki onlar muzeyimizin kolleksiyasına 1930-cu illərdə daxil olub, lakin onları tədqiq edən olmayıb. Silahları kimin verdiyini, muzeyə necə gəlib çıxdığını öyrənmək üçün sənədləri qaldırdıq. Nəticədə, belə bir maraqlı material ortaya çıxdı.

İkinci bir maraqlı kolleksiya Mir Möhsün Nəvvaba aiddir. Şuşalı, sonuncu ensiklopediyaçı alim kimi tanınan, musiqişünas, rəssam olan Nəvvabın silah kolleksiyasının olması artıq real sənədlərlə təsdiqlənib.

Sərgi həm nümayiş etdirmək, həm də dəvətin bir formasıdır. Biz tədqiqatçıları dəvət edirik. Yəni bu dəvət ondan ibarətdir ki, Şuşa yalnız yazılı sənədlərdə, xatirələrdə deyil, maddi-mədəniyyət nümunələrində də tarixin əks olunduğu bir şəhərdir, bölgədir. Məsələn, Molla Pənah Vaqifin türbəsi inşa edilərkən, qazıntılar zamanı onun qəbrinin yanında balaca bir küpəcik çıxıb. İndi həmin küpəcik sərgidə nümayiş olunur. Maraqlı bir eksponatdır. O küpəciyin çıxması belə bir ehtimalı təsdiqlədi ki, orada əvvəllər kiçik bir yaşayış məskəni mövcud olub.

Başqa bir unikal məqam hazırda Milli Azərbaycan Tarixi Muzeyində nümayiş etdirdiyimiz Pənahəli xanın başdaşı ilə bağlıdır. Onun bura necə gətirilməsinin araşdırılması xeyli vaxt apardı. Yəni başdaşı vaxtilə gətirilib, lakin qurulmayıb deyə, sadəcə bir eksponat kimi qalıb. Onun tarixçəsi, elmə töhfəsi sanki unudulub. Ancaq bu sərgi ərəfəsində araşdırma aparıldı və müəyyən olundu ki, bu başdaşı bizə hələ 1974-cü ildə gətirilib. O dövrdə Xurşidbanu Natəvanın yubileyi ilə bağlı kompleks tədbirlər hazırlanırdı, o cümlədən onun valideynləri ilə bağlı araşdırmalar aparılırdı. Bu işlər çərçivəsində İmarət qəbiristanlığında təmizlik işləri aparılanda həmin bu başdaşı da türbədən götürülüb Bakıya gətirildi. Çox şükürlər olsun ki, o zaman gətirilib, yoxsa onu da ermənilər məhv edəcəkdi.

F.B. – Şübhəsiz. Bu başdaşı da saxlancda idi, yoxsa ekspozisiyada olub?

Səbuhi Əhmədov: Qeyd etdiyim kimi, nümayiş edilən eksponatların böyük əksəriyyəti saxlancda idi, amma bu başdaşı tarixçəsi məlum olmayan bir formada ekspozisiyada idi. Eksponatın vacib xüsusiyyəti təkcə onun nümayiş olunması deyil, həm də onun nələri kəsb etməsi, bizə nələri verməsidir.

Başqa bir unikal eksponat İbrahimxəlil xanın şeşpəridir (altıdilli toppuz – qədim silah – red.). Bu silah əvvəllər nümayiş olunub. Amma tədqiqat apardığımız ərəfədə bu şeşpərin klassik hakimiyyət rəmzi olması necə təsdiqləndi? O dövrün Şərq hökmdarları ilə paralellər apardıq. Demək olar ki, əksəriyyətində hakimiyyət rəmzini nümayiş etdirən əsas element məhz şeşpər olub. Hətta Nadir şahın da təsvirlərində hakimiyyət atributu kimi şeşpər əks edilib.

Mehman İbrahimov: Bəs bu şeşpər sizə necə gəlib çıxıb?

Səbuhi Əhmədov: Bunun da bir maraqlı tarixçəsi var. 1806-cı ildə rus qoşunları İbrahimxəlil xanı öldürərkən, onun bir çox əşyaları talanıb, o cümlədən bu şeşpər də götürülüb. Sonra Sankt-Peterburqa göndərilib. 1913-cü ildə İbrahimxəlil xanın şeşpəri Tiflisdə rus qoşunlarının Qafqaz qələbələrinə həsr edilən Qafqaz Hərbi-Tarixi Muzeyində nümayiş olunub.

Şeşpər və digər atributların qaytarılması ilə bağlı ilk məktub AXC dövrünə aiddir. Azərbaycan Ordusunun Baş Qərargah rəisi Məmməd bəy Sulkeviçin AXC-nin Tiflisdəki hərbi attaşesi Məmməd bəy Əliyevə göndərdiyi teleqramda deyilir ki, muzeydə olan Azərbaycan dövlətçiliyinə və hərb tarixinə aid rəmzlərin ölkəmizə qaytarılmasına çalışmaq lazımdır. Doğrudur, Cümhuriyyətin bunu etməyə vaxtı çatmadı, amma sonrakı dövrdə – 1920-ci illərdə bu məsələyə yenidən qayıtdılar və nəhayət 1928-ci ildə Tarix muzeyinin o zamankı direktoru Davud Şərifov xanlığa aid bu və digər eksponatların Azərbaycana gətirilməsinə nail oldu.

Təbii ki, uzun müddət – 1928-ci ildən 1990-cı illərin əvvəllərinə qədər bu şeşpər nümayiş və ictimaiyyətə təqdim olunmayıb, adı heç bir kataloqlara və siyahılara da düşməyib. Yalnız 1990-cı illərdə ekspozisiyanın dəyişdirilməsi ilə şeşpər də ortaya çıxdı. 2008-ci ildən biz onu daimi ekspozisiyada nümayiş etdiririk, indi isə ayrıca bir sərgidə göstəririk.

Hər bir eksponatın arxasında müəyyən bir tarix var. Bir məqamı da qeyd edim: Qarabağ xanlarının silah kolleksiyasının muzeyə necə daxil olması haqqında bir sənəd var. Yəni muzey onları NKVD-dən təhvil alıb. Amma onu da təhvil verən Hüseyn Cavanşirov adlı bir əməkdaş olub. Sənəddə xüsusi qeyd olunur ki, o, Cavanşirlər nəslindəndir. Bu tip materiallar mövcuddur. 1920-30-cu illərdə Azərbaycanda bir çox zadəganlar repressiyaya uğrayanda onlara məxsus materiallar ya müsadirə edilib, ya da könüllü olaraq dövlətə təhvil veriblər. Sadəcə indi onların ortaya çıxarılması və tarixlərinin araşdırılması vacibdir.

F.B. – Sərgiyə maraq necədir? İnsanların sərgi ilə maraqlanması hiss olunur?

Səbuhi Əhmədov: Bu, məncə cəmiyyətin indiki dövrünün, durumunun problemidir. Mən neçə dəfə muzeyə tələbələr aparmışam, yolda söhbət də etmişəm, amma nə qədər danışsam da, üzlərində darıxmaq, “maraqlı deyil” kimi hissləri görmüşəm. Elə ki telefonla məşğuldurlar, tamam başqa cür olurlar, canlanırlar. Telefon söndürüləndə, yenə üzlərində “darıxdırıcıdır” kimi ifadələr peyda olur. Yarım saat buna izah edirsən ki, hara gəlmisən…

F.B. – Hə, elə bil ki, boşluğa monoloqdur.

Səbuhi Əhmədov: Axı sən bilirsən hara gəlmisən, mahiyyət nədən ibarətdir, sənə deməmişəm ki, əyləncəyə aparacam. Eyni prosesi bu sərgidə də görürük. Gəlirlər, şeşpərin, yaxud başdaşının yanında şəkil çəkdirirlər. Bələdçiləri də axıra qədər dinləmirlər. Misal üçün, sərgidə Yermakovun fotosu var: Şuşanın XIX əsrə aid panoraması. Bələdçi çatdırmaq istəyir ki, bu, qədim Azərbaycan şəhəridir, orada bir məscid var, burada filan bina var; o, ağzını açmamış, sərgiyə gələn tələsir ki, növbəti stendin yanında gedib şəkil çəkdirsin. Yəni mahiyyət qalır kənarda, özünü göstərmək, reklam etmək sərginin mahiyyətini aşağı salır. Eyni zamanda demək də olmur ki…

F.B. – Şəkil çəkdirmə.

Səbuhi Əhmədov: Çəkdirmək olar. Təbii ki, sərginin də reklamı olur. Bu şəkli sosial şəbəkədə qoyacaqsan, başqası da görüb gələcək. Ancaq mahiyyəti bilmədən ermənilərlə sosial şəbəkə üzərindən mübarizə aparmaq, mübahisə etmək də çətindir. Ermənilər yazanda ki, “Artsax” qədim addır, azərbaycanlılar da XVIII əsrdən buradadır, sən də bu şəkli qoy ki, Qarabağda tapılan XIV əsrə aid pulun üzərində “Qarabağ” sözü yazılıb. Bu pul hansısa kənddə-kəsəkdə zərb olunmayıb. Bu fakt Qarabağın inzibati mərkəz olmasını sübut edir. Yəni Kür, Araz, Xəzər adı ilə pul zərb olunmayıb. Bu da normal bir haldır, pul zərb edilərkən şəhər göstərilir: filan şəhərin zərbi. Bu, çox vacib məqamdır; araşdırmaq lazımdır, hansı inzibati məkan Qarabağ adlanırdı ki, pulun orada zərb olunması xüsusi olaraq qeyd olunub. Faktiki olaraq Alban əsilli Xaçın knyazı olan Həsən Cəlalın (? -1261) ölümündən 50 il sonrakı dövrdə Qarabağ termininə rast gəlirik. Amma bundan əvvələ də gedib axtarmaq lazımdır. Bizim əsas işimiz buna yönəlib.

Başqa bir məqama da nəzər salaq: tutaq ki, ermənilər razılaşdı: “yaxşı, bu yerlər sizin olub, ancaq sənətkarlar, tacirlər ki, bizim idi”. Əslində bunu da təkzib edən məqamlar var. Məsələn, Qarabağ xanlarının silah kolleksiyasında bir tapançanın alt hissəsində qızılı hərflərlə ustanın adı qeyd olunub: usta Əliqulu Qarabaği. Yəni burada Qarabağ adının olması çox vacib məqamdır. Həmçinin o silahın üstündə ustanın damğası da var. Bu usta başqa silahlar da düzəldib və orada adını deyil, damğasını həkk edib. Bu adamın damğasını müəyyən edib, başqa muzeylərdə də bu ustanın əl işlərini tapa bilərik.

Biz hal-hazırda muzeyimizdə Azərbaycanın XVIII əsrin əvvəlindən XIX əsrin ortalarına qədər dövrü əhatə edən silahlarını nümayiş etdiririk. Yəni silahlardan ibarət ayrıca bir sərgimiz var. Sərgidə 300-ə qədər silah var: dəbilqə, zireh, qılınc, xəncər, tüfəng, tapançalar. Bunların üzərində bəbir, at təsvirləri, buta və digər naxışlar var, ancaq şiri-xurşid təsviri, xaç-filan damğaları yoxdur.

Yaxud məşhur bir rəsmə – Qriqori Qriqoryeviç Qaqarinin (1810-1893) çəkdiyi qarabağlı tatar bəyinin təsvirinə baxaq. Biz çəkməsindən tutmuş papağına qədər araşdırıb onların harada olmasını müəyyən edə bildik. Həmin geyim tam komplekt halda Moskvada Kreml ilə üzbəüz Rusiyanın Müasir Tarixi Dövlət Mərkəzi Muzeyinin Silah fondundadır. Biz indiyə qədər onu əldə edə bilmirdik. Çünki uzun illər fondun müdiri Emma Qriqoryevna Astvaçaturyan olub. O öləndən sonra onu əvəz edən qadın müdirə deyir ki, sizin burada nə qədər silahınız, əşyalarınız var. Qaqarin tədqiqatçıdır. O, bu rəsmləri çəkəndən sonra, yəni etnoqrafik dəqiqliyinə görə Rusiya Elmlər Akademiyasının akademiki seçilib. Və Qaqarinin çəkdiyi azərbaycanlı bəyinin geyimi tam olaraq Rusiya muzeyindədir. Beləcə aydın oldu ki, həmin rəsm Qaqarinin təxəyyülünün məhsulu deyil, o, gördüyünü çəkib. Bundan sonra isə həmin geyimi alıb aparıb muzeyə qoyublar ki, yerli xalqın maddi mədəniyyətidir. Yəni əyani əşyaların olması çox vacib məqamdır və real olaraq maddi mədəniyyətin kim tərəfindən yaradılmasını sübut edir. Bu baxımdan biz deyirik ki, sərgilərə gəlin.

F.B. – Tarix muzeyimiz Azərbaycan tarix elminin ön sıralarında duran bir təsisatdır, çox mühüm bir elm məbədidir. Sizcə tarix elmimiz “Şuşa İli”ni necə qarşıladı? Yəni bu illər ərzində mədəniyyət paytaxtımız düşmən əlində olanda “Şuşa” mövzusuna maraq var idi?

Fərhad Cabbarov: Digər sahələri deyə bilmərəm, amma tarixçilər bu mövzuya həmişə maraq göstərib. Yəni işğal dövründə də Şuşaya, Qarabağa aid xeyli əsər çap olunub. Məsələn, ölkəmizdə mütəmadi olaraq “Qarabağ dünən, bugün, sabah” adlı Ümumrespublika elmi-əməli konfransı keçirilir. Tarixçilər o konfransda geniş məqalələrlə çıxış edirlər. Bizim muzeydə isə 2010-cu ildə Qarabağla bağlı ayrıca bir sərgi olub. Qarabağla bağlı arxeoloji, etnoqrafik, numizmatik və digər sahələrə aid sənədlər, fotoşəkillər və s. nümayiş olunub. Səbuhi müəllim qeyd etdi, noyabr ayında böyük sərgimiz olacaq, bir konfrans keçirəcəyik və bu ərəfədə Qarabağın tarixi və mədəni irsi mövzusunda bir Respublika konfransını da planlaşdırırıq. Bundan başqa, 2005-ci ildə Yaqub Mahmudovun “Qarabağ: real tarix, faktlar, sənədlər” kitabı işıq üzü görüb. 2013-cü ildə Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası A.A.Bakıxanov adına Tarix lnstitutunun Yaqub Mahmudov və Camal Mustafayevin müəllifliyi ilə “Şuşa-Pənahabad” adlı bir kitabı çap olunub. Arxeologiya və Etnoqrafiya İnstitutunun təşəbbüsü ilə 2018-ci ilin oktyabrında Azərbaycandakı erkən hominid azıxantropun tapılmasının 50 illiyinə həsr olunan “Azərbaycanda Azıx mağarası və miqrasiya axınları” mövzusunda böyük bir beynəlxalq elmi konfrans keçirilib. Belə faktlar çoxdur. Yəni tarixçilər bugünkü günə hazır idilər. Sadəcə olaraq bizim üçün indi daha geniş imkanlar var. Nə mənada? Bizim ora yolumuz açılıb. Məsələn, Azıx mağarasına uzun müddətdir gedə bilmirdik. O cümlədən, Şuşaya, Ağdama və s. İndi bu imkanlar daha da genişlənib.

Amma Sizinlə razıyam ki, bu, kampaniyaçılıq formasında olmamalıdır. Əvvəla əlaqəli şəkildə tədqiqatlar aparılmalıdır. Bəzən müşahidə edirəm, bəzi ali məktəblər, elmi-tədqiqat müəssisələri eyni mövzuları işləyir və təkrarçılıq olur. Ona görə də müəyyən koordinasiya olmalıdır. Necə ki, Qarabağın bərpası bir mərkəzdən idarə edilir, bəlkə elmdə də bu cür koordinasiya lazımdır.

 F.B. – O zaman görülən işlərin əksəriyyətinə ehtiyac olmayacaq.

Fərhad Cabbarov: Bəli, təkrarçılıq həddən artıq çoxdur. Xüsusilə humanitar və ictimai elmlərdə. Bizdə hazırda Qarabağın biomüxtəlifliyinə, coğrafi mühütünə aid müxtəlif tədqiqatlar gedir və əlbəttə, bu çox vacibdir. Ancaq təkrarçılığın qabağını almaq üçün ədəbiyyatçılar, tarixçilər, folklorçular və digərləri arasında müəyyən koordinasiya lazımdır.

Bir şeyi də qeyd etmək istərdim. Siz Şuşanın salınması ili ilə bağlı fikir ayrılığına təbii baxmaq lazımdır. Ümumiyyətlə, Azərbaycan reallığında təvəllüdlə, hansısa hadisə ilə bağlı bu cür problemlər olub. Uzağa getməyək, Hacı Zeynalabdin Tağıyevin, Əhməd Ağaoğlunun, Mustafa Topçubaşovun anadan olduğu illər… Belə faktlar çoxdur və bunu normal qarşılayırıq. Şuşa ilə bağlı da “Qarabağnamə”lər bizim üçün mənbə rolunu oynayır. Lakin burada başqa bir məqam da var. Şuşanın salınması ilə bağlı ermənilərin belə bir iddiası var ki, bu şəhər Pənahəli xan tərəfindən salınmayıb, yəni əvvəldən var idi. Guya erməni şəhəri olub, sadəcə olaraq erməni məliyi gəlib tövsiyə edib və Pənahəli xan o yeri seçib. Hətta “Qarabağ”, “Şuşa” sözlərini də öz dillərinə uyğunlaşdırıb, düzüb-qoşublar ki, guya bunların Azərbaycanla, Azərbaycan türkləri ilə heç bir əlaqəsi yoxdur. Bu məsələlər özü də indi çox vacibdir. Biz Qarabağı, Şuşanı geri qaytarmışıq, amma hələ də informasiya müharibəsi gedir. İnternetdə ermənilərin Şuşa haqqında verdiyi məlumatlar ilə bizim verdiyimiz məlumatlar arasında kəskin fərq var. Onların bu işdə təbliğatı çox güclüdür. Və bizim açdığımız sərginin böyük əhəmiyyəti var. Biz Şuşanın neçənci ildə salınmasını müzakirə və mübahisə edə bilərik, amma digər tərəfdən, informasiya müharibəsində Şuşanın kimə məxsus olması, orada doğrudanmı əvvəllər məskunlaşma olub, yəni erməni saxtakarlığının qabağını almaq üçün bu işdə müxtəlif dillərdə tədqiqatlar aparılmalıdır. Ümumiyyətlə isə, Qarabağın tarixinə dair böyük bir əsər ortaya qoyulmalıdır. Məsələn, Qarabağ ensiklopediyası ola bilər, yaxud Qarabağın ayrıca geniş bir tarixi yazılmalıdır. Hal-hazırda belə, bəziləri elə düşünür ki, Qarabağ deyəndə, bu, yalnız, Şuşa, Xankəndi, Ağdərədir. Yəni Dağlıq Qarabağ ifadəsi ki yığışdırıldı, amma bir çoxlarının təsəvvüründə Qarabağ elə yalnız oradır.

F.B. – Bəzən tarixçilərimiz öz ideyalarının media vasitəsi ilə translyasiya olunmasında çox həvəssizdirlər. Xüsusilə, əgər müzakirə, mübahisə, hətta ola bilsin münaqişə ab-havası varsa. Yəni monoloq bizdə çox geniş yayılmış bir haldır. Mediaya isə monoloqlar lazım deyil.

Fərhad Cabbarov: Siz tarixçiləri tənqid etdiniz, ancaq mən də bir az medianı tənqid etmək istəyirəm. Jurnalistlər ilə mütəmadi olaraq təmasımız olur. Ancaq tarixçilər ilə təmas qurmaq üçün, ən azından…

F.B. – Müəyyən savadı olmalıdır.

Fərhad Cabbarov: Savaddan da başqa, soruşduğu mövzuda ibtidai məlumatı olmaldır. Hərdən hansısa mövzu ilə bağlı jurnalistlər gəlirlər, razılaşırsan, deyirsən, sualınız nədir, cavab verir ki, siz nə istəyirsiniz danışın. Yəni sonra mən özüm kəsərəm, doğrayaram, montaj edərəm. Bəzən də telefonla müsahibə verirsən, elə cümlələr deyirsən, məsələn, cümlələr arasında uzlaşma yoxdur, tutaq ki, şəkilçini düz demədin. Amma söhbəti necə var, elə də dərc edirlər. Yəni tarixçilərdən müsahibələr götürən media nümayəndələrinin tarixə aid bilgiləri çox zəifdir. Bununla bərabər, televiziyalarda hərdən müşahidə edirəm, tutaq ki, tarixçiləri dəvət edirlər, aktual mövzulara aid yaxşı polemikalar da olur. Doğrudur, dediyiniz kimi, polemikadan qaçan tarixçilər də var.

F.B. – Bayaq sərgiyə maraqdan danışdınız. Bəs media sizin sərgini necə işıqlandırır? Sizi qane edir?

Səbuhi Əhmədov: Bir problemə toxunmaq istərdim. Zənnimcə, istər media, istərsə də cəmiyyətin əsas problemlərindən biri elmin və elmi nailiyyətlərin populyarlaşdırılmaması ilə bağlıdır. Məsələn, britaniyalı alim filan şeyi aşkar edir, “National Geographic”, yaxud “BBC” gəlib geniş məlumat yayır və burada vizualizasiya prosesi gedir. Bu proseslər vaxtilə Azərbaycanda gedib. Nəsimi ili ilə bağlı tədbirlər hazırlayanda mən bunu dəqiqliklə izləməyə çalışdım, müəyyən etdim ki, Heydər Əliyevin Respublikaya rəhbərliyinin birinci dövründə bu məqam olub. Nəsiminin tədbirini sadəcə bir konfransla da yola vermək olardı. Amma ondan üç il öncə Nəsiminin rəssam tərəfindən bir obrazı yaradıldı, ondan sonra bu obrazın canlandırılması həyata keçdi – bədii film çəkildi.

F.B. – “Nəsimi” filmi, həm də çox yüksək səviyyədə.

Səbuhi Əhmədov: Sonra onun abidə forması da yaradıldı. Yəni vizualizasiyanın bütün nöqtələri, məqamları hazır oldu.

F.B. – Artıq gözümüzün önündə obraz var.

Səbuhi Əhmədov:Nəsiminin 600 illik yubileyi ilə bağlı konfrans keçirildikdə, o, artıq bütün cəmiyyət tərəfindən qəbul edildi. Amma Pənahəli xanın, İbrahimxəlil xanın, Mehdiqulu xanın obrazlarını götürək, heç birini təsəvvür edə bilmirik. Camaatda vizualizasiya yoxdur. Halbuki yazılı mənbələr bu məqamı aydınlada bilər. Yəni tarixçilər oturub obrazı ortaya qoyur, rəssam çəkir, nəticə etibarilə də xalq bunu qəbul edir. Tutaq ki, biz Çörçil dedikdə siqar ilə bir zadəgan göz önünə gəlir. Bunu yığışdırsaq, Çörçil hansısa abstrakt bir məxluqa çevrilmiş olur. Bu vacib bir məqamdır: vizualizasiya faktiki olaraq elmi nailiyyətin xalqa çatdırılması yoludur. Bizdə nə bədii filmlərdə, nə incəsənətin digər növlərində bu yoxdur. Camaat deyir ki, tarixçi nə iş görür. O da deyir ki, vallah bunları edirəm. Ancaq xalqa tarixçinin nəticəsi gəlib çatmır. Məsələn, alimlər Şah İsmayılı araşdırdı, Əzizə Cəfərzadə “Bakı 1501” romanını yazdı, yaxşı da alındı. Fakt odur ki, qəhrəman şah obrazı xalqa çatdı. Amma bunun olmaması mediaya da təsirini göstərir.

Hazırladı: Mehman İbrahimov, 1905-ci il

Söhbət 6 iyul 2022-ci ildə baş tutub

Əvvəlki söhbətlər burada: 

1-ci; 2-ci; 3-cü; 4-cü, -5ci, 6-cı, 7-ci, 8-ci, 9-cu, 10-cu, 11-ci, 12-ci, 13-cü